بهروز مینایی، عضو هیات‌علمی دانشگاه علم‌وصنعت و متخصص در حوزه هوش مصنوعی:

مقدمه‌ای پیرامون علوم شناختی

1. علوم شناختی یک دانش بین‌رشته‌ای میان فلسفه، روانشناسی، زبان‌شناسی، انسان‌شناسی، علوم اعصاب و هوش‌مصنوعی و رباتیک با محوریت ذهن است.
2. علوم شناختی به جمع این رشته‌ها گفته نمی‌شود، بلکه به تلاقی روشمند آنها گفته می‌شود. هرچند هریک از این علوم به علوم شناختی افاده و از آن استفاده می‌کنند.
3. محور علوم شناختی موجودی طبیعی یا مصنوعی دارای ذهن است که اطلاعات وارده آن (1) ابتدا توسط آن موجود ادراک، (2) سپس درقالب تفکر آن موجود پردازش (3) و نهایتا درقالب زبان یا انواع خروجی‌های رفتاری آن موجود زنده واکنش نشان می‌دهد.

  هوش مصنوعی یکی از برترین حوزه‌های علوم شناختی

1. سوالات متعددی بین علوم شناختی و هوش مصنوعی وجود دارد که پاسخ به آنها می‌تواند موجب پیشرفت هر دو علم شود. موجود ادراک‌کننده هوشمند (که درحال حاضر انسان قوی‌ترین نمونه آن است) به‌عنوان موضوع علوم شناختی هدفی است که هوش مصنوعی برای ماشین دنبال می‌کند.
2. به پیش‌بینی گروه بین‌المللی داده (موسوم بهIDF)، حجم صنعت هوش مصنوعی در سال 2021 در جهان 327/5 میلیارد دلار خواهد بود. این مبلغ حدودا 5درصد کل درآمدهای ایالات‌متحده آمریکا، پیش‌بینی شده توسط صندوق بین‌المللی پول در همین سال برآورد می‌شود.
3. یکی از مواردی که باعث نگرانی عقب‌افتادگی بلوک غرب از بلوک شرق است، حوزه هوش مصنوعی (اعم از حوزه‌های دفاعی یا سایر سامانه‌های هوشمند) است و به‌نظر می‌رسد یکی از زمینه‌های رقابت و چالش جدی بین آمریکا و چین (و احتمالا روسیه) در آینده در زمینه هوش مصنوعی باشد.
4. هوش مصنوعی در عصر جدید به هیچ‌وجه یک دانش و فناوری تشریفاتی به‌حساب نمی‌آید. می‌توان گفت: همان‌طور که در قرن بیستم علوم بدون فناوری قابل‌فرض نبودند، در قرن بیست‌ویکم نیز فناوری‌ها بدون علوم شناختی و به‌خصوص هوش مصنوعی قابل‌فرض نخواهند بود. هوش مصنوعی در حوزه‌های مهمی همچون بهداشت و سلامت، صنایع بانکی، کشاورزی و قضایی می‌تواند کمک شایانی به بهبود و ارتقای خدمات و محصولات‌شان داشته باشد. حتی پیشرفت‌های امروز بشر در علوم انسانی نیز بدون تجهیز به فناوری‌های هوش مصنوعی به‌لحاظ ابزارهای موردنیاز پژوهشی دچار نقیصه است.

  نقاط قوت و فرصت‌های پیش‌روی کشور در حوزه هوش مصنوعی

1. در سال 1390 شورای‌عالی انقلاب فرهنگی با تصویب سند نقشه جامع علمی کشور، حوزه علوم شناختی را به‌عنوان اولویت الف علمی کشور ذکر و معرفی کرد که برای شروع گام مثبتی بود.
2. بنابر آخرین گزارش پایگاه علم‌سنجی اسکوپوس، ایران در تعداد مقالات علمی تولیدشده در حوزه هوش مصنوعی رتبه دوم در منطقه (بعد از ترکیه) و هجدهم جهان؛ و در تعداد ارجاعات دریافت‌شده به مقالات هوش مصنوعی رتبه اول منطقه و سیزدهم جهان را دارا است.
3. این آمار در مقایسه با آمار سال قبل اسکوپوس در تعداد مقالات با افت یک رتبه در منطقه و 5 رتبه در جهان و در تعداد ارجاعات با ارتقای یک رتبه در جهان همراه بوده است.

  نقاط ضعف و تهدیدها در حوزه هوش مصنوعی و راهکارهای برون‌رفت از مشکلات

1. به‌رغم رتبه دلگرم‌کننده سیزدهم دنیا در ارجاعات کشورهای دنیا به مقالات هوش مصنوعی کشورمان، متأسفانه رتبه ایران در مجهز شدن به این صنعت بسیار پایین است. بنابر آخرین گزارش مرکز بین‌المللی تحقیقات توسعه، در سال 2020 ایران در فهرست آمادگی هوش مصنوعی دولت‌ها، در رتبه 75 جهان واقع بوده که درمقایسه با رتبه اعلام‌شده در سال 2019 با سه رتبه نزول مواجه بوده است.
2. یکی از بزرگ‌ترین عوامل عقب‌ماندگی صنعتی کشورمان در این حوزه، عقب‌ماندگی در تولید سخت‌افزارهای موردنیاز این حوزه است. راه برون‌رفت از این مساله انتقال فناوری و تکیه بر متخصصان داخلی خواهد بود.
3. یکی دیگر از مشکلات کشور ما در حوزه هوش مصنوعی فقدان یک سند راهبردی جامع و نافذ و همچنین پراکندگی ظرفیت‌های حمایتی کشور در این حوزه است. برای برون‌رفت از این مشکل تأسیس یک نهاد مرجع برای رصد فعالیت‌های کشورهای جهان در این حوزه و همچنین سیاستگذاری، راهبری، تنظیم‌گری و مدیریت توسعه و تحول این امر در کشور پیشنهاد می‌شود.
4. باتوجه به گستره خیره‌کننده هوش مصنوعی، متأسفانه یکی از مهم‌ترین زمینه‌های مهاجرت نخبگان به خارج از کشور نیز همین حوزه به‌شمار می‌آید، لذا سرمایه‌گذاری جدی و راهبردی کشور در این حوزه می‌تواند علاوه‌بر برکات بزرگ صنعتی به نگه‌داشتن نخبگان و جلوگیری از مهاجرت آنها نیز کمک شایانی کند.
5. یکی از نقاط ضعف مهم کشور عدم تعامل کافی حوزه دفاعی با اساتید طراز اول دانشگاه‌های کشور است. به‌عنوان مثال در مواردی مثل ویروس استاکسنت یا فرونشاندن پهپاد RQ170 می‌شد و می‌شود اطلاعات و دانش ذی‌قیمتی در اختیار مراکز علمی قرار گیرد که هم به پیشرفت دانشی و هم به پیشرفت صنعتی کشور در این حوزه کمک کند. شناسایی اساتید انقلابی و حزب‌اللهی درکنار ملاحظه صحیح محرمانگی و امنیتی می‌تواند باعث ارتقای حداکثری کشور در دانش و فناوری این حوزه شود.

  اشاره‌ای به فعالیت‌های حوزه علمیه در زمینه فناوری‌های هوشمند

1. باتوجه به فرصت راهبردی هوش مصنوعی به‌عنوان ابزاری برای تسریع، تدقیق و تعمیق مسیر تولید علوم اسلامی، کلان‌پروژه‌ای در حوزه علمیه با عنوان ناصر جامع فقیه (نجف) تحت سرپرستی مستقیم حضرت  آیت‌الله اعرافی و نظارت علمی اینجانب (به‌عنوان مشاور ایشان) و همکاری حدود 100 نفر از متخصصان دانشگاهی و حوزوی به‌منظور تولید یک دستیار برای فقه‌پژوهان علوم اسلامی آغاز شده و هم‌اکنون در سومین سال فعالیت خود است.
2. در امتداد این مسیر نورانی و به‌منظور ایجاد شبکه پژوهشی- نخبگانی، گفتمان‌سازی نسبت‌به ضرورت‌ها و مصادیق به‌کارگیری هوش مصنوعی، آسیب‌شناسی این عرصه و بررسی هوش مصنوعی به‌مثابه یک موضوع برای علومی همچون فلسفه، فقه، اخلاق و علوم اجتماعی با درایت حضرت آیت‌الله اعرافی در سال 1400 ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند با عضویت 12 نهاد حاکمیتی موثر، پنج نهاد شاخص حوزوی و 10 استاد و دو متخصص به دبیری یکی از فضایل جوان حوزوی-دانشگاهی در مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه تاسیس شده است.