سجاد صداقت
خبرنگار گروه اندیشه
در پی دستگیری سردمداران حزب منفور توده و اقاریر صریح آنان مبنی‌بر توطئه علیه نظام جمهوری اسلامی ایران و براندازی به شرح ذیل: 1- جاسوسی به نفع بیگانگان، 2- سرقت و نگهداری اسلحه و مهمات جهت مقابله با نظام جمهوری اسلامی ایران، 3- رابطه با گروهک‌های محارب، 4- اخلال در کارخانه‌ها و مراکز تولیدی و صنعتی کشور، 5-  نفوذ در سازمان‌ها، ادارات، نهادهای انقلابی و مراکز نظامی و انتظامی، دادستان کل انقلاب اسلامی بنا بر اصول ۹ و ۲۴ و ۲۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به موجب این اطلاعیه، حزب توده را منحل اعلام داشته و هر نوع فعالیتی به نفع آنان را غیرقانونی و عملی ضدانقلابی محسوب می‌کند. بنابراین به کلیه اعضا و هواداران این حزب اخطار می‌شود در تهران از تاریخ ۱۳۶۲/۲/۱۷ لغایت ۱۳۶۲/۲/۲۵ به اطلاعات دادسرای انقلاب اسلامی مرکز واقع در «لونا پارک» و در شهرستان‌ها از تاریخ ۱۳۶۲/۲/۲۵ الی ۱۳۶۲/۳/۲۵ به دادستانی‌های انقلاب اسلامی آن شهرستان‌ها مراجعه و ضمن ارائه اصل شناسنامه، دو نسخه فتوکپی شناسنامه و سه قطعه عکس جدید، خود را معرفی و پس از تکمیل فرم مربوطه مرخص شوند. بدیهی است کسانی که پس از انقضای مهلت مذکور خود را معرفی نکرده باشند به‌عنوان ضدانقلاب و توطئه‌گر علیه نظام جمهوری اسلامی تحت پیگرد قرار گرفته و مطابق قوانین دادگاه‌های انقلاب اسلامی به کیفر خواهند رسید.» این جملات اطلاعیه دادستانی کل انقلاب اسلامی در روز 17 اردیبهشت 1362 خطاب به کلیه اعضا و هواداران حزب توده بود. حزبی که روز 13 اردیبهشت همین سال با صدور اطلاعیه‌ای به‌طور کامل منحل شد. این انحلال پایان کار حزبی بود که تقریبا از سال‌های پس از شهریور 20 تا میانه دهه 30 نقشی جدی در سیاست ایران ایفا کرد و پس از قلع و قمع شدن توسط رژیم پهلوی عملا فعالیت‌های خویش را به صورت پنهانی در درون کشور ادامه می‌داد. درباره فعالیت‌های این حزب در دهه 40 و تا پیروزی انقلاب اسلامی چنین نوشته‌اند: «در دهه ۱۳۴۰ حزب در صحنه سیاسی علنی و قانونی ایران حضور نداشت و با انتشار نشریه و اداره برنامه رادیو پیک ایران ارتباط با هواداران خود در داخل کشور را حفظ می‌کرد. کوششی که در اواخر این دهه برای ایجاد یک سازمان مخفی (معروف به تشکیلات تهران) در داخل ایران صورت گرفت به خاطر نفوذ ساواک در آن به جایی نرسید و به بازداشت و شکنجه و اعدام عده‌ای از توده‌ای‌ها منجر شد.» داستان این حزب در طول تاریخ معاصر ایران اما پس از انقلاب اسلامی و عملا در سال 1362 به پایان رسید. علی‌رغم حمایت حزب توده از انقلاب ایران در مقاطعی حساس از جمله در کودتای نوژه و جنگ ایران و عراق، اواخر سال ۱۳۶۱ و سال ۱۳۶۲، بسیاری از رهبران، اعضا و هواداران حزب به اتهام طرح کودتا دستگیر شدند.
این دستگیری‌ها تا ابتدای اردیبهشت 1362 به آرامی و در سکوت انجام می‌گرفت اما در اردیبهشت عملا حزب توده به پایان راه خویش رسیده بود. مراجعه به خاطرات مرحوم آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی بهتر می‌تواند ابعاد آن روزها را نشان دهد. آیت‌الله هاشمی در خاطره روز 7 اردیبهشت 1362 خود درباره این حادثه می‌نویسد: «در خانه‌ ماندم‌ و خاطرات‌ عقب‌مانده‌ را نوشتم‌. از دفتر امام‌ اطلاع‌ دادند که‌ رئیس‌جمهور آمده‌اند. من‌ هم‌ رفتم‌. امام‌ را زیارت‌ کردیم‌... . آقای‌ خامنه‌ای‌، خبر دستگیری‌ [اعضای‌] سازمان‌ مخفی‌ حزب‌ توده‌ و احسان‌طبری و بسیاری‌ از کادرهای‌ حساس‌ آنها را دادند. به‌ خانه‌ آمدم‌. آقای‌ محسن‌ رضایی‌ هم‌ همین ‌موضوع‌ را تلفنی‌ اطلاع‌ داد و راجع‌ به‌ خط تبلیغاتی‌ مشورت‌ کرد. قرار شد، جلسه‌ای‌ داشته‌ باشیم‌.»
اما اطلاعات کامل‌تر از دستگیری سران حزب توده در خاطرات آیت‌الله هاشمی در روز 8 اردیبهشت بازتاب داده شده است. روزی که خبر همراهی سرهنگ بهرام فضلی‌نژاد فرمانده نیروی دریایی ارتش نیز مشخص شده است: «عصر مسئولان‌ بازجویی‌ حزب‌ توده‌ آمدند و جزئیات‌ بازداشت‌ بقیه‌ سران‌ حزب‌ را گفتند و فیلم‌هایی‌ از مصاحبه‌ سران‌ آوردند. تا ساعت‌ هشت‌ شب‌ مشاهده‌ کردیم‌. تخلفات‌ و جرائم‌ را اعتراف‌ کرده‌ و گذشته‌ حرکت‌ نیروهای‌ چپ‌ در ایران‌ را محکوم‌ و مفتضح‌ ساخته‌اند. فیلم ‌[نورالدین‌] کیانوری‌، [محمود] به‌‌آذین‌ و [محمدعلی‌] عمویی‌ را دیدیم. چون‌ اعتراف‌ کرده‌اند که ‌سرهنگ‌ [بهرام‌] افضلی‌ [فرمانده‌ نیروی‌ دریایی‌] با آنها بوده‌، در مورد چگونگی‌ بازداشت‌ او و تعیین‌ فرمانده‌ جدید هم‌ بحث‌ شد. » اتفاقات روز 9 اردیبهشت ابعاد بیشتری از اتفاقات پیرامون این حزب را تشکیل می‌دهد: «رئیس‌جمهور تلفنی‌ اطلاع‌ دادند که‌ فرمانده‌مورد نظر [ناخدابهرام‌ افضلی‌] احضار شده‌ و توقیف‌ است‌. گفتم‌ قبلا در همان‌ جا تحقیق‌ شود؛ اگر صادقانه‌ برخورد کرد و در حد سمپات‌ است‌، زندان‌ نرود. ایشان‌ پذیرفتند.
برای‌ نمازجمعه‌ به ‌دانشگاه‌ رفتم ‌اعلامیه‌ بازداشت‌ بقیه‌ سران‌ حزب‌ توده‌ و کشف‌ اسلحه‌ و... خوانده‌ شد. احمد آقا عصر تلفن‌کرد و گفت‌ [بهرام‌] افضلی‌ اعتراف‌ نکرده‌ و گویا برای‌ مقابله‌ به‌ زندان‌ برده‌اند و امام‌ گفته‌اند اعترافات‌ [نورالدین‌] کیانوری‌ [دبیرکل‌ حزب‌ توده‌] را شب‌ روز کارگر در تلویزیون‌ پخش‌ کنند. آخر شب‌، احمد‌آقا تلفن‌ کرد که‌ آقای‌ خامنه‌ای‌ دستور آزادی‌ سرهنگ‌ [بهرام‌] افضلی‌ [فرمانده‌ نیروی‌ دریایی‌] را بعد از تخلیه‌ اطلاعات‌ داده‌اند.‌» در روزهای بعدی و با پخش اعترافات سران این حزب اتفاقات چنان به وقوع پیوست که این حزب زودتر از آن چه در تصوراتش بود به پایان عمرش در جمهوری اسلامی رسید. پایان کار حزب توده ایران پایان کار تشکلی بود که تقریبا همیشه در تاریخ خود حزبی خائن شناخته شد.