سالار کاشانی، معاون پژوهشی«ایسپا» در گفت‌وگو با «فرهیختگان»:
سیدمهدی موسوی‌تبار،روزنامه‌نگار: با اینکه نزدیک به انتخابات ریاست‌جمهوری هستیم اما حالا دیگر کاربرد تحقیقات افکار عمومی و نظرسنجی فقط محدود به بخش‌ها و سیاست‌های عمومی و دولتی نیست، بلکه شرکت‌ها و بخش‌های خصوصی نیز به دنبال شناخت افکار عمومی، نگرش‌ها و رفتارهای مشتریان و ذی‌نفعان شرکت یا موسسه خویش هستند و از این طریق بنا دارند راهبردهای بازاریابی و فروش را متناسب با ذائقه، نگرش و رفتار مشتریان خود تنظیم کنند. یکی از مراکز افکارسنجی مشهور و معتبر داخلی، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) است که با داشتن 31 شعبه فعال در 31 استان کشور ذیل معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی استان‌ها تعریف می‌شود. این مرکز از سال 1380 به‌منظور توسعه تحقیقات افکار عمومی و طرح‌های نظرسنجی تشکیل شده است. ایسپا دارای چهار معاونت «پژوهشی»، «اجرایی (گردآوری اطلاعات)»، «ارتباطات و اطلاع‌رسانی» و «معاونت اداری- مالی» است. به بهانه نزدیک‌شدن به روز انتخابات و گرم شدن بازار افکارسنجی‌ها با معاون پژوهشی این مرکز هم‌صحبت شدیم تا درباره سازوکار و تاثیرات افکارسنجی در ایران حرف بزنیم.
اساسا سابقه افکارسنجی در ایران به چه زمانی برمی‌گردد و روی کدام اتفاقات تاریخی تاثیر گذاشته است؟
تا آنجا که من می‌دانم سابقه اولین نظرسنجیها در ایران برمی‌گردد به اواخر دهه چهل و اوایل دهه پنجاه شمسی. از آن زمان عده‌ای در ایران به این نکته پی بردند که برای فهم جامعه ایران و همین‌طور برای اداره آن ضروری است بفهمیم در ذهن عموم مردم درباره خودشان، زندگی‌شان، نظام سیاسی و اقتصادی‌شان چه می‌گذرد. به نظر می‌رسد اولین نظرسنجی‌های نظام‌مند در مرکز سنجش افکار و تحقیقات اجتماعی سازمان رادیو و تلویزیون آن زمان انجام شده است، یعنی همان جایی که ما امروز به آن مرکز تحقیقات صداوسیما می‌گوییم و همچنان پابرجاست. علاوه‌بر مرکز تحقیقات صداوسیما که هنوز فعالیت اصلی‌اش انجام نظرسنجی است، در طول این سال‌ها مراکز نظرسنجی دولتی و غیردولتی دیگری هم تاسیس شده‌اند. عمر بعضی از آنها کوتاه و فعالیت‌شان موقت بوده است و برخی هم پایدار مانده‌اند.
اما برای پاسخ دادن به بخش دوم سوال‌تان بهتر است بگوییم نظرسنجیها روی کدام اتفاق‌های تاریخی می‌توانستند تاثیرگذار باشند و نبودند. نظرسنجیها معجزه نمی‌کنند، فقط در یک زمان و شرایط خاص تصویری از افکار یک جمعیت بزرگ نشان می‌دهند که با چشم غیرمسلح نمی‌توان آن را دید. در یک جامعه بزرگ چندمیلیونی با یک دولت متمرکز امکان مشاهده و درک مستقیم افکار و ارزیابی‌ها و ارزش‌ها و آرزوهای مردم وجود ندارد. نمی‌شود شما از پشت شیشه اتومبیل‌تان هر روز از خانه تا محل کار به مردم نگاه کنید و بفهمید توی سر مردم چه می‌گذرد یا چطور فکر می‌کنند. کسی که چنین تصوری دارد یقینا دارد اشتباه می‌کند. دیدن و فهمیدن این تصویر بزرگ با نظرسنجی امکان‌پذیر است. بنابراین نظرسنجی به خودی خود قرار نیست تاریخ را عوض کند یا اساسا چیزی را تغییر دهد. نظرسنجیها ابزار کار سیاستگذاران و جامعه‌شناسان هستند. سیاستگذاری که برای بیشینه کردن خیر عمومی کار می‌کند، می‌تواند با دیدن آن تصویر به اتخاذ تصمیماتی کمک کند که دست‌کم جلوی وقوع فجایع را می‌گیرند. در غیر این صورت، اگر سیستمی نباشد که به این تصویر از جامعه اهمیت بدهد، اگر آدم‌هایی نباشند که این تصویر را درست تفسیر کنند و از آن برای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی درست استفاده کنند، نظرسنجی به هیچ کاری نمی‌آید. اتفاقا در همان سال‌های اول دهه پنجاه در همان مرکز تحقیقات رادیو و تلویزیون پیمایشی انجام شده که نتایج آن مدتی پیش به کوشش عبدی و گودرزی در قالب کتابی منتشر شده است. اسم آن کتاب را با خوش‌سلیقگی گذاشته‌اند «صدایی که شنیده نشد». اگر سیاستگذاران و تصمیم‌گیران آن زمان به تصویری که این نظرسنجی از جامعه ایران ارائه می‌کرد، توجه نشان می‌دادند شاید مسیر تاریخ طور دیگری رقم می‌خورد. از آن زمان تا امروز خیلی چیزها عوض شده اما این صدا همچنان در بسیاری از موارد شنیده نمی‌شود. تعداد نظرسنجیها و پژوهش‌هــــــــــــــای اجتماعی که امروز در ایران انجام می‌شود قابل مقایسه با ۳۰-۴۰ سال پیش نیست. در همین مرکز ایسپا ما در بعضی از مقاطع سال، هفته‌ای دو طرح نظرسنجی ملی انجام می‌دهیم. بعضی‌هایشان هم نتایج بسیار قابل‌توجهی دارند، اما در بسیاری از موارد نتایج این نظرسنجیها کمکی به هیچ چیز نمی‌کنند.
ایسپا کار خودش را از چه زمانی شروع کرده و چه اهدافی داشته و دارد؟ چه تاثیراتی در بزنگاه‌های تاریخی گذاشته است؟
ایسپا در سال ۱۳۸۰ تاسیس شده و در واقع اردیبهشت امسال ۲۰ساله شد. هدف تشکیل یک نهاد تخصصی نظرسنجی بوده است که با استفاده از ظرفیت دانشگاهیان کشور داده‌های ملی برای کمک به سیاستگذاری در سازمان‌ها و نهادهای دولتی، عمومی، خصوصی و مدنی تولید کند. من فکر می‌کنم ایده تشکیل چنین مرکزی در جهاد دانشگاهی که می‌تواند تا حدی استقلال نسبی از دستگاه‌های رسمی داشته باشد، ایده خوبی بوده است. در طول این سال‌ها پژوهشگران دلسوز و کاردان بسیاری در ایسپا کار کرده‌اند و این را می‌توان در حاصل کارشان که انجام چندهزار نظرسنجی و مهم‌تر از آن پایدار ماندن یک سازمان تخصصی در این حوزه است، دید. امیدوارم در مقطع فعلی من و همکارانم امانتداران خوبی برای آنها باشیم و بتوانیم در این حوزه یک گام به جلو برداریم. عملکرد ایسپا در مقاطعی که دستاورد نظرسنجیها برجسته‌تر می‌شود، مثل مقاطع انتخابات، درمجموع عملکرد مثبت و قابل‌دفاعی بوده است.
سازوکار افکارسنجی در ایران به چه صورت است و چه تفاوتی با کشورهای دیگر دارد؟
انجام نظرسنجی مبتنی‌بر یک‌سری اصول و دستورالعمل‌های روش‌شناختی است که در همه جای دنیا یکسان است. هر موسسه نظرسنجی معتبری در هر کجای دنیا تلاش می‌کند کار خودش را به استانداردهای علمی نظرسنجی نزدیک کند. در اصول تفاوتی بین نظرسنجی در ایران و نظرسنجی در سایر جوامع وجود ندارد. البته که در طراحی نظرسنجیها و پیمایش‌ها همیشه سعی می‌کنیم ویژگی‌های فرهنگی جامعه ایران را در نظر بگیریم که اتفاقا رعایت خود این موضوع هم از اصول و استانداردهای یک نظرسنجی معتبر است. یکی از خصوصیات شرایط و عادت‌های ذهنی ایرانیان که انجام نظرسنجی‌های دقیق را در ایران کمی دشوارتر از سایر جوامع می‌کند، تمایل بیشتر برخی اقشار جامعه ایران به پنهانکاری خصوصا درمورد مسائل شخصی، سیاسی و اقتصادی است. این میل به پنهانکاری البته همیشه ثابت نبوده و مثلا در سال‌های اخیر به طرز محسوسی شاهد کاهش پنهانکاری مردم به‌خصوص در بیان افکار و نگرش‌های سیاسی‌شان هستیم.
توجه جامعه و نخبگان به نتایج افکارسنجی‌ها و انتشار افکارسنجی‌ها چه تاثیری در کاهش تنش‌های اجتماعی دارد؟
در پاسخ به سوال اول عرض کردم که اصولا کار نظرسنجیها چیست و بر این نکته تاکید کردم که تاثیرگذاری نظرسنجیها در گرو استفاده درست افراد و گروه‌های تصمیم‌گیر از آنهاست. اما در پاسخ به این سوال شما باید بگویم در جامعه‌ای مثل ایران نظرسنجی از معدود ابزارهایی است که می‌تواند به ما نشان دهد جامعه ایران جامعه‌ای بسیار متکثر و پیچیده است. در تصویری که نظرسنجی از افکار عمومی ایرانیان ارائه می‌دهد هرکس می‌تواند جایگاه خودش و قشر و گروهی را که به آن تعلق دارد، ببیند. نظرسنجیها می‌توانند به ما یادآوری کنند که همه مثل ما دنیا را نمی‌بینند و ما به اتفاق آدم‌های اطراف‌مان همیشه معدل و نماینده جامعه نیستیم. همیشه دیگرانی متفاوت از ما وجود دارند که طور دیگری فکر می‌کنند و حق دارند طور دیگری فکر کنند. این به‌ویژه برای اقشار قدرتمند و ثروتمند که عادت دارند دنیا را همیشه از زاویه دید خودشان ببینند و گمان می‌کنند این زاویه دید طبیعی و بدیهی است، می‌تواند آموزنده و مفید باشد. اگر نظرسنجیها بتوانند فقط فهم همین نکته را برای مردم آسان‌تر کنند که دیگرانی متفاوت از ما وجود دارند (چه در اقلیت باشند، چه اکثریت) و آنها هم جزئی از همین جامعه‌اند و به اندازه ما حق شهروندی دارند، به نظر من گام بزرگی به سوی کاهش تنش‌های اجتماعی است.
افکارسنجی این دوره از انتخابات ریاست‌جمهوری چه تفاوتی با دوره‌های قبلی دارد؟
نظرسنجیها در دو موقعیت خیلی بیشتر دیده می‌شوند: یکی آن‌جایی که سرمایه‌گذاران، تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان کالاها چشم‌شان به جیب مردم است؛ یکی هم آنجا که سیاستمداران چشم‌شان به رأی مردم. در این موقعیت‌هاست که توجه به نظر مردم برای این دو گروه تاثیرگذار و قدرتمند ضرورت پیدا می‌کند. به همین خاطر است که در این روزهای نزدیک به انتخابات، ایسپا و دیگر موسسات نظرسنجی بیشتر دیده می‌شوند و کنجکاوی در موردشان بیشتر است. در جاهای دیگر دنیا هم همین‌طور است. این را صادقانه می‌گویم که برای ما در ایسپا علاوه‌بر تامین نیازهای گروه‌های سیاسی و کارفرمایان اقتصادی، خود مردم و آگاهی مردم از چیزی که دارد در جامعه اتفاق می‌افتد هم مهم است. کسانی که در کار نظرسنجی تجربه دارند می‌دانند که در ایران با داده‌های نظرسنجی عمدتا مثل اطلاعات طبقه‌بندی شده امنیتی برخورد می‌شود و پژوهشگران اغلب اجازه انتشار یافته‌هایشان را برای عموم مردم ندارند. ایسپا تا آنجا که من می‌دانم اولین موسسه نظرسنجی در ایران است که از قدیم تلاش کرده تا آنجا که مقدور است این انحصار اطلاعات برای گروه‌های خاص را بشکند. از همان سال‌های ابتدایی تشکیل ایسپا می‌بینیم نتایج بعضی از نظرسنجیها و بعضا نظرسنجی‌های انتخاباتی ایسپا در نشریات عمومی منتشر می‌شده‌اند. در انتخابات سال ۹۶ این انتشار یافته‌های نظرسنجی نسبت به گذشته گسترده‌تر بود و در انتخابات امسال تا این لحظه روند انتشار اطلاعات نظرسنجی‌های ایسپا بی‌سابقه بوده است. فضای سیاسی کنونی این امکان را به ما داده است که در انتخابات این دوره با دست‌ودلبازی بیشتری اطلاعات را در اختیار عموم مردم قرار دهیم. برای اینکه این روند را ادامه دهیم ناگزیریم همچنان برخی محدودیت‌ها را بپذیریم. از سوی دیگر می‌دانیم که با انتشار اطلاعات داریم خودمان را در معرض داوری عمومی قرار می‌دهیم و خطاهای احتمالی‌مان با این کار ممکن است آشکارتر شوند اما با اشتیاق این کار را انجام می‌دهیم و امیدواریم این کار به‌تدریج مسیر انتشار آزاد اطلاعات را در ایران هموارتر کند.
مطالب پیشنهادی
