حسن اختری یکی از قدیمی‌های حوزه افکارسنجی است. از دهه 70 این کار را شروع و هنوز هم در این حوزه فعالیت می‌کند. او به اتفاق چند نفر از همکاران قدیمی‌اش «موسسه دیدبان افکار عمومی نوید ایرانیان» را که متعلق به بخش خصوصی است، برپاکرده و کار افکارسنجی‌ها را در آنجا انجام می‌دهد.

در آستانه انتخاباتیم و بحث افکارسنجی داغ شده است، از ابتدای امسال گزارش‌هایی در حوزه افکارسنجی منتشر شده و نظرسنجی‌هایی هم برگزار شده است. سابقه افکار‌سنجی در کشورمان مربوط به چه زمانی است؟

افکار‌سنجی برای زمان حال نیست، این کار سالیان‌ سال است که توسط مراکزی انجام می‌شود، منتها اگر بخواهیم به تاریخچه آن برگردیم، قدیمی‌ترین مجموعه، صداوسیما و مرکز مطالعات و تحقیقات صداوسیماست که بخش عمده‌ای از کارهای پیمایشی را انجام می‌دهد. شاید تاریخچه این امر به تاریخچه صداوسیما بازگردد. قبل از انقلاب روی برنامه‌های صداوسیما متمرکز می‌شد و بازخوردی دریافت می‌کرد و مخاطب‌شناسی می‌شد. بعد از پیروزی انقلاب، از روزی که نظر و مطالبات مردم قدری جدی شد و حاکمانی روی کار آمدند که با رای و نظر مردم بودند، این امر پررنگ‌تر شد. در رابطه با مساله انتخابات در سال‌های پس از انقلاب همیشه مراکز وجود داشته اما مراکز ما خیلی متنوع و زیاد نیستند. درحال‌حاضر که گفت‌وگو می‌کنیم آن مراکزی که مشخصا در این حوزه فعالیت می‌کنند کمتر از انگشتان دست یا بهتر است بگوییم به تعداد انگشتان یک دست هستند. مرکزی که ما در خدمت شما هستیم از سال 87 شروع به فعالیت کرد. تیم، گروه، کارگروه و مجموعه‌ای کنار هم جمع شدند و کارهای مختلفی را از این سال شروع کردند. بیش از 12 سال است این تیم کار می‌کند، منتها افرادی که در تیم بودند عمدتا افراد باسابقه و کسانی هستند که در بحث نظرسنجی و افکارسنجی استخوان خرد کرده بودند و تجارب ممتد دو، سه‌دهه داشتند و دارند. در رابطه با بحث انتخابات پرسیدید که از چه زمانی جدی شد. فکر می‌کنم از سال 76 چنین شد، چون بعد از این سال و انتخابات قدری فضا بازتر شد و زمان جنگ و دوران سازندگی کنترل شده‌تر بود ولی از همان سال  فضا باز شد و آنچه به‌ظاهر نشان می‌داد و آنچه در عمل اتفاق افتاد، متفاوت بود. این بود که نظر مردم از آن زمان قدری مستقل‌تر شد. قبل از این زمان همه مسئولان و روسای‌جمهورمان، همه دولت‌ها و نمایندگان مجلس هرچه برای انتخابات داشتند خروجی مرکز پژوهشی بود که همگی رای و نظر مردم بود. از سال 76 به بعد رقابت‌ها جدی‌تر شد و شاید تصمیم مردم علی‌رغم خواست دولتمردان بود. این صبغه و سابقه‌اش به آن سال برمی‌گردد؛ سال 76 این اتفاق افتاد، سال‌های 80 تا 84 هم این اتفاقات افتادند و تا امروز همچنان ادامه دارند.

افکارسنجی در سال 76 قبل یا بعد از انتخابات بود؟

افکارسنجی سال 76 در صداوسیما و ایسنا منعکس است. منتها اشکالی که مراکز ما دارند، این است که مرکزی وقتی افکارسنجی می‌کند باید آن را منتشر کند و مردم درجریان باشند. شهادت می‌دهم آنچه مردم تصمیم گرفتند همان اتفاق در سال 76 افتاد. اتفاقا مراکز افکارسنجی حداقل 72 ساعت و معمولا یک هفته آخر نمودارها را به شما نشان می‌دهند که چه اتفاقی می‌افتد. قبل از آن سال نظرسنجی شد و این امر نشان می‌داد با وجود اینکه ناطق‌نوری رئیس مجلس بود، تصور این بود که وی رای می‌آورد ولی مراکز همان را نشان می‌دادند که در صندوق اتفاق افتاد. نتایج مرکز ما هم در آن سال و هم در سال 92 کاملا در هفته آخر درست بود، امسال هم تا هفته آخر در مرکز باشید به شما خواهیم گفت.

عنوان کامل مرکز شما چیست و زیر نظر چه سازمانی کار می‌کند؟

مرکز افکارسنجی ایرانیان هستیم. عنوان موسسه‌ای که به ثبت رساندیم «دیدبان افکار عمومی نوید ایرانیان» است. این موسسه صددرصد خصوصی است، به هیچ‌جایی وابسته نیست و همچنین مجوز و شرایط فعالیت دارد. در سال 92 کارگروه و تیمی که داشتیم در خبرگزاری مهر مستقر بود. مرکز افکارسنجی مهر را ما راه انداختیم و آنجا کاملا پیش‌بینی کردیم که چه اتفاقی خواهد افتاد، حتی نتایج نظرسنجی را برای همه کاندیداها به‌شخصه فرستادم.

یکی از دلایل انصراف عارف هم این نظرسنجی‌ها بود؟

نمی‌دانم به دست او رسید یا خیر. این را که دیدند و استفاده کردند، اطلاع ندارم ولی چون تیمی که کار می‌کند علمی و مستقل است برای همه کاندیداها فرستادیم و نشان دادیم خود آنها در چه مرحله‌ای هستند و اگر هریک از اینها به‌ دلایل مختلف انصراف دهند آرای بعد از آنها به چه نسبتی و بین چه کسانی تقسیم می‌شود.

در سال 92 آرای حداد کجا پخش شد؟

الان به‌خاطر ندارم. در سال 96 تا 25 خرداد در زمان برگزاری مناظره‌ها ظرف دوهفته نمودار رای آقای روحانی کاملا ثابت بود. تا آن روز زیر یک درصد هم کاهش داشت. از 25 خرداد با شیب تندی شروع به بالا رفتن کرد. در آن تاریخ رای او17.7 را نشان می‌داد. از آن روز مردم تصمیم گرفتند به آقای روحانی اعتماد کنند و رای خود را به وی بدهند، البته آمدن آقای رئیسی رویکردی داشت که اقبال نسبتا خوبی را نشان می‌دهد ولی آن هم ثابت ماند. در بحث مناظره‌ها فروکش داشت و از 25 خرداد در این اثنا آقای قالیباف به‌نفع آقای رئیسی کنار رفت و از آنجا کاملا بین آقایان روحانی و رئیسی رقابت جدی شد و هر دو منحنی‌ها شیب تندتری گرفتند. تا روز جمعه، برگزاری انتخابات، مردم مجدد آقای روحانی را برای چهارسال بعدی انتخاب کردند.

سازوکار افکارسنجی‌ها چگونه است و نسبت به دهه 70 تغییری کرده است؟

روش‌هایی که الان اعمال می‌شود و روش‌های متداول کنونی محله‌ای و میدانی یا حضوری است و چندسالی است که بحث تلفنی مطرح شده است. متداول‌ترین روش برای مراجعه به افکار عمومی برای آنکه باید به خانواده‌ها مراجعه کرد، روش تلفنی است. موسسات خارجی بزرگ هم از این روش استفاده می‌کنند، کشورهای دیگر هم از این روش استفاده می‌کنند. با توجه به تغییر بافت‌ها، بحث شهرنشینی و مشکلاتی که در این بحث و خطراتی که برای پرسشگران وجود دارد، از لحاظ سرعت عمل و دسترسی به نمونه از نظر اینکه همه آحاد نمونه‌ها شانس برابری برای قرار گرفتن در میان نمونه‌ها را داشته باشند، ازجمله آیتم‌ها و فاکتورهایی است که ایجاب می‌کند، روش تلفنی باشد. آن روشی که در دنیا متداول است تلفنی است. در سال 92 انتخابات را به دو روش تلفنی و میدانی توامان انجام دادیم. یک نظرسنجی محله‌ای-میدانی یا حضوری و تلفنی گرفتیم و نهایتا کل تیم به‌سمت تلفنی شیفت کرد.

تلفنی یعنی رندوم شماره گرفته می‌شود؟

کل پیش‌شماره‌های کشور در سایت مخابرات وجود دارد. بقیه شماره‌ها به‌صورت تصادفی ساخته می‌شود، یعنی کار صددرصد تصادفی است.

شماره‌های تلفن همراه هم هست؟

عمده کاری که انجام می‌دهیم روی تلفن‌های ثابت است و مکان‌هایی که تلفن ندارند یا دسترسی سخت است ممکن است از موبایل استفاده شود ولی بیشتر با تلفن ثابت است. تماس گرفته می‌شود و پرسشنامه‌ای که طراحی شده است، مطرح می‌شود. پرسشگر باید آموزش لازم را دیده باشد و بتواند ارتباط صمیمی غیرجهت‌دار برقرار کند، چون جهت‌داری مثبت و منفی در بحث پژوهش مضر است و می‌تواند ارتباط صمیمی برقرار و اعتماد طرف مقابل را جلب کند و بتواند مصاحبه‌ای صمیمی درباره موضوع مورد بحث داشته باشند. ممکن است بحث انتخابات، مسائل اقتصادی، مسائل اجتماعی، سیاست یا مسائل فرهنگی باشد.

این صمیمیت برای این است که مصاحبه‌شونده حقیقتی را پنهان نکند و راحت و صادقانه صحبت کند؟

پرسشگری هنر خاص خود را دارد. فرد باید اعتماد کند و بتواند آنچه را در ذهن دارد، صادقانه بیان کند که اگر این ارتباط برقرار نشود طرف مقابل آنچه را در ذهن دارد، بیان نمی‌کند.

در این افکارسنجی‌ها چند درصد برای اشتباه درنظر می‌گیرید؟

معمولا در مطالعات اجتماعی 95 درصد اطمینان وجود دارد و معمولا 5 درصد خطا امر طبیعی است. مطالعاتی که روی بحث‌های پزشکی است به زیر یک درصد می‌رسد، یعنی بحث مرگ و زندگی مطرح است اما در مطالعات اجتماعی با 95 درصد اطمینان بیان می‌شود و جهت استحضار شما سال 96 را با 3 درصد اشتباه ارائه دادیم؛ هم مشارکت و هم میزان رای کاندیداها را پیش‌بینی کردیم.

برای انتخابات امسال افکارسنجی کرده‌اید؟

تازه‌ترین کاری که انجام دادیم بیست‌وهفتم اردیبهشت‌ماه بود. بحث میزان اهمیت انتخابات ریاست‌جمهوری را از مخاطبان پرسیدیم که 32.5 درصد  بسیار زیاد اهمیت دارد، 25.8 درصد زیاد،19.4 درصد کم، 12.4 درصد خیلی‌کم و 9/9 درصد هم اصلا اهمیت ندارد را انتخاب کرده‌اند و 2 درصد هم پاسخ نداده‌اند. در رابطه با میزان مشارکت مردم پرسیده شد که چه تصمیمی برای امسال گرفته‌اید. 48.1 درصد اعلام کرده‌اند حتما شرکت می‌کنند، 17.4 درصد گفته‌اند احتمالا شرکت خواهند کرد، 4.5 درصد احتمالا شرکت نمی‌کنند و 21.1 درصد قطعا شرکت نمی‌کنم، 8.9 درصد هم هنوز تصمیم نگرفته‌ایم را انتخاب کرده‌اند. سوالی پرسیدیم که خود را متمایل به کدام گرایش سیاسی موجود در جامعه می‌دانید؟ 52.6 درصد گفته‌اند گرایش خاصی نداریم، 20 درصد گفته‌اند نظری نداریم، از بین بقیه افراد که مانده‌اند 14.5 درصد اعلام کرده‌اند به اصولگرایان و 9.5 درصد هم اعلام کردند به اصلاح‌طلبان گرایش دارند و 3.5 درصد هم سایر را مطرح کرده‌اند. بقیه جناح‌ها، دسته‌بندی‌ها و گرایش‌هایی که در جامعه می‌بینیم برای افکار عمومی جانیفتاده است. البته بیشتر نخبگان، رسانه‌ها و کسانی که در این حوزه فعال هستند، وجود دارند ولی آنچه در افکار عمومی وجود دارد همین چهار، پنج مورد است.

الان پیشتاز کیست؟

این به اشخاص برمی‌گردد. اجازه دهید این را بیان نکنم ولی نکته‌ای بگویم، چرا تصور این است که در سال 76 این نظرسنجی‌ها بعد از انتخابات برگزار شده یا مشخصا در سال 88 که فتنه‌ای ایجاد شد، مراکز گویای چیز دیگری بودند؟ ما در سال‌های 92 و 96 حضور داشتیم و همه فعل‌وانفعالاتی که در جامعه اتفاق افتاده در مراکز ثبت شده است، منتها اشکالی که وارد است، این است که وقتی نظر مردم را می‌پرسید دیالوگ دارید، مونولوگ ندارید، یعنی یک‌طرفه نیست. چرا این برداشت ایجاد شد؟ چون مراکز افکارسنجی ما در سال‌های 76 و 88 این نتایج را منتشر نکردند. مراکزی که علمی هستند و رفتار جامعه را پیش‌بینی می‌کنند، اگر اعلام می‌کردند- چه سال 76 و چه سال 88 فرقی نمی‌کند- مردم می‌دیدند مراکز همین را پیش‌بینی می‌کردند و همان اتفاق در جامعه نیز رخ داده و زمینه‌ای برای اینکه فرد یا افراد یا جریانی بخواهد بازی را برهم بزند یا ادعای خاصی داشته باشد، وجود نداشته است.

 اگر در سال 88 افکارسنجی منتشر می‌شد، آن اتفاقات رقم نمی‌خورد؟

اصلا آن اتفاقات رقم نمی‌خورد.

افکارسنجی هم درست بود؟

بله، کاملا درست بود.

با همین تعداد رای بود؟

همه اینها شفاف است، منتها سال 88 صداوسیما بعد از اینکه غائله ایجاد شد پا به میدان گذاشت که این نوشدارو بعد از مرگ سهراب بود و فایده‌ای نداشت. الان هم قدری جلوتر برویم و بحث‌ها بیشتر شود، این نتایج را منتشر می‌کنیم. سال 92 در فضای مجازی منتشر کردیم، کارگروه دانا این کار را انجام داد. ان‌شا‌ءالله کاری را که ما به‌صورت خویش‌فرمایی انجام می‌دهیم، منتشر می‌کنیم، البته ممکن است برای گروه‌های خاصی سفارش بگیریم یا نهادهای دولت یا گروه‌ها و جریانات سیاسی سفارشی بدهند، آنها وقتی سفارش می‌دهند امانتدار هستیم یعنی صفر تا صد را در اختیارشان قرار می‌دهیم، چون آنها مالک حقیقی کاری هستند که تولیدشده و ما نمی‌توانیم آن را منتشر کنیم. ما فقط بخشی که با سرمایه و اعتبار خودمان انجام می‌دهیم، می‌توانیم منتشر کنیم.