جنگجویان بی‌سرنشین

سیدمهدی طالبی،روزنامه‌نگار: ژنرال کنت مک‌کنزی، فرمانده نیروهای تروریستی ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده موسوم به «سنتکام» که سازمان مربوطه‌اش وظیفه هدایت نیروهای آمریکا در غرب آسیا و آسیای میانه و شاخ آفریقا را برعهده دارد روز پنجشنبه و جمعه هفته گذشته در سفری اعلام‌نشده به عراق و سوریه، بار دیگر از پهپادهای محور مقامت ابراز نگرانی کرده است. او یک ماه پیش نیز در کمیته نیروهای مسلح مجلس نمایندگان آمریکا سخنان مشابهی را بر زبان آورده بود.

سخنان اخیر مک‌کنزی روز یکشنبه هفته جاری و پس از گذشت دو روز از ترک منطقه توسط وی از طریق رسانه‌ها منتشر شد. براین اساس فرمانده تروریست‌های سنتکام مدعی شده به دلیل افزایش استفاده ایران و متحدانش از پهپاد روش‌های مقابله با این سلاح از اولویت‌های واشنگتن خواهد بود. فرمانده سنتکام به خبرنگاران گفته است چنین پهپادهایی کوچک و ارزان‌قیمت هستند و به راحتی می‌توان آنها را خرید، ولی به سختی می‌توان آنها را شناسایی کرد.

خبرگزاری آسوشیتدپرس می‌گوید حمله صورت‌گرفته در اواسط آوریل به یکی از پایگاه‌های آمریکا در عراق علی‌رغم برجای نگذاشتن تلفاتی جانی به تخریب شدید یکی از ساختمان‌ها منجر شده و همین مساله باعث شده پهپادهای گروه‌های مقاومت عراقی به دغدغه سنتکام تبدیل شود. در این عملیات 3 پهپاد به محل استقرار نظامیان آمریکایی در پایگاه عین الاسد حمله کردند.  مک‌کنزی یک ماه پیش نیز ادعا کرده بود به دلیل استفاده ایران از پهپاد برای نخستین بار بعد از جنگ کره سربازان آمریکایی در عملیات‌هایشان از برتری کامل هوایی برخوردار نیستند. وی همچنین اعلام کرده بود ارتش یمن از ابتدای سال 2021 با 150 موشک و پهپاد به زیرساخت‌های عربستان حمله کرده است.

در این گزارش به بررسی اهمیت پهپاد، تاریخ شکل‌گیری آن در جهان و ایران و همچنین دلایل نگرانی واشنگتن از توانایی‌های پهپادی محور مقاومت پرداخته‌ایم.

آیا درباره اهمیت پهپاد در جنگ‌ها اغراق می‌شود؟

فراگیری یک پدیده در جهان همزمان که با سخنان و جملات مثبت درباره آن همراه می‌شود، موجب شکل‌گیری تردید هم هست. پهپاد پدیده‌‌ای است که در سال‌های اخیر بسیار درباره آن سخن به‌میان آمده و درباره اهمیت آن ایده‌پردازی شده است. ناچار باید برای رسیدن به واقعیت در هر نقطه‌‌ای که باشد بررسی‌هایی صورت گیرد.

شاید برای میزان اثرگذار بودن پهپادها هیچ‌چیز مانند خواندن خبرهای «گذشته» و «امروز» و مقایسه ظاهری میان آنها راهگشای پاسخ به شک و تردیدها نباشد. نمونه خبرهای قدیمی درباره جنگ‌ها این اخبار بوده‌اند: «جنگنده»‌های روسیه مواضع تروریست‌های چچن را بمباران کردند»، «توپخانه»‌های آمریکا مواضع طالبان را زیر آتش گرفتند»، «تانک»‌های ارتش پاکستان و هند روبه‌روی هم صف‌آرایی کردند» یا محموله «موشک»ی کره‌شمالی به مقصد لیبی توقیف شدند.

امروز اما به‌نظر می‌رسد تسلیحات ذکرشده در بالا راه کمتری به متن خبرها دارند و این مطالب این‌گونه وارد خروجی رسانه‌ها می‌شوند: «یمن پهپاد جاسوسی عربستان را ساقط کرد.»، «پهپادهای یمن اهدافی در ریاض را هدف قرار دادند.»، «پهپادهای آذربایجان مواضع ارمنستان را مجددا بمباران کردند»، «پهپادهای ارتش آمریکا دوتن از فرماندهان گروه‌های شبه‌نظامی مستقر در ادلب را ترور کردند»، «ارتش روسیه استفاده از پهپادهای رزمی خود برای گشت‌زنی در قره‌باغ را پس از امضای توافق صلح در این منطقه آغاز کرد.»

در هرجمله این «پهپاد»ها هستند که حضور دارند و سامانه‌های پدافند هوایی، تانک‌ها، فرماندهان، انبارهای تسلیحاتی، اتاق‌های عملیات، کشتی‌های تجاری، فرودگاه‌ها و مخازن نفتی را هدف قرار داده یا از آنها عکسبرداری می‌کنند. آنها حتی می‌توانند با جنگ الکترونیک در خطوط ارتباطی دشمن اختلال ایجاد کنند.

در جنگ سال 2014 اوکراین با شورشیان روس‌تبار در شرق این کشور روسیه با استفاده از پهپادهایش کی‌یف را مجبور به عقب‌نشینی کرد و در نبرد 2019 ادلب نیز حضور وسیع پهپادهای ترکیه مانع از آزادسازی کامل این استان توسط ارتش سوریه شد. در سال 2020 نیز آذربایجان به کمک پهپاد موفق به شکست ارمنستان و آزادسازی بخش‌هایی از منطقه قره‌باغ پس از 30 سال اشغال شد. یمن نیز که از سال 2015 تحت محاصره شدید عربستان قرار دارد، به کمک همین سلاح بارها مواضع سعودی را درهم کوبیده و به دشمنی سرسخت برای ریاض تبدیل شده است. فرقی ندارد یک کشور‌ قدرتی بزرگ باشد یا کوچک، بلکه نکته مهم این مساله است که او از پهپادها بیشترین بهره را می‌برد؛ چه یمن در محاصره باشد و چه آمریکای ابرقدرت.

آمریکا باوجود اقتصاد بزرگ و جنگنده‌های فراوان، اتکای غیرقابل چشم‌پوشی به پهپادها دارد؛ به‌گونه‌‌ای که این کشور تنها در ژاپن و سنگاپور ۴۶ فروند پهپاد دارد تا به‌وسیله آن فعالیت‌های چین را کنترل کند. واشنگتن همچنین برای کنترل دریای مدیترانه و فعالیت‌های روسیه نیز ۴۶ فروند پهپاد در لهستان و ایتالیا مستقر کرده که پرواز این 92 پهپاد سالانه 4/1 میلیارد دلار برایش هزینه دارد. این پهپادها شناسایی شده و برای عملیات‌های رسمی به‌کار گرفته می‌شوند، اما ارتش آمریکا در عملیات‌های سری و به‌کلی سری خود نیز از پهپادها استفاده می‌کند. بخش بزرگی  از 50 میلیارد از بودجه نظامی آمریکا که به امور مخفیانه تعلق دارد و توسط کنگره بازرسی نمی‌شود، صرف خرید و استفاده از پهپادها برای عملیات‌های محرمانه می‌شود.

به‌جز آمریکا حداقل 95 کشور دیگر نیز دارای برنامه پهپادهای نظامی هستند. از این میان نیز 60 کشور ۲۶۷ واحد سازمانی برای برنامه پهپادهای خود ایجاد کرده‌اند. البته باید توجه کرد که سطح فعالیت پهپادی کشورها با یکدیگر متفاوت است. به‌عنوان مثال 35 کشور گرچه دارای برنامه‌های پهپادی هستند، اما سطح آن به اندازه‌‌ای پیشرفته نیست که واحدی جداگانه برای پهپادهای خود تشکیل داده باشند. اما دوسوم کشورهای دارای برنامه پهپادی هرکدام چند واحد برای فعالیت‌های خود ایجاد کرده‌اند. به‌عنوان مثال در آمریکا به‌جز نیروهای ارتش، سازمان جاسوسی سیا نیز دارای واحد پهپادی است یا در ایران نیروی هوایی، نیروی زمینی و دریایی هرکدام واحدهای پهپادی جداگانه‌‌ای تشکیل داده‌اند. نیروی هوافضا و نیروی دریایی سپاه نیز دارای واحدهای پهپادی مخصوص به‌خود هستند، درحالی‌که به‌نظر می‌رسد نیروی زمینی سپاه همچنان فاقد واحد پهپادی جدا بوده و از پهپادهای نیروی هوافضای این نیرو بهره می‌برد.

 تعدد کشورهای دارای برنامه پهپادی و همچنین تعدد واحدهای تشکیل‌شده در هرکشور نشان‌دهنده رسوخ پهپاد به‌ جای‌جای فعالیت‌های روزمره یک کشور به‌خصوص امور نظامی است. نیروهای مدنی شهری، سازمان‌های جاسوسی، مرزبانی و قوای مسلح نظامی در شاخه‌های گوناگون خود نیاز فزآینده‌‌ای به پهپادها پیدا کرده‌اند و بدون پهپاد فعالیت‌شان ناقص تلقی می‌شود. روی آوردن نهادهای نظامی مختلف به پهپاد موجب شده حجم تبادلات جهانی این بازار به شکلی شگفت‌آور زیاد باشد. گروه تیل یک شرکت تحلیلگر در بازار صنایع هوایی است که ارزش بازار پهپاد جهان در سال 2019 را 7.3 میلیارد تخمین زده و می‌گوید در سال 2029 ارزش این بازار به 10.2 میلیارد دلار خواهد رسید، به‌گونه‌‌ای‌که در مدت یک ‌دهه به 98.9 میلیارد دلار برای خرید و فروش پهپاد بین کشورها هزینه خواهد شد.

نخستین پهپادها در جهان و ایران

نام پهپادها با افزایش استفاده از این وسیله در جنگ بیشتر به گوش‌ها رسیده اما باوجود این، پهپاد وسیله‌ای جدید نیست؛ اغلب مردم فکر می‌کنند این پرنده اختراعی جدید در چند دهه گذشته است اما در واقعیت عمر پهپادها تنها چند سال کمتر از پرنده‌ای است که برادران رایت برای نخستین‌بار در سال 1903 به پرواز درآوردند. تنها 11سال پس از پرواز نخستین هواپیما جنگ‌جهانی اول (1918-1914) در اروپا زبانه کشید و قدرت‌های پیشرو اروپایی در ابتدا از این وسیله برای شناسایی مواضع دشمن بهره می‌بردند. پس از انجام پروازهای شناسایی خلبانان به این نتیجه رسیدند چه خوب است که تعدادی نارنجک دستی را با خود حمل کرده و هنگام پرواز بر بالای مواضع دشمن چندتایی از آنها را با دست برداشته و به‌سمت زمین رها کنند. از اینجا بود که هواپیماها کم‌کم دست به بمباران نیز می‌زدند اما دشمن نیز بیکار ننشسته و با تفنگ‌های کالیبر سنگین به‌سمت آنها آتش می‌گشود. قدرت‌های اروپایی در سال اول و دوم جنگ یعنی سال‌های 1914 و 1915 به کارکردهای شناسایی پرونده‌ها و نیز قابلیت نصب بمب روی آنها پی بردند ولی درست در میانه جنگ و از 1916 این فکر آنها را به خود مشغول کرد که آیا می‌توان این پرنده‌ها را بی‌سرنشین به پرواز درآورد؟  این سوال در آن زمان تنها قابل‌طرح بود و برای پاسخ به آن راه‌حلی فوری وجود نداشت. در اینجا نیاز به چیزی بود تا بتواند هواپیما را با آن از راه دور کنترل کرد که در آن زمان میسر نبود. این ناتوانی باعث شده ایده‌های کوچک‌تری به مرحله اجرا دربیایند. در سال 1927 گلوله‌های توپ بالدار شدند تا بردشان افزایش یابد. در دهه 1930 نیز بمب‌های رادیویی ساخته شدند که به‌نوعی پدر پهپادهای امروزی به حساب می‌آیند؛ چنین بمب‌هایی نخستین نسل از تسلیحات هدایت‌شونده بودند. هنگامی که بمب از هواپیمای نظامی پرتاب می‌شد کاربری که در این هواپیما حضور داشت با استفاده از یک دسته کنترلی که از طریق امواج رادیویی با بمب ارتباط داشت، بالچه‌های این بمب را تغییر داده و مسیر آن را تعیین می‌کرد.

ایده پرنده بی‌سرنشین در دوران شکاف میان «ایده» و «توان ساخت» باعث ساخت بمب‌های رادیویی و تسلیحات بالدار شد. در سال 1935 شرکت آمریکایی رادیوپلن هواپیمای هدف در اندازه مدل و قابل هدایت با امواج رادیویی را ساخت که می‌توان آن را نخستین پهپاد آمریکا دانست. پس از آن نیز به‌مرور به چنین پهپادهایی دوربین‌های عکاسی نصب شد تا در نقش شناسایی مورد استفاده قرار گیرند و پس از آن نیز راکت و موشک بر آن سوار شدند.

ایران نیز در پیش از انقلاب دارای پهپادهای هدف بود که برای آزمایش پدافند هوایی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این پهپادها هدف تمرینی برای جنگنده‌های شکاری اف-14، شکاری بمب‌افکن‌های اف-4 و اف-5 و سامانه‌های پدافندی هوایی هاوک و همچنین تا حدی توپخانه ضدهوایی اورلیکن بودند. بااین‌حال فناوری پهپادی ایران پس از انقلاب به شکلی مستقل از برنامه‌های قبلی و با اتکای کامل به توان داخلی صورت گرفت. در طول جنگ به‌دلیل تحریم تسلیحاتی و پدافند هوایی قدرتمند عراق توان گسترده‌ای برای پرواز نداشت و به همین دلیل باید راهی برای گشودن این مشکل یافت می‌شد. در همین راستا اعضای جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان و دانشگاه صنعتی این شهر تعدادی دوربین عکاسی روی هواپیماهای مدل نصب کرده و در اواخر جنگ در غیاب جنگنده‌ها در جبهه جنوب دست به پروازهای شناسایی زدند. تا پیش از پرواز پهپادها قوای نظامی ایران متکی به نیروهای اطلاعاتی زمینی بود که در دل شب وارد مواضع دشمن شده و با چشم استعداد نظامی آن را تخمین می‌زدند. این روش معایب زیادی داشت. فرماندهان نظامی ایران پیش از شروع یک عملیات مهم با استفاده از پهپادهای جهاد دانشگاهی چند عکس از روی مواضع عراقی در اطرف نهر خین نزدیک خرمشهر و شلمچه تهیه کرده و به‌سرعت عملیات را به‌دلیل نفرات پرشمار دشمن لغو کردند. فرماندهان نظامی ایران در آن لحظه باور نمی‌کردند اطلاعاتی که طی چند ماه فعالیت شبانه‌روزی جمع‌آوری و جمع‌بندی شده و قرار بود براساس آن عملیاتی گسترده انجام شود، تنها با پرواز چند دقیقه‌ای یک پهپاد ساده لغو شود. همین بود که به دستور فرمانده وقت سپاه نخستین واحد پهپادی این نیرو با نام «رعد» صادر شد.

پهپادها چگونه دست مقاومت را پر می‌کنند؟

نبردهای امروزی دیگر از طریق ایجاد کشتار گسترده میان نفرات دشمن پیش نمی‌رود بلکه سیاست‌های جنگی از هوشمندی در حوزه‌های روانی برخوردار شده است؛ به همین دلیل باید برای انتخاب سلاح و برنامه‌های نظامی بیش از اندازه عاقلانه عمل کرد.

یکی از قابلیت‌هایی که پهپادها دراختیار محور مقاومت می‌گذارند ایجاد مانع در برابر اقدامات نظامی نامتقارن و ناشناس ازسوی کشورهای محور غربی است. به‌عنوان نمونه ارتش آمریکا یا رژیم‌صهیونیستی عملیات‌هایی را در عراق و سوریه به شکل «بزن و دررو» انجام می‌دهند. این عملیات‌ها بدون وجود یک سلاح کوچک، پنهان از دید رادار، دوربرد و دقیق ممکن نیستند؛ واشنگتن و تل‌آویو به همین دلیل چنین تسلیحاتی را به‌وفور توسعه داده‌اند. فرض کنید اگر چنین تسلیحاتی در محور مقاومت تولید نمی‌شد چه مشکلاتی برای ایجاد توازن نظامی و وحشت با محور متخاصم پیش می‌آمد. برای بررسی این مساله باید روایتی از نبردهای چند سال اخیر در منطقه داشته باشیم.

در سال‌های 2019 و 2020 پهپادهای رژیم‌صهیونیستی با استفاده از ضعف‌های موجود در حاکمیت عراق و تسلط آمریکایی‌ها بر آسمان این کشور چندین انبار نظامی عراقی را بمباران کردند. آسیب این پهپادها از نظر جانی چندان زیاد نبودند. انبارهای تسلیحاتی مکان‌هایی با حضور تعداد زیادی سرباز به حساب نمی‌آیند و معمولا نیز ناگهانی منفجر نمی‌شوند بلکه سلسله‌تحولاتی می‌تواند بخش بزرگ یا کل انبار را منفجر کند. پهپادهای رژیم‌صهیونیستی بر فراز این انبارها بمب‌های کوچکی رها کرده یا با پهپادهای انتحاری به آنها حمله می‌کردند. سربازان نیز با مشاهده انفجار بخشی از انبار و آتش‌سوزی به‌سرعت از محل دور می‌شدند تا بر اثر انفجارهای دقایقی بعد آسیب نبینند. پهپادهای ارتش رژیم‌صهیونیستی همچنین در عملیات‌های متفاوت با هدف‌گیری خودروی فرماندهان نظامی حشدالشعبی باعث شهادت آنها می‌شدند. هر دوی این اقدامات ضرباتی سنگین به حساب می‌آمدند اما همچنان قابل تحمل‌تر بودند. درمورد نخست چندین انبار مهمات که لازمه نیروهای مسلح است نابود شدند و درمورد دوم نیز فرماندهان نظامی که قوام و نظام‌مندی یک قوای نظامی به آنها متکی است، مورد هدف قرار گرفتند.

به‌جای حضور ده‌ها جنگنده بر فراز عراق و بمباران مواضع حشدالشعبی و به شهادت رساندن صدها تن از آنان که موجب بحران در منطقه می‌شد، اقداماتی با تبعات کمتر ولی کارآمد انتخاب شده بود. عملیات ناشناس توسط پهپادهای غیرقابل شناسایی و از بین بردن زیرساخت‌های نیروهای نظامی عراق از طریق نابودی شبکه فرماندهی و انبارهای تسلیحاتی آنها سیاست محور متخاصم بود. سربازان عراقی نیز یا باید به‌دلیل عدم حضور فرمانده و عدم وجود مهمات عقب‌نشینی کرده یا در همان حال منتظر حملات گروه‌های تروریستی مانند داعش می‌ماندند. این میزان از انعطاف در ابزارها تنها به‌دلیل وجود فناوری پهپادها یا فناوری مشابه آنها مانند موشک‌های کروز کوچکی مانند «دلیله» برای صهیونیست‌ها فراهم شده بود.

اگر در اینجا گروه‌های محور مقاومت از سلاحی مانند پهپاد بهره نمی‌بردند چه اتفاقی می‌افتاد و باید با چه سلاحی درمقابل آمریکا و رژیم‌صهیونیستی توازن ایجاد می‌کردند؟ آیا امکان استفاده از موشک‌های بالستیک که به نسبت پهپاد قیمت بالاتری داشته و استفاده از آنها سخت غیرقابل پنهان‌کردن است، ممکن بود؟ جواب مشخص است: در مقابل حملات ناشناس نمی‌توان دست به اقدام رسمی زد. گروه‌های مقاومت عراقی با تولید پهپادهای انتحاری تاکنون به‌طور رسمی پایگاه‌‌های آمریکا در عراق و همچنین شهر ریاض پایتخت عربستان‌سعودی را هدف قرار داده‌اند. همچنین فلسطین اشغالی نیز در معرض حملات دوربرد پهپادهای انتحاری عراق است. پهپادها به گروه‌های مقاومت عراقی چنان قدرتی بخشیده که می‌توانند درمقابل مجموعه‌ای متشکل از آمریکا، عربستان و رژیم‌صهیونیستی دست به ایجاد موازنه موفق نظامی بزنند.

چرا پهپادها از طریق کنوانسیون‌های بین‌المللی قابل کنترل نیستند؟

رژیم کنترل فناوری موشکی یک ترتیب سیاسی غیررسمی و داوطلبانه است که در آوریل سال1987 توسط کشورهای گروه هفت از قبیل کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن، بریتانیا و ایالات متحده آمریکا برای کنترل اشاعه راکت و سیستم وسایل نقلیه هوایی تاسیس شد. هدف این رژیم جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته‌ای و وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین و سلاح‌های انهدام انبوه جلوگیری از دستیابی دیگر کشورها به فناوری حمل سلاح‌های انهدام انبوه توسط موشک است. هدف رژیم تا قبل از اجلاس سال1992 صرفا تمرکز بر موشک‌ها بود و بعد از این سال بحث سیستم‌ها و هواپیماهای بدون سرنشین به میان آمد و آنها نیز جزء محدودیت‌های مندرج در رژیم کنترل فناوری موشکی شد. 1

با وجود این بررسی‌ها نشان می‌دهد علی‌رغم موفقیت رژیم کنترل فناوری موشکی این رژیم گسترده تنها در حوزه کنترل موشک‌های بالستیک موفق بوده و توانسته برنامه موشکی کشورهایی مانند برزیل را مهار کرده و برنامه موشکی لهستان را تعطیل کند. این رژیم همچنین در کشورهایی که نتوانستند برنامه موشکی‌شان را مهار کنند محدودیت‌های گسترده حقوقی ایجاد کرده است. به‌عنوان مثال برنامه موشکی ایران بدون توجه به خواست قدرت‌های بزرگ همچنان درحال رشد است اما بر شورای امنیت و برخی کشورهای جهان با استناد به رژیم کنترل فناوری موشکی تحریم‌هایی را درقالب مجازات بر ایران تحمیل کرده بودند که برخی از آنها همچنان نیز وجود دارد. قدرت شگفت‌انگیز رژیم کنترل موشکی اما در حوزه پهپادها کارایی خاصی نداشته است. این قوانین نه باعث برچیده شدن و مهار برنامه‌های پهپادی کشوری نشده‌اند بلکه حتی پیگیری حقوقی خاصی نیز درباره پهپادها صورت نگرفته است.

پی‌نوشت
1- سجادی، سیدمحسن. (1397). نقش MTCR بر صادرات و کاربرد پهپادها و تاثیر آن بر امنیت جمهوری اسلامی ایران، «پژوهشنامه اندیشه معاصر»، سال اول، شماره یک، صص 78-77