بهمن‌ماه گذشته، نتیجه تلاش‌های مختلف برای بهبود وضعیت معیشتی استادان و کارکنان دانشگاه آزاد اسلامی روی میز هیات‌امنای دانشگاه قرار گرفت. سه طرح مهم در سی‌وهشتمین نشست هیات‌امنای دانشگاه آزاد مورد تصویب اکثریت قرار گرفت که یکی از آن سه، طرح نظام پرداخت اعضای هیات‌علمی نوع «الف» و «ب» بود.

  چرا نظام پرداخت «الف» و «ب»؟

صحبت از وضعیت معیشتی و شرایط دشوار اقتصادی که به‌دنبال اتخاذ تصمیمات غلط و بی‌تدبیری شرایط زندگی را بر مردم کشورمان سخت کرده، از آن‌دسته کلیشه‌های نه‌چندان دلچسب و تاسف‌آوری است که با وجود همه این احساس تاسف، نمی‌توان اهمیت آن را انکار کرد. همین اهمیت مدیران دانشگاه آزاد را بر آن داشت تا با بررسی نظام حقوق و دستمزد کارکنان و استادان، فکر چاره‌ای برای بهبود وضعیت معیشتی آنها کنند. نتیجه بررسی‌های چندماه و کار کارشناسی ‌روی ایده‌های مختلف به یک بخشنامه یا طرح نظام پرداختی ختم شد. طرحی که به‌موجب آن اعضای هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی برمبنای چند خصیصه به دو دسته «الف» و «ب» تقسیم می‌شوند تا امکان افزایش حقوق استادان برمبنای میزان عملکرد و فعالیت در راستای اهداف دانشگاه میسر شود. موضوعی که حالا دستمایه برخی رسانه‌ها و افراد قرار گرفته تا به روش‌های مختلف با تحریک و سوءاستفاده از مطالبات صنفی استادان، اهداف تحولی این طرح را منفی و برعکس جلوه دهند و از این نمد، کلاهی ببافند.

  گروه‌بندی استادان؛ خرق عادت یا اتفاقی معمول؟

یکی از ابتدایی‌ترین مسائل مطرح‌شده درخصوص طرح گروه‌بندی استادان دانشگاه آزاد در دو دسته «الف» و «ب»، مساله گروه‌بندی استادان است. اتفاقی که برخی از آن چندان با کنایه یاد می‌کنند که گویی خرق عادتی در دانشگاه آزاد برخلاف مدار عقل و منطق اتفاق افتاده است.  دسته‌بندی استادان همکار با دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی یکی از بدیهی‌ترین مدل‌های تعیین صلاحیت‌ها و میزان پرداختی‌هاست. چنان‌که نمونه‌های خارجی این دسته‌بندی را در آمریکا در گزارشی با عنوان «75درصد استادان دانشگاهی آمریکا ثابت نیستند» بررسی کرده و انواع مدل‌های مختلف همکاری استادان با دانشگاه‌های این کشور را تشریح کردیم.  نمونه داخلی این دسته‌بندی هم از سال‌های گذشته در فضای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درحال اجراست. بخشی از اعضای هیات‌علمی تحت‌پوشش این وزارتخانه با عنوان تمام‌وقت جغرافیایی متمایز می‌شوند و در مناطق تعیین‌شده حضور دارند. این افراد از حق محرومیت مطب برخوردارند و در کنار اعضای هیات‌علمی عادی فعالیت می‌کنند. اخیرا هم در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به‌دنبال اجرای طرح همسان‌سازی، اعضای هیات‌علمی به دو گروه تمام‌وقت ویژه و عادی تقسیم شده‌اند که حضور هریک از این گروه‌ها در دانشگاه تابع شرایط متفاوتی است.  حالا در دانشگاه آزاد اسلامی نیز بخشنامه «الف» و «ب» تلاش کرده است که ظرفیت فعالیت اعضای هیات‌علمی را دسته‌بندی کند و از حضور موثر اعضای هیات‌علمی بهره‌مند شود و درواقع خلأ‌های موجود را برطرف کند.

 هیئات‌علمی‌ دانشگاه آزاد چند دسته هستند؟

بررسی وضعیت فعالیت اعضای هیات‌علمی در دانشگاه آزاد اسلامی از جنبه‌های مختلف قابل‌انجام است. وضعیت عملکردی استادان یکی از ساده‌ترین روش‌های ارزیابی فعالیت‌های اعضای هیات‌علمی است. ارزیابی‌ای که نشان می‌دهد استادان مشغول در دانشگاه آزاد عمدتا بر دو دسته هستند، بخشی که براساس قرارداد تمام‌وقت خود، 32 ساعت یا حتی بیشتر در خدمت دانشگاه قرار داشتند و اولویت نخست آنها فعالیت‌های محوری‌شان در دانشگاه بوده است و بخشی دیگر که به هر شکل خارج از فضای دانشگاه هم عهده‌دار مسئولیت شده‌اند و مشارکت حداقلی در امور مختلف دانشگاه دارند. وجود دسته دوم هم برای دانشگاه آزاد مغتنم و با اهمیت است اما برقراری عدالت در نظام پرداختی ایجاب می‌کرد بین این دو دسته تمایز و تفاوتی قائل شوند. محور قرار دادن میزان زمان و عملکرد افراد آن هم در محیطی مانند دانشگاه آزاد به‌عنوان یک سیستم غیردولتی هم یک امر طبیعی است و هم از سوی دانشجویان به‌عنوان مخاطبان مهم دانشگاه یک مطالبه جدی بوده است.

 گروه‌بندی استادان دانشگاه موجب کاهش حقوق خواهد شد؟

یکی دیگر از مسائل مطرح‌شده درخصوص گروه‌بندی اعضای هیات‌علمی دانشگاه آزاد به مساله حقوق برمی‌گردد. چنان‌که پیش‌تر هم مطرح شد، اساس پایه‌گذاری این بهبود وضعیت معیشتی استادان بوده است و حال صحبت از کاهش حقوق کمی خنده‌دار به نظر می‌‌رسد. براساس شیوه‌نامه نحوه همکاری اعضای هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی نوع «الف» و «ب»، انتخاب هرکدام از انواع همکاری توسط خود استاد اتفاق می‌افتد. یعنی به جز دوره اول که از اسفند سال گذشته آغاز شده و تا تابستان سال جاری ادامه دارد، اعضای هیات‌علمی هرسال در ایام تیرماه درخواست خود را جهت انتخاب نوع همکاری ارسال کرده و عملکرد خود را در سامانه ساجد گزارش می‌دهند. مدل همکاری و حق مرتبه و حق جذب براساس آن مدل هم از شهریور همان سال به مدت یک سال آغاز ‌شد. بازگشت عضو هیات‌علمی نوع «ب» به «الف» و برعکس در فاصله دونیمسال در موارد خاص مورد تقاضای واحد و استان، تنها درصورت تایید امور هیات‌علمی سازمان و آن هم قبل از پایان نیمسال میسر است. درواقع دانشگاه این امکان را برای اعضای هیات‌علمی که دانشگاه از اولویت اول‌شان خارج شده، فراهم می‌کند تا خود افراد داوطلبانه و با توجه به برنامه‌ریزی‌های شخصی خودشان یکی از دو مدل را انتخاب کنند و حتی با انتخاب مدل هیات‌علمی «ب»، ساعات موظفی و حضور خود را نسبت به اعضای هیات‌علمی گروه «الف» کاهش دهند. طبیعتا در نظام پرداختی برمبنای عملکرد، فردی که فعالیت کمتری داشته باشد و زمان کمتری نسبت به سایرین فعالیت کند، دریافتی کمتری هم از حیث حقوق خواهد داشت. البته ذکر این نکته هم خالی از لطف نیست که برمبنای تصمیم دانشگاه، مبلغی از حقوق فعلی اعضای هیات‌علمی گروه «ب» کم نخواهد شد و با توجه به تغییر و افزایش حق مرتبه اعضای گروه «الف»، حقوق دسته مورد اشاره بدون تغییر خواهد ماند.

 حرکتی در راستای بهبود بهره‌وری و کارآمدی

یکی از نکات مهم و آورده‌های حیاتی دسته‌بندی اعضای هیات‌علمی دانشگاه بدون‌شک تقویت بهره‌وری دانشگاه و نقش‌آفرینی این نهاد علمی در مسائل اجتماعی است. دانشگاه آزاد اسلامی که در رویکرد جدید خود شعار دانشگاه حل‌مساله را یدک می‌کشد و برای حصول این آرمان تاکنون ریل‌گذاری‌های مختلفی هم داشته، طبیعی است که باید برای نزدیک‌تر شدن به این آرمان از توان پیشران‌های علمی کشور هم استفاده کند؛ چراکه اساسا تبدیل شدن به دانشگاه حل‌مساله بدون نقش‌آفرینی استادان ممکن نیست. درحال‌حاضر و با اقدامات صورت‌گرفته، ظرفیت درآمدزایی هیات‌علمی و ریل‌گذاری درآمدزایی در بستر دانشگاه فراهم است. شاید عواید همه این بسترها درآمدزایی مقدار زیادی برای دانشگاه نباشد اما دانشگاه می‌تواند نقش‌آفرینی خود را در حوزه‌های مختلف افزایش دهد. به‌عنوان مثال طرح برون‌دانشگاهی با ۱۰ یا ۲۰درصد بالاسری کمک زیادی به درآمد دانشگاه نمی‌کند اما به عضو هیات‌علمی کمک می‌کند در محیط اطراف خود نقش‌آفرینی داشته باشد و البته به دانشگاه این امکان را می‌دهد تا نقش اجتماعی خود را ایفا کند و در محیط اطراف خود موثر باشد. دانشگاه با استفاده از این ظرفیت می‌تواند در حل مشکلات صنعت نقش‌آفرینی کند. درواقع درآمد حاصل از آن حرکت درآمد مکملی برای عضو هیات‌علمی و افزایش اثربخشی دانشگاه است. با وجود این شرایط، توانمندی و علاقه‏مندی اعضای هیات‌علمی یکسان نیست. از همین‌رو ممکن است عضو هیات‌علمی بخواهد در بسترهای دیگری فعالیت کند که مسیر آن هم باز گذاشته شده است. به‌‌عنوان مثال ممکن است یک عضو هیات ‌علمی صرفا فعالیت در حوزه آموزشی را برگزیند و از حضور در جنبه‌ها و عرصه‌های دیگر فعالیت دانشگاه، امتناع کند. بخشنامه اخیر دانشگاه آزاد این امکان را فراهم کرده تا چنین افرادی نیز فقط با شرط حضور در دفتر در ساعات موظفی، راهنمایی کامل دانشجویان و حل مشکلات تحصیلی و علمی آنان را برعهده داشته باشند.

 آیا طرح جدید دانشگاه آزاد تحمیل‌کننده شرایط جدیدی است؟

بررسی بخشنامه ابلاغی دانشگاه آزاد نشان می‌دهد طرح گروه‌بندی استادان هیچ شرایط جدیدی-علاوه‌بر مواردی که در فضای دانشگاهی متعارف بوده- به اعضای هیات‌علمی تحمیل نمی‌کند. به بیان ساده دانشگاه انتظار دارد عضو هیات‌علمی تمام‌وقت در ساعات موظفی تعریف‌شده نقش‌آفرینی لازم را در دانشگاه داشته باشد و البته مسیر این نقش‌آفرینی را در عرصه‌هایی به جز آموزش، با شیوه‌های معرفی‌شده تکمیل کند. فعالیت‌ها و امکان‌های متفاوتی در بخشنامه‌های متعدد چند سال اخیر دانشگاه آزاد اسلامی نظیر آیین‌نامه حمایت از فعالیت‌های فناورانه اعضای هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی، آیین‌نامه اجرایی مراکز خدمات آزمایشگاهی و تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی، دستورالعمل تشویقی نظام پایش آزاد، آیین‌نامه‌های مربوط به کرسی‌های نظریه‌پردازی تخصصی و کرسی‌های ترویجی، شیوه‌نامه اجرایی تاسیس و فعالیت کانون‌های دانشگاه، صنعت و جامعه و بخشنامه ماموریت مطالعاتی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی جامعه و صنعت راه را برای ایفای نقش هرچه بهتر استادان باز کرده است. ناگفته روشن است که نقش‌آفرینی اساتید در بستر دانشگاه نیازمند شناخت کامل و جامعی از محیط پیرامون آن است و بدون حضور و شناخت کافی اساتید از منطقه و جوانب متعدد آن، اصل تاثیرگذاری دانشگاه در محیط اجتماعی محقق نخواهد شد. دانشگاهی که هدف آن حل مساله زیست‌بوم و حداکثر تطابق منطقه‌ای و حرکت بر‌مبنای آمایش منطقه‌ای است نخواهد توانست اهداف خود را با استادی که همواره به‌صورت مسافر یک یا حداکثر دو روز در استان حضور می‌یابد و از شرایط استان محل کار خود کاملا بیگانه است پیش برد و دنبال نماید.

 بخشنامه «الف» و «ب» و ماجرای بورسیه‌ها

یکی از نقدها به بخشنامه «الف» و «ب» بحث بورسیه‌هاست؛ البته در اصل بخشنامه اشاره‌ای به بورسیه‌ها نشده اما در بخشنامه‌های مکمل که به پیشنهاد برخی اعضای هیات‌علمی و روسای واحد ابلاغ شده، پیشنهادی به‌عنوان مکمل مطرح شد. براساس این پیشنهاد برای بورسیه‌ها محدودیتی به لحاظ «الف» و «ب» یعنی آنهایی که مدت‌زمان تحصیل آنها از مدت مشخصی عبور کرده، درنظر گرفته شود. هدف این طرح این بود که اعضای هیات‌علمی که بورسیه هستند در مدت مشخصی مدارک خود را بگیرند اما کسانی که فعالیت موثر در سطح واحد خود دارند و مدت زیادی از زمان بورسیه آنها نمی‌گذرد، به شکل هیات‌علمی «الف» دربیایند. نباید از یاد برد که هدف دانشگاه از بورسیه، اصلاح هرم اعضای هیات‌علمی بوده است. در فضای کنونی دانشگاه، افرادی هرچند معدود، هستند که عدد سال‌های بورسیه آنان به بیش از 7 و بعضاً بیش از 10 می‌رسد. بورسیه‌ای که به سرانجام نمی‌رسد بی‌معنا نیست؟

 مسیر اصلاح طرح بسته شده است؟

شیوه‌نامه نحوه همکاری اعضای هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی مانند هر طرح دیگری نیازمند بررسی و ارزیابی و رفع نواقص به‌ویژه در نحوه اجراست. بر همین اساس، این شیوه‌نامه به مدت دو نیمسال آموزشی برای همه واحدهای دانشگاهی لازم‌الاجرا و پس از بررسی و درصورت ضرورت، مفاد آن اصلاح شده و ارتقا خواهد یافت. با اضافه شدن بخشنامه سرآمدان به این بخشنامه هم تنوع بیشتری در نحوه ایفای نقش استادان حاصل خواهد شد که می‌تواند در افزایش فعالیت و انگیزه و نشاط اعضای هیات‌علمی تاثیر بسزایی داشته باشد.

 هشتگ‌سازی علیه دانشگاه با کدام هدف؟

به نظر می‌رسد، جریان مشخصی درصدد سوءاستفاده از مطالبات صنفی استادان دانشگاه آزاد است و تلاش می‌کند حداکثر بهره‌برداری را از این سوژه جدید داشته باشد و در راستای آن از هیچ تلاشی فروگذار نیست! چنان‌که در روزهای اخیر با هشتگ‌سازی و انتشار مطالب با اکانت‌های مجهول‌الهویه تلاش کرده‌ به این دست مطالبات صنفی جهت خاصی دهد و این نکته را به آنان القا کند که دانشگاه آزاد اسلامی توجهی به معیشت و وضعیت کارکنان خود ندارد. غافل از اینکه کمتر صحبت و سخنرانی و پیامی را می‌توان از رئیس هیات‌امنا و رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در ماه‌های اخیر یافت که در آن به نحوی به اهمیت مساله معیشت کارمندان و استادان دانشگاه آزاد تاکید نشده باشد. از سوی دیگر استقبال بیش از 85 درصد اساتید و انتخاب طرح الف نشان از همت ویژه و حداکثری اساتید دانشگاه در راستای اعتلای این مولود انقلاب در جهت خدمت به مردم و جامعه دارد. در‌برابر این خواست جمعی و متعالی، اصرار اقلیتی که خواهان ادامه روندهای غلط گذشته‌اند و در‌مقابل هرتحولی در دانشگاه آزاد ایستادگی می‌کنند راهی از پیش نخواهد برد. حرکت روبه جلوی سال‌های اخیر که با همراهی، استقبال و آشتی دوباره مردم با جامعه همراه شده با همت اساتید با سرعت بیشتری به سمت وضعیت آرمانی دانشگاه ادامه خواهد یافت.