سیدمهدی موسوی‌تبار، روزنامه‌نگار:حدود یک‌ماه به انتخابات سیـــــــزدهمیـــــــن دوره ریاست‌جمهوری مانده و روز گذشته هم مهلت ثبت‌نام نامزدها به اتمام رسید. صداوسیما در دوره‌های قبلی یکی از عوامل موثر در انتخابات بوده و شنیده‌های امسال حکایت از تهیه برنامه‌های مختلفی مانند «مناظره»، «گفت‌وگو با جوانان»، «گفت‌وگو با دوربین»، «گفت‌وگوی اقتصادی»، «برنامه ایران 1400» و «گفت‌وگو با ایرانیان خارج از کشور» توسط این سازمان دارد. احتمالا برنامه‌های دیگری نیز از رادیو و تلویزیون پخش خواهد شد.

هرچند عده‌ای معتقدند صداوسیما دیر و منفعل عمل کرده اما ظاهرا قرار است این تنور در روزهای آینده داغ شود. انتخابات ریاست‌جمهوری این دوره مانند دوره‌های دیگر مهم است ولی شاید ویژگی خاصش این باشد که تعداد چهره‌های ثبت‌نام کرده شاخص آن بیش از دوره‌های گذشته باشد. فارغ از رد یا تایید صلاحیت هر تعداد از این ثبت‌نام‌کننده‌ها در انتخابات ریاست‌جمهوری باید منتظر ماند و دید که کدام‌یک از اینها می‌توانند در ارتباط با مردم و اقناع آنها موفق‌تر باشند. یکی از روش‌های تبلیغاتی استفاده از مناظرات تلویزیونی است. شیوه‌ای که برای اولین‌بار به‌طور مستقل و جدی در سال 88 آغاز و در دو دوره بعدی آن به فرم و شکل دیگری نیز انجام شد. به استناد آمار، مناظرات انتخاباتی در ایران و کشورهای دیگر پربیننده‌ترین برنامه‌های انتخاباتی تلویزیونی هستند و کارشناسان معتقدند در کاهش یا افزایش آرای نامزدها هم تاثیر زیادی دارند. مناظره اساسا پدیده تازه‌ای نیست و حتی در شعر و ادبیات ما قالبی با این عنوان وجود دارد و مراد از این نوع مناظره بیشتر سوال و جواب بوده است.

آنچنانکه «هرودوت» مورخ یونانی نوشته، در سال ۵۲۲ پیش از میلاد و پس از کشته شدن بردیای دروغین، هفت تن از بزرگان ایران برای شکل حکومتی آینده ایران به مناظره نشستند. در مناظره‌‌ای که میان بزرگان ایران شکل گرفت «اوتان»، نظامی مردم‌سالارانه بر پایه دموکراسی را پیشنهاد کرد و دیگر انواع حکومتی را به‌چالش کشید. درمقابل «مگابیزوس» در دفاع از الیگارشی سخن گفت. اما «داریوش» با دفاع از نظام سلطنتی، آن را بهترین نوع حکومت دانست، چهار مرد دیگر نیز طرف داریوش را گرفتند. درنهایت این مناظره به‌نفع داریوش به‌پایان رسید و او به شاهنشاهی رسید. پس با اتفاق تازه‌ای مواجه نیستیم و درحوزه علمی و فقهی نمونه‌های متعددی از این شیوه را دیده و خوانده‌ایم. عمر مناظره در عالم سیاست شاید به 100سال هم نرسد و در کشور ما که پیش از انقلاب اصلا چنین چیزی وجود نداشته اما پس از سال 57 شاهد مناظرات معروفی بودیم که فیلم بعضی از آنها هنوز هم موجود است و بخش‌هایی از آن از تلویزیون پخش شده است. فرم مناظره پس از انتخابات  88 تغییرات متعددی کرد و از فضاهای هیجانی دور شد اما به‌نظر می‌رسد امسال هم مهم‌ترین و موثرترین برنامه انتخاباتی کاندیداها باشد و حساسیتش هم در حد دربی‌های مشهور بشود؛ حساسیتی که گاه هیجان را به‌جای منطق و استدلال می‌نشاند و سفید را سیاه نشان می‌دهد و برعکس.

   مناظره‌های انتخاباتی از کجا آمدند؟

طبیعتا سابقه مناظره انتخاباتی در جهان، باید قبل‌تر از مناظره در کشور خودمان باشد. البته که امر معمولی بین سیاسیون همه کشورها نبوده و با توجه به بافت سیاسی هر کشور، حضورش ضروری یا غیرضروری حس می‌شده است. یکی از کشورهایی که سابقه مناظره در انتخابات را داشته، ایالات متحده آمریکاست.

قبل از انتخابات سال 1960 آمریکا، ریچارد نیکسون از حزب جمهوری‌خواه و جان اف کندی از حزب دموکرات نخستین مناظره انتخاباتی تاریخ ایالات متحده را برگزار کردند؛ مناظره‌ای که یکی از پرمخاطب‌ترین برنامه‌های رادیو و تلویزیون آمریکا بوده و 66 میلیون بیننده داشته است. البته برخی معتقدند این اولین مناظره آمریکا نبوده و نخستین مناظره جدی در سال‌های 1850 و بین «آبراهام لینکلن» و سناتور «استفان ‌ای داگلاس» برگزار شده که یک مناظره چهره‌به‌چهره بوده و هیچ‌مجری‌ای هم نداشته است. گفته می‌شود شیوه برگزاری این مناظره به این شکل بود که نامزدها با باز کردن هر مبحث یک سخنرانی یک‌ساعته داشتند و بعد از آن طرف مقابل برای پاسخگویی و مطرح کردن همان موضوع یک سخنرانی یک ساعت و نیمه! رسم مناظره در آمریکا تا همین انتخابات اخیر و انتخاب بایدن هم ادامه داشت که البته شخصی‌تر و هیجانی‌تر از مناظرات دیگر کشورها بود. 

یکی از اولین کشورهایی که در آنجا مناظره برگزار شد، فرانسه بود. اولین مناظره‌های تلویزیونی انتخابات ریاست‌جمهوری در این کشور به سال 1974 برمی‌گردد، وقتی «شارل دوگل»، پیشنهاد کرد انتخابات ریاست‌جمهوری فرانسه نیز براساس حق رای همگانی برگزار شود و به این شکل الگوی مناظرات تلویزیونی در این کشور از سال 1974 تاکنون به این صورت بوده که بین دو نامزد نهایی برگزار می‌شده است. از سال 2017 اما مناظره‌های تلویزیونی فرانسه با حضور همه مدعیان حاضر در انتخابات برگزار شد. این مناظره به سبک میزگرد و با حضور تنها یک مجری مرد در مدت زمان سه ساعت و ۲۰ دقیقه انجام شده و نامزدهای غیراصلی هم از شانس و زمان برابری برای دفاع از ایده‌های خود برخوردار بودند تا عدالت درمورد همه آنها به یک اندازه اجرا شود. برخی کارشناسان رسانه می‌گویند که شیوه مناظرات در ایران، در سال‌های 92 و 96 بیشتر شبیه به مناظرات فرانسه بوده است تا آمریکا و شاید مناظره سال 88 را بتوانیم شبیه‌ترین به مناظرات آمریکایی بدانیم.

    مناظره در ایران، طفل نوپا یا جوان رعنا؟

سه‌سال از پیروزی انقلاب گذشته بود که مردم برای اولین‌‌بار با کلمه «مناظره» و شکل آن آشنا شدند. انواع تفکرها و گروه‌های اعتقادی و سیاسی و همچنین فضای حاکم بر خیابان‌ها و نخبگان نیاز به این نوع رابطه را به‌وجود آورده بود. این عوامل باعث شد افراد و گروه‌های فکری فعال در جمهوری اسلامی روبه‌روی هم بنشینند و از افکار و آرایشان دفاع کنند. در آن مناظره‌ها، شهید بهشتی، مرحوم مصباح‌یزدی، عبدالکریم سروش، احسان طبری و نورالدین کیانوری از حزب توده، حبیب‌الله پیمان از جنبش مسلمانان مبارز و فرخ نگهدار از شاخه‌ اکثریت سازمان چریک‌های فدایی خلق با هم مناظره و مباحثه می‌کردند. این مناظره‌ها اما عمر چندانی نداشت و پس از اقدامات تروریستی منافقین و پس از آن، منحل شدن حزب توده و چریک‌های فدایی تعطیل شدند و نوارهایشان به نسل‌های بعدی رسید. دفاع مقدس، قدرت بیش از حد یکی از نامزدها و به‌طورکلی شرایط خاص کشور تا سال 76 اجازه ورود به مباحثی مانند مناظره را نمی‌داد.

در این سال و در جریان انتخابات، چهار نامزد به‌صورت ضبط شده و حول یک مجری کنار هم نشستند که اصلا شبیه به مناظرات ابتدای انقلاب و سال 88 نبود. با وجود فضای هیجانی و دوقطبی آن زمان اما این مناظره‌ها بیشتر شبیه جلسات پرسش و پاسخ دوستانه بود و خبری از اتهام و برچسب نبود و کاندیداها نقدی به دیگری وارد نمی‌کردند. این برنامه‌ها هم بیننده داشتند اما نه به اندازه مناظره 12 سال بعد. پربیننده‌ترین برنامه انتخاباتی نامزدها در دهه 70 و نیمه اول دهه 80 فیلم‌های انتخاباتی آنها بود که توسط برخی کارگردانان معروف ساخته می‌شدند. انتخابات‌های  سال‌های 80 و 84 هم نه به این ملایمت اما با همین حال‌وهوا برگزار شد. در سال 88 برای اولین‌بار پس از 76، چهار نامزد به رقابت پرداختند و این تعداد محدود این اجازه را به مسئولان وقت سازمان صداوسیما داد تا مناظرات رودررو را برگزار کند؛ مناظراتی که تعداد مخاطبانش از مخاطبان سریال‌های این روزهای تلویزیون به‌مراتب بیشتر بود. مناظراتی که برخی قسمت‌های آن خیابان‌ها را خلوت کرد و تنور انتخابات را داغ و داغ‌تر کرد. در سال 92 و با افزایش تعداد نامزدها فرم مناظرات هم تغییر کرد و دیگر خبری از آن هیجان و شور نبود. در سال 96 هم تعداد نامزدها محدود بود اما فضای خاص آن دوره و وجود فضای رقابتی بیشتر باعث به‌وجود آمدن چالش‌هایی از جنس مناظرات 88 شد که مورد توجه بینندگان قرار گرفت. احتمالا در این دوره باید شاهد رقابت حداقل چهار و حداکثر هشت نامزد با یکدیگر باشیم و باید دید که چه تفاوتی با دوره‌های قبلی خواهد کرد.

   مناظره مگر چه می‌کند؟

اهالــــی سیاســــــت و رســـانه، کارکردهای متعددی را برای مناظرات قائل هستند که شامل روشنگری، تخلیه انرژی برای هواداران، ارائه فرصت برابر برای صحبت کردن با مردم، نقد برنامه‌های دیگران و دفاع و توجیه برنامه خود می‌شود. البته قدرت بیان نامزدها و توان اقناع مخاطب و استفاده صحیح از رسانه می‌تواند باعث افزایش شانس آنها با استفاده از مناظرات تلویزیونی شود. مناظره‌ها در شکست یا پیروزی نامزدها هم نقش بسزایی داشته است. به این روایت تاریخی توجه کنید: «در 21 اکتبر سال 1960 «ریچارد نیکسون» از حزب جمهوری‌خواه و «جان اف کندی» نامزد حزب دموکرات آمریکا روبه‌روی هم نشستند. مناظره‌ای که در سرنوشت انتخابات بسیار تاثیرگذار بود؛ نیکسون در این مناظره تازه از بیمارستان مرخص شده بود و رنگ‌پریده و بیمار به‌نظر می‌رسید.   او از مواد آرایشی برای بهبود رنگ‌پریدگی‌اش استفاده کرده بود ولی به‌خاطر گرمای نور چراغ‌های استودیو صورتش عرق کرده بود که این موضوع جلب‌توجه می‌کرد، درمقابل کندی کاملا آماده بود و با صمیمیت و راحتی در تمام طول مناظره رو به دوربین (و نه خبرنگاران) سخن می‌گفت. آنهایی که از رادیو به این مناظره گوش داده بودند، نیکسون و آنهایی که از طریق تلویزیون به تماشای مناظره نشسته بودند، کندی را برنده مناظره آن روز دانستند. آن سال یک نفر از هر سه آمریکایی، یا 66.4 میلیون نفر مناظره‌های ریاست‌جمهوری را که برای اولین‌بار از تلویزیون پخش می‌شد، تماشا کردند و درنهایت هم کندی پیروز انتخابات ریاست‌جمهوری شد.» در انتخابات کشور خودمان و در سال‌های 88 و 92 هم عنوان شد که مناظره‌ها در افزایش رای برخی از نامزدها موثر بوده است، مثلا فن بیان میرحسین موسوی در مناظرات سال 88 به میزان آرای او لطمه زد و حسن روحانی در سال 92 و پیش از مناظره‌ها در نظرسنجی‌های گوناگون آرای پایینی داشت اما پس از مناظره‌ها، آرای روحانی بین 44 تا 57 درصد برآورد و البته درنهایت به پیروزی او در انتخابات هم منجر شد.

بدیهی است که هیچ‌نامزدی در مناظرات از ضعف‌های خودش نمی‌گوید و سعی می‌کند کاستی‌های دیگران را برجسته کند. حالا که سه‌دوره از مناظره‌ها گذشته، زمان مناسبی است که این برنامه جسورانه و با شفافیت بیشتری روی آنتن برود و از کلی‌گویی و برچسب زدن نامزدها جلوگیری شود و طوری نشود که چهارسال بعد مردم باز هم خود را دربرابر رئیس‌جمهور منتخب، فریب‌خورده و منفعل بدانند و دست‌شان به‌جایی هم بند نباشد.