داستان سرایش یک شاهکار

مهربانو ابدی‌دوست
خبر نگار ادب و هنر

محمد دهقانی در مقدمه‌ای طولانی که بر این اثر نوشته است تلاش می‌کند مانند جلدهای دیگر این مجموعه، گزارشی درباره برخی گزاره‌های مربوط به اثر مهم فردوسی با مراجعه به برخی ابیات شاهنامه بدهد. دهقانی گزارشی به دست داده است تا مخاطب دریابد که این اثر در کدام فضای تاریخی پدید آمده است و آن فضا، چه تاثیری بر خلق این اثر گذاشته است. مولف تلاش دارد ابتدا فهمی از روزگاری بدهد که فردوسی در آن شاهنامه را سروده است تا بگوید که اثر خلق شده، زاییده کدام شرایط کشور بوده است. کتاب مدنظر تلاش می‌کند پیوند شاهنامه فردوسی را با تاریخ عمومی زمان نگارش آن تشریح کند. نکته مهم آثار تالیفی محمد دهقانی در این مجموعه، گزارشی به زبانی ساده و با استناد به تاریخ و متن درباره شأن نزول آثار ارائه می‌دهد. مولف آگاهانه وارد ادبیت متن نمی‌شود و مخاطب را ارجاع می‌دهد به آثار پژوهشی در این زمینه. این اتفاقی است که برای هفت جلد دیگر از این مجموعه نیز افتاده است. محمد دهقانی، تاریخ ادبیات را با توجه به شرایط و وضعیتی توضیح و شرح می‌دهد که اثر در آن نوشته شده است. با گزارش خواندنی و جذابی که در هر یک از این کتاب‌ها صورت گرفته است، مخاطب در جریان تاریخ قرار می‌دهد تا بتواند گذشته را درک کند.
تاکید محمد دهقانی در مقدمه‌اش این است که شاهنامه نه تاریخ محض، بلکه زاییده ذهن خلاق سراینده‌اش است. او فردوسی را در مقام یک خالق بازشناسی می‌کند و نه یک تاریخ‌نگار. او در بخشی از مقدمه‌اش می‌نویسد: «جهان داستان، دنیای آزادی اندیشه و احساس و از این رو، برای انسان سخت الهام‌بخش و رهایی‌آور است. فردوسی این را می‌داند و از این امکان آزادی‌بخش، بهره می‌گیرد و معنایی دیگر از جهان، انسان و ایران پدید می‌آورد. او برای این کار هم از اسطوره‌ها و افسانه‌های کهن عامیانه سود جسته است و هم از تاریخ و داستان‌هایی که ریشه در واقعیت دارند. فردوسی باورها و عناصر فرهنگی ایران باستان را که بسیاری از آنها ممکن است فقط زاده خیال گذشتگان باشند، با ویژگی‌ها و عقاید عصر خود در می‌آمیزد و جهان تازه‌ای پدید می‌آورد که ویژه خود اوست. این جهان تازه در قالب داستان‌هایی روایت می‌شود که گویی با خاطره قومی و ازلی همه ایرانیان، از هر تیره، نژاد، آیین و زبانی پیوند خورده‌اند و به همین سبب از بدو سرایش شاهنامه با پذیرش عام روبه‌رو شده است.»
در کتاب شاهنامه فردوسی، جدای از مقدمه طولانی، گزیده‌ای از ابیات شاهکار شاهنامه آمده است که داستان‌های شاهنامه را کنار هم قرار می‌دهد. محمد دهقانی در این باره می‌نویسد: «در منتخبی که از داستان‌های شاهنامه به دست داده‌ام، طبعا برخی بخش‌ها حذف شده و برای حفظ پیوستگی متن توضیحاتی به جای آنها آمده است. در متن داستان‌ها نیز گاهی بعضی ابیات را که تاثیری در جریان داستان نداشته‌اند، حذف کرده ام.»
محمد بن‌ زکریای رازی، رودکی، شاهنامه‌ ابومنصوری، تاریخ بلعمی و دقیقی دیگر آثاری از این مجموعه‌اند که تاکنون در نشر نی از این مجموعه منتشر شده‌اند. محمد دهقانی تالیفات ارزشمندی در حوزه ادب فارسی دارد. او که سابقه تدریس در رشته ادبیات در دانشگاه‌های تهران و دانشگاه پکن دارد، در سال ۲۰۰۶ دیپلم افتخار انجمن ادبی پارناسوس یونان را برای ترجمه‌ آثار کازانتزاکیس و جایزه‌ بهترین نقد کتاب در حوزه‌ تاریخ و جغرافیا را از خانه‌ کتاب ایران در سال ۱۳۹۲ دریافت کرده است.