ندا اظهری، مترجم:د ر سال‌های اخیر درگیری‌های شدید میان آمریکا و چین باعث شد تا در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ، بدبینی‌ها نسبت به محققان و دانشمندان و حتی دانشجویان چینی تشدید شود و باعث اخراج بسیاری از محققان و دانشجویان این کشور از آمریکا شد. آمریکا تا سال‌ها در رتبه نخست کشورهای تولیدکننده علم در جهان قرار داشت، اما همزمان با این درگیری‌ها بود که چین به‌دلیل سرمایه‌گذاری‌های عظیمی که از سال‌ها پیش، روی سیستم آموزش عالی خود انجام داده بود، توانست آمریکا را در این زمینه پشت‌سر بگذارد و در جایگاه نخست قرار گیرد. و همین امر باعث شد تا کشورهای اروپایی به‌سمت همکاری با چین بروند. اما بعد از مدتی، بی‌اعتمادی‌هایی نسبت به محققان چینی از سوی اروپایی‌ها مطرح شد که بسیاری از کشورهای اروپایی را در همکاری با این کشور دلسرد کرد و از این همکاری‌ها کنار کشیدند؛ این چالش‌ها و درگیری‌ها تا جایی پیش رفت که حتی روابط آکادمیک و دانشگاهی بین چین و کشورهای دیگر هم دچار چالش شد. اما آنچه از شواهد و قرائن برمی‌آید، این است که چین از جوانب مختلف، کشور بسیار موفقی در زمینه همکاری تلقی می‌شود و از آنجایی که در سال‌های اخیر با توجه به سرمایه‌گذاری روی بخش آموزش عالی، توانسته موفقیت‌های چشمگیری را در این عرصه به‌دست آورد، گزینه مناسبی برای همکاری محسوب می‌شود.

  تعطیلی برخی موسسات آموزشی به بهانه جاسوسی چین

تحولات در چین، بحران همه‌گیری کووید-‌19 و نقشی که به آن داده شده، روابط تجاری، ظهور ملی‌گرایی و پوپولیسم در چین و نقاط دیگر و سایر مسائل، تنش‌های ژئوپلیتیک را افزایش داده و همکاری‌های دانشگاهی را در امر پژوهش و آموزش بین چین و استرالیا، آمریکای‌شمالی و اروپا به چالش می‌کشد. این مسائل به شکل بزرگنمایی شده‌ای در رسانه‌های دنیا درحال انعکاس است، اما در این میان، موضوعات واقعی‌ای هم وجود دارد و آن روابط دانشگاهی فعلی و آینده میان چین و دیگر کشورهای دنیاست که به شکل متعادل برقرار است. اعضای هیات‌علمی و دانشجویان دانشگاه «کورنل» آمریکا با اشاره به مشکلات آزادی آکادمیک در چین، مخالف برنامه پیشنهادی مشترک با دانشگاه «پکن» هستند. درحالی‌که آمریکایی‌ها بزرگ‌ترین میزبان دانشجویان بین‌المللی در جهان شناخته می‌شوند، اما در سال‌های اخیر محدودیت‌های فراوانی را پیش‌روی دانشجویان چینی قرار داده و در کنار آن، ایده‌های منفی زیادی هم پیرامون موضوعات مرتبط با چین مطرح می‌شود. کارگروه آزادی علمی و بین‌المللی‌سازی یک کد رفتاری را برای پیشبرد روابط دانشگاهی با چین عنوان کرده است. بیانیه همبستگی به نمایندگی از دانشمندان تحریم‌شده برای کار در چین، درحال انتشار است و تعداد زیادی از دانشمندان جهان به‌حمایت از آنها، این بیانیه را امضا کرده‌اند. به گزارش universityworldnews، موسسات آموزشی «کنفوسیوس» که با بودجه دولتی چین اداره می‌شوند، در شماری از کشورهای غربی با ادعای اتهام جاسوسی و کنترل از سوی دولت چین و فقدان آزادی به تعطیلی کشیده شده و از فعالیت باز مانده‌اند.

  همکاری‌هایی که نیاز می‌شوند

همکاری و مشارکت با چین به‌ویژه در دوران دشوار فعلی، یکی از مسائل مهم و حیاتی برای آموزش عالی دنیا محسوب می‌شود. البته چنانچه چالش‌های غیرقابل غلبه و سیاست‌ها و اقدامات منفی از طرف چینی یا طرف دیگر اجرا شود، در این صورت تعامل بین دو کشور که یکی از آنها هم چینی باشد، شاید غیرممکن نباشد اما بسیار دشوار خواهد بود. در همین زمان، محققان و دانشمندان چینی که در خارج از کشور و همچنین در کشور خود تحصیل می‌کنند، تحت‌تاثیر سیاست‌ها و اقدامات منفی در بخش‌هایی از جهان قرار می‌گیرند. در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله کشورهای اروپایی و آمریکایی با چینی‌ها رفتاری نژادپرستانه دارند و این امر به‌ویژه در دوران همه‌گیری کرونا با اتهامات جاسوسی و سرقت مالکیت معنوی مطرح می‌شد که باعث آزردگی خاطر بسیاری از محققان، دانشمندان و دانشجویان چینی را فراهم کرد و این اقداماتی است که با توجه به تلاش‌هایی که چینی‌ها برای همکاری و مشارکت با دیگر کشورها انجام می‌دهند، عادلانه نیست. مسئولیت اصلی برای مشارکت چین با دیگر کشورها، با موسسات آموزشی و اشخاص مرتبط با حوزه آموزش از قبیل استادان، محققان و دانشجویان است. موسسات آموزشی، نهادها و اشخاص، سیاست‌های بین‌المللی‌سازی خاص خود را دارند و تمام ارزش‌ها و استراتژی‌ها و علایق نهادی و فردی در این باره دخیل هستند.

احترام و درک متقابل میان اجتماعات آموزشی، اساس همکاری‌ها و تبادلات موثر و نیز آزادی آموزشی در دنیاست و برای این همکاری، هر دو طرف باید کاملا شفاف عمل کنند. اما متاسفانه، شواهدی وجود دارد دال بر اینکه سیاست‌ها و اقداماتی که از سوی دولت‌ها اعمال شده، مانع از تلاش دانشگاه‌ها برای عملکرد مستقل خود می‌شود.

  چرا چین این اندازه مهم است؟

روابط جهانی چین از اهمیت بالایی برخوردار است. چین قدرت عظیمی در آموزش دانشگاهی جهان به‌شمار می‌رود و به‌عبارتی می‌توان گفت که چین بزرگ‌ترین سیستم آموزش دانشگاهی دنیا را در اختیار دارد و نیز دومین تولیدکننده تحقیقات منتشرشده در جهان است. این کشور با سرمایه‌گذاری‌های سنگین روی دانشگاه‌های پژوهشی، طی سال‌های اخیر توانسته تا حد زیادی رتبه‌های دانشگاه‌های خود را در پایگاه‌های رده‌بندی جهان بالا بکشد. درواقع، از هر جنبه‌ای به کشور چین نگاه کنیم، در نوع خود منحصربه‌فرد است. وقتی صحبت از دانشجویان بین‌المللی می‌شود، باز هم چین بزرگ‌ترین بازار اعزام دانشجو به کشورهای دیگر از جمله آمریکاست، به‌طوری که حدود 662 هزار دانشجوی چینی  در خارج از کشور خود تحصیل می‌کنند. علاوه‌بر این، چین یکی از بزرگ‌ترین میزبانان دانشجویان بین‌المللی در دنیاست به‌طوری که پذیرای حدود 500 هزار دانشجوی بین‌المللی از کشورهای مختلف به‌شمار می‌رود که بخش اعظم این دانشجویان از کشورهای درحال توسعه برای تحصیل وارد چین می‌شوند.

  وابستگی دانشگاه‌های دنیا به دانشجویان چینی

علاوه‌بر این، چین در قالب طرح «موسسه کنفوسیوس» و با توجه به حضور بیش از 500 «موسسه کنفوسیوس» در دنیا، ابتکاراتی چون «جاده ابریشم» و دیگر برنامه‌ها، تا حد توان روی دیپلماسی آموزشی خود سرمایه‌گذاری کرده است. از این رو، شواهد حاکی از آن است که دنیا هم به‌طور فزاینده‌ای به آموزش عالی چین وابستگی پیدا کرده است. ‌‌استرالیا‌ از‌جمله کشورهایی محسوب می‌شود که تا حد زیادی به دانشجویان بین‌المللی وابسته است، به‌طوری که بالاترین شمار دانشجویان بین‌المللی که در این کشور تحصیل می‌کنند را دانشجویان چینی تشکیل می‌دهند و به همین دلیل بخش اعظمی از درآمد دانشگاه‌های استرالیا از شهریه‌ها و هزینه‌های دانشجویان چینی تامین می‌شود. در دوران همه‌گیری کرونا که مرزها بسته شده بود و دانشجویان بین‌المللی به کشورهای خود بازگردانده شده بودند، استرالیا جزء کشورهایی بود که از نظر مالی دچار ضررهای فراوانی شد و حتی برخی دانشگاه‌های این کشور تا مرز ورشکستگی هم پیش رفتند. برخی موسسات آموزشی در آمریکا، کانادا، انگلیس و برخی نقاط دیگر، تا حد زیادی به دانشجویان بین‌المللی وابستگی دارند که بزرگ‌ترین آسیب به این دانشگاه‌ها در همه‌گیری کرونا دیده شد. ثبت‌نام در برخی برنامه‌های تحصیلات تکمیلی در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات که با عنوان رشته‌های STEM شناخته می‌شوند، در چند کشور وابستگی زیادی به دانشجویان فارغ‌التحصیل چینی دارد.

دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی در اروپا و آمریکای‌شمالی نیز حدود نیم‌قرن است که وابستگی زیادی به دانشجویان چینی پیدا کرده‌اند و سرمایه‌گذاری قابل توجهی در این کشور انجام داده‌اند. شعبه پردیس‌های دانشگاهی، برنامه‌های درسی مشترک، مراکز مختلف پژوهشی مشترک و برنامه‌های مطالعاتی چین، جزء معدود نمونه‌های قابل ذکر است که نشان می‌دهد کشورهای توسعه‌یافته دنیا تا چه اندازه به برقراری ارتباط با چین و دانشگاه‌ها و دانشجویان بین‌المللی این کشور وابسته هستند. این راه‌های ابتکاری به موسسات و دانشگاه‌های غربی اجازه داده تا درباره دومین اقتصاد برتر دنیا و یکی از تمدن‌های بزرگ دنیا، اطلاعات بیشتری به‌دست آورند تا از این طریق بتوانند به‌دنبال همکاری با این کشور، علاوه‌بر اینکه درآمد بیشتری به‌دست می‌آورند، انگیزه بیشتری هم برای اجرای برنامه‌های مشترک بیشتر پیدا می‌کنند. به‌نظر می‌رسد که در تمام این موارد ذکرشده، این نکته به‌دست فراموشی سپرده شده است که همکاری‌های مشترک با دانشگاه‌ها و سیستم آموزش عالی چین برای درک متقابل و توجه به نیازهای اجتماعی جهانی الزامی است؛ نمونه بارز آن اهداف ملل متحد برای دستیابی به توسعه پایدار است. درگیری‌های متعددی درمورد ریشه ظهور ویروس کووید-‌19 و تولید واکسن به‌وجود آمده که نمونه‌هایی از سیاست‌ها و سوءتفاهم‌هایی است که تاثیر منفی خود را در این بحران به‌جا می‌گذارد.

  چالش‌ها و مشکلات

ما این بحث را تا حد زیادی به مباحث مربوط به آموزش عالی محدود می‌کنیم و این درحالی است که این مسائل فراتر از سطح علمی است. تنش‌های ژئوپلیتیک در سطحی گسترده‌تر در ارتباط با تایوان و منطقه آسیای شرقی بسیار مورد توجه است و تنش‌های مهم بین‌المللی را به‌سمت خود جلب کرده است. البته، چین تنها کشوری نیست که حقوق بشر را سرکوب می‌کند، اما با توجه به اهمیت آن قابل درک است که بیشتر از دیگر کشورها مورد توجه قرار گرفته است. موضوعات مختلفی در زمینه آموزش عالی مطرح می‌شوند که تا حد زیادی نگرانی جامعه بین‌المللی را به‌دنبال داشته است. سرقت مالکیت معنوی یکی از موضوعاتی است که چالش‌های جدی را برای شرکت‌ها و دولت‌ها به‌وجود آورده و حتی دانشگاه‌ها را هم تحت‌تاثیر قرار داده است، به‌طوری‌که این اتهاماتی که به محققان چینی زده شده، باعث محدود شدن فضای فکری در چین و اعمال محدودیت در دستیابی به اطلاعات به‌دلیل خطر امنیتی در چین شده است. این محدودیت‌ها حتی در آزادی‌های دانشگاهی و استفاده دانشجویان از رسانه‌های اجتماعی به‌عنوان سلاح هم تاثیر داشته است، به‌طوری که استادان و دانشجویانی که دیدگاه ضدرژیم دارند، مورد بدرفتاری قرار می‌گیرند. واضح است که فضای فکر در چین تا حد زیادی محدود شده است و موضوعات طرح‌شده در مسیری مثبت جهت‌گیری نمی‌کنند. این سیاست‌ها که توسط دولت چین اعمال شده است تاثیری به‌مراتب منفی روی همکاری‌های دانشگاهی به‌جا گذاشته و باید مورد توجه قرار گیرد. البته این اثرات منفی شباهت زیادی به اقدامات دولت‌های دیگر مانند سیاست‌ها و سخنان سخنگوی دولت ترامپ دارد.

  در رابطه با چین چه باید کرد؟

درحالی‌ که سیاست‌ها و اقدامات خاص براساس شرایط و موقعیت‌های محلی و انگیزه‌ها تغییر خواهند کرد، به‌نظر می‌رسد راهبردهای کلی از نظر جهانی مناسب هستند. «رونالد ریگان» زمانی می‌گفت: «اعتماد کن اما به‌دنبال تایید هم باش.» این جمله «ریگان» در آن زمان به مذاکرات با اتحاد جماهیر شوروی اشاره می‌کرد. همکاری با شرکای چینی باید بر پایه اهداف و دستورات ذکرشده آشکار باشد. اهمیت این موضوع واضح است. همه افراد و همه‌چیز باید به‌طور آشکار مطرح شده و مورد بحث قرار گیرند به‌طوری که همه شرکا بتوانند ترتیبات و اهداف مورد نظر در همکاری را درک کنند. ثبت‌نام دانشجویان بین‌المللی و تبادلاتی که در همه زمینه‌ها صورت می‌گیرد، باید تسهیل شود. همان‌طور که مردم دیگر کشورها تمایل به تحصیل در چین دارند، هنوز هم می‌توان علاقه و انگیزه لازم را در مردم طبقه متوسط چین برای تحصیلی در خارج از کشور مشاهده کرد. مطالعات بین‌الملل یکی از امتیازهای مهم و قابل توجه برای همه طرف‌های همکاری است و نباید تحت‌تاثیر قدرت نرم یا بازار قرار گیرند، بلکه باید ارتباطات دانشگاهی و اجتماعی در این میان تاثیرگذار باشند. همکاری تحقیقاتی با چین بین دانشمندان و موسسات آموزشی که پیش از این یکی از عناصر مهم علوم جهانی به‌شمار می‌رفت، باید مورد تشویق قرار گیرد، اما این کار باید کاملا با رعایت امنیت به‌منظور جلوگیری از بهره‌برداری از مردم یا سوءاستفاده از مالکیت معنوی صورت گیرد. اگر همکاری‌های دانشگاهی تحت این پارامترها انجام شوند، باید عنان کار را به‌دست دانشگاه‌ها، موسسات، محققان و دانشجویان داد و آن را از کنترل دولت‌ها خارج کرد.

  باید واقع‌گرا بود

بدون‌شک، دنیا با توجه به انواع روابط دانشگاهی با چین، در نقطه‌عطف خود قرار دارد. فشارهای مهمی که از هر طرف برای محدود کردن یا حتی پایان دادن به جنبه‌های تعامل ایجاد شده‌اند، همگی دال بر این ادعاست. با وجود مشکلات و چالش‌های موجود، باید تلاش کرد تا در برابر این فشارها مقاومت کرد. دید مثبتی که وجود دارد این است که مشارکت و همکاری با چین باید این اطمینان را به‌دنبال داشته باشد که آزادی علمی در هر پروژه یا همکاری‌ای اعمال می‌شود. درواقع، این امر غیرواقعی است که انتظار داشته باشد آموزش عالی چین بتواند هنجارهای بین‌المللی مستقر در زمینه آزادی علمی یا استقلال را منعکس کند؛ چراکه این به همان اندازه غیرواقعی است که انتظار داشته باشد ایدئولوژی ضدآسیایی، اتهام جاسوسی و سرقت مالکیت معنوی نیز غیرواقعی باشد. با وجود این، تعامل و همکاری در حوزه‌های پژوهشی و علمی تا آنجا که ممکن است به‌نفع همه خواهد بود به‌ویژه دانشجویان و دانشگاهیان از آن سود خواهند برد.