زینب مرتضایی‌فرد، روزنامه‌نگار: ربع قرن از پخش سریال امام علی(ع) می‌گذرد و هنوز هم در ذهن و دل مردم جای دارد، هرچند نه سریال دیگری درباره این شخصیت بزرگ و مرد حق‌طلب تاریخ ساخته‌شده و نه اثر سینمایی، اما بی‌انصافی است که ماندگاری‌اش را به این خالی بودن عرصه و کم‌کاری‌ها نسبت دهیم. ساخته میرباقری از سال 1375 که برای نخستین‌بار پخش شد تا امروز به‌واسطه روایت جذاب و تاثیرگذارش در ذهن مخاطب زنده مانده و نسل‌های بعدی هم آن را تماشا کرده‌اند. علاوه‌بر فیلمنامه خوب و دیالوگ‌های دقیقی که میرباقری با همراهی زنده‌یاد حسین پناهی نوشته بودند و همچنین کارگردانی خوب میرباقری، موسیقی سریال نیز هنوز در ذهن‌ها زنده مانده و برای مخاطبان بسیار جذاب است. آنقدر که در قالب یک آلبوم منتشر شد و بسیاری آن را شنیده‌اند و دوست دارند. موسیقی زیبایی که فرهاد فخرالدینی برای این سریال ساخت همچنان شنیدنی است، حتما شما هم آن را در خاطر دارید.

اگر زمان پخش سریال را به‌خاطر داشته باشید، این را هم یادتان هست که هر هفته همه منتظر بودیم جمعه شود و ببینیم ادامه ماجرا چگونه پیش می‌رود. این سریال 17 قسمتی البته پنج سال ساختش زمان برده و بودجه‌اش هم در سال 1370، 27میلیون تومان بود. حالا که بحث اعداد و ارقام است، این را هم بیفزاییم که میرباقری زمان ساخت سریال خیلی جوان بود و فقط 33 سال داشت. او با امکانات دهه 70 و با سن‌وسال پایین سریالی تولید کرد که هنوز هم جزء کارهای درخشان صداوسیماست.

از سریال امام علی(ع) بسیار گفته و درباره بازیگران، دیالوگ‌ها و... مطالب زیادی هم نوشته شده است. برای همین می‌رویم سراغ موسیقی این اثر تا دریابیم آهنگساز و خواننده آن چه نظری دارند و تیتراژ زیبای سریال از کجا آمده است. موسیقی تیتراژ امام علی(ع) تا چند قسمت ابتدایی آوازی نداشت اما ناگهان از قسمت‌های میانه سریال، آوازی عربی با لهجه ایرانی شنیده شد: «کل صبح وکل اشراق ایا / تبک عینی به دمع مشتاق ایا» صدیق تعریف که اسمی عجیب داشت و کمتر شناخته‌شده بود، پنج بیت می‌خواند که سه بیتش عربی بود و دو بیتش فارسی و این دو بیت فارسی، ترجمه دو بیت آخر عربی بود. اما این تیتراژ درخشان از کجا آمد؟

   کاری که ساده نبود

فخرالدینی با هوشمندی خاصی که همواره در کارهایش داشته، این را دریافته بود ساخت موسیقی برای سریالی که با نام امام علی(ع) گره‌خورده، در عین سادگی‌اش بسیار دشوار هم خواهد بود. مردم قطعات متعدد و مداحی‌های فراوان درباره حضرت امیر شنیده بودند و پیش‌زمینه‌ای در این‌باره داشتند، بنابراین آهنگساز باید موسیقی‌ای می‌ساخت که هم ساده و تاثیرگذار باشد و هم در بند تکرار آنچه در گذشته انجام شده نیفتد و تازگی خود را حفظ کند.

فخرالدینی برای تحقق این امر انتخاب بسیار جالبی انجام داده است. او هم آهنگساز است و هم در تمام سال‌های فعالیت خود از پژوهش در عرصه موسیقی غافل نشده است، در آهنگسازی این سریال اما مخاطبان خود را حسابی غافلگیر کرد و دانسته‌هایش در این زمینه پیشینه موسیقی ایران را جدی‌تر ارائه کرد. او سراغ آثار عبدالقادر مراغه‌ای موسیقیدان برجسته قرن نهم هجری رفت و از میان آثارش کاری را انتخاب کرد که شد تیتراژ سریال امام علی(ع).

از آنجا که عبدالقادر این الحان را با حروف ابجد ثبت کرده بود، با توجه به گذشت قرن‌ها و منسوخ شدن این شیوه آوانگاری، دستیابی به نغمه اصلی این الحان نیازمند پژوهش و بررسی‌های دقیق بود، آن‌طور‌که خود فخرالدینی بیان می‌کند رمزگشایی و کشف شعر و آهنگ قطعه‌ای موسیقی از عبدالقادر را که سال‌ها پژوهشگران خارجی و خودی روی آن کار کرده بودند، پس از نزدیک به ۳۰ سال به او رسید و او توانست این مهم را به سرانجام برساند. روانی و ملودی و تنظیم زیبا و دلنشین فخرالدینی همراه با اجرای خوب صدیق تعریف باعث شدند این موسیقی یکی از ماندگارترین موسیقی‌های سریال‌های تلویزیونی در تاریخ ایران شود.

فخرالدینی در این زمینه گفته است: «آهنگی که بنده برای بخشی از سریال «امام علی(ع)» ساختم مربوط به 1400 سال پیش است که عبدالقادر مراغه‌ای حدود ۶۰۰ سال قبل آن را با حروف ابجد در آثاری چون «مقاصد الالحان» و «جامع الالحان» تدوین کرده است. بنده پس از پژوهش‌های فراوانی که در این زمینه انجام دادم، تلاش کردم این آثار را در فضای موسیقایی امروز پیاده کنم و اعتقاد دارم این تنها نسخه اجرایی برگرفته از آثار مکتوب عبدالقادر مراغه‌ای است که به این صورت پیاده شده است.»

او همچنین اظهار می‌کند: «موسیقی سریال «امام علی (ع)» را به این سادگی ننوشتم. برای پلان به پلان سریال به‌معنا و مفهوم مطلق کلمه خودم را در محل حادثه قرار می‌دادم و این حس را با حس درونی خودم تلفیق می‌کردم تا بتوانم براساس این تکنیک بهترین نتیجه را دریافت کنم. شاید باور نکنید اما خوب خاطرم هست وقتی چنین حسی را برای آهنگسازی داشتم گویی خودم در صحنه اتفاق حضور داشتم؛ موضوعی که حتی سینما هم قادر نیست آن را بیان کند. اما من با اتکا به پشتوانه‌های معنوی نهایت تلاشم را کردم که موسیقی این سریال برایم فضایی متفاوت داشته باشد، چه به‌لحاظ ارکستر و سازبندی و چه به جهات دیگر. به هرحال سختی‌های زیادی در این سریال کشیدم، اما خوشبختانه وقتی دیدم اینچنین مورد اقبال مردم قرار گرفت، مزد معنوی‌ام را گرفتم.»  خواننده این قطعه صدیق تعریف، یکی از چهره‌های برجسته موسیقی ایرانی است که کارهای مهمی را در این عرصه انجام داده است. او معتقد است فخرالدینی این قطعه را به بهترین شکل بازآفرینی کرده و به همین دلیل مورد توجه قرار گرفته است. تعریف هم ماجرا را این‌طور روایت می‌کند که سال 60 در خانه هوشنگ ابتهاج دور هم جمع بودند که فخرالدینی «کل صبح» را با او تمرین می‌کند و به‌عنوان یک نمونه اثر قدیمی ایرانی بازسازی‌اش می‌کنند. آن را در قالب یک اثر حدودا 6 دقیقه‌ای در استودیو ضبط می‌کنند و کار نزد آقای فخرالدینی می‌ماند.

شاید باور نکنید حدود 15 سال به‌عنوان یک اثر بازسازی شده قدیمی از سوی او برای شاگردانش و دیگر موزیسین‌ها پخش می‌شود و برنامه خاصی هم برایش وجود نداشته است. تا اینکه فخرالدینی پیشنهاد ساخت موسیقی سریال «امام‌علی(ع)» را می‌پذیرد و سراغ همین قطعه زیبا می‌رود. فضای خاص و سنگین و ملودی جذاب و متفاوت اثر آن را به گزینه‌ای خوب برای تیتراژ این سریال بدل می‌کند، گزینه‌ای که بالاخره می‌شود انتخاب نهایی و در اجرای دوباره‌اش بخش آوازی با عبارت «الا الحبیب الذی سخفت به» کار اضافه می‌شود و با این سریال پخش می‌شود.

جالب است که این قطعه هم خودش کلی داستان و ماجرا دارد، متعلق به 1400 سال پیش است، ۶۰۰ سال قبل توسط عبدالقادر مراغه‌ای به ابجد نوشته شده و 15 سال قبل از ساخت سریال امام علی‌(ع) تولدش شکل می‌گیرد و بعد گوشه‌ای می‌ماند تا وقتش برسد و با نام امام علی(ع) سربلندتر شنیده شود.