«فرهیختگان» همزمان با روز معماری، وضعیت این رشته دانشگاهی را در گفت‌وگو با اساتید بررسی کرد
مهراد کوکبی، روزنامه‌نگار: سوم اردیبهشت‌ماه به مناسبت سالروز تولد شیخ بهایی در ایران، روز معماری نام‌گذاری شده است. رشته معماری به‌شکل کنونی در کشور برای اولین بار از سال 1320 و در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران ارائه شد. در آن سال‌ها رشته معماری به‌صورت کارشناسی‌ارشد پیوسته ارائه می‌شد اما از سال 1377 مقاطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد این رشته از هم مجزا شدند و زیرشاخه‌های فراوانی در این رشته مورد مطالعه قرار گرفتند. به‌دلیل استقبال دانشجویان از این رشته، دانشکده‌های معماری در بسیاری از دانشگاه‌های کشور تاسیس شدند، تا جایی که اکنون بیش از 800 دانشکده معماری درسراسر کشور وجود دارند. وقتی اسم رشته معماری را می‌شنویم ناخوداگاه ممکن است به‌یاد بناهای شهری یا بناهای تاریخی بیفتیم اما امروزه در دانشکده‌های معماری زیرشاخه‌ها و گروه‌های متفاوتی ازجمله گروه معماری، گروه معماری منظر، گروه مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی (حفاظت و توسعه) و گروه علوم معماری تدریس می‌شوند.
برخی کارشناسان، رشته معماری را جزء رشته‌های بینابینی هنر و مهندسی می‌دانند و معتقدند دانشجویان این رشته باید ذوق علاقه‌مندان به هنر و دقت مهندسان را داشته باشند. البته در سال‌های اخیر تا حدی جمعیت دانشجویان رشته‌های معماری نسبت به گذشته کمتر شده و کارشناسان دلایل مختلفی برای بروز این موضوع قائل هستند که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به عدم هدایت تحصیلی مناسب پیش از کنکور اشاره کرد. ما نیز به بهانه روز معماری با تعدادی از اساتید این رشته در دانشگاه به گفت‌وگو نشستیم تا کمی بیشتر درباره این رشته و دغدغه اساتید معماری در رابطه با بهبود وضعیت کسب‌وکار و فضای علمی آن در دانشگاه‌ها بپردازیم.
هدایت تحصیلی نادرست، اصلی‌ترین عامل افت کیفیت فارغ‌التحصیلان معماری
مهرداد متین، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با بررسی وضعیت پذیرش دانشجویان رشته معماری گفت: «در سال‌های اخیر با تغییر در سبک پذیرش دانشجو در رشته‌های مختلف ازجمله معماری، متاسفانه خیلی از افرادی که در این رشته تحصیل می‌کنند با اهدافی غیر از اهداف حرفه‌ای دانشجوی رشته معماری شدند و بعضا برای فرار از سربازی، ارتقای شغلی یا حتی ازدواج این رشته را انتخاب می‌کنند.»
او ادامه داد: «این موضوعات باعث‌شده سال‌های اخیر به اندازه کافی و مورد نیاز جامعه دانش‌آموخته یا فارغ‌التحصیل کاربلد وارد بازارکار نشود. یکی از عوامل موثر در افت کیفیت فارغ‌التحصیلان را می‌توان نحوه پذیرش و بدون آزمون بودن رشته معماری در سال‌های اخیر دانست، زیرا باعث شده افرادی وارد رشته معماری شوند که انگیزه لازم را ندارند و البته در این سال‌ها از بین دانشجویان بدون آزمون موارد بسیاری را داشتیم که بعد از یکی، دو ترم تقاضای انصراف از تحصیل می‌دهند.»
متین تصریح کرد: «اگر قبل دانشگاه به داوطلبان کنکوری آموزش‌های لازم داده شود و هدایت تحصیلی صورت بگیرد تا داوطلبان براساس استعداد انتخاب رشته انجام دهند، مخصوصا در رشته‌های معمای بسیار بر فضای دانشگاهی موثر خواهد بود. درواقع چون 75درصد رشته معماری را دروس عملی تشکیل می‌دهند که نیاز به ذوق دانشجو دارند، لازم است زمینه کار عملی و تا حدی استعداد ذاتی در دانشجویان وجود داشته باشد. این‌گونه نیست که هرکس اراده کرد در این رشته تحصیل کند، بتواند از پس تکالیف معماری بربیاید، البته تکالیف این رشته نسبت به رشته‌های پزشکی شاید سخت نباشد اما باید دانشجو به این رشته واقعا علاقه‌مند باشد تا بتواند استعداد خود را در این زمینه شکوفا کند، فلذا باید زمینه‌های معماری در فرد وجود داشته باشد.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی افزود: «اگر شرایطی فراهم شود که قبل از ورود به دانشگاه، دانشجویان غربالگری شوند یا پیش از ورود به دانشگاه آشنایی لازم با رشته‌های دانشگاهی را پیدا کنند و براساس استعدادهای تحصیلی و علاقه انتخاب رشته دانشگاه انجام دهند، بسیاری از مشکلاتی که درحال‌حاضر باعث افت کیفیت برخی رشته‌ها شده است، حل خواهند شد.»
این استاد دانشگاه آزاد اسلامی با ارزیابی عملکرد فارغ‌التحصیلان رشته معماری گفت: «اینکه می‌بینیم معماری شهرها و ظاهر ساختمان‌ها آن‌طور که باید نشان‌دهنده فرهنگ بومی و معماری ایرانی نیستند و با سبک زندگی ما مطابقت ندارند، نشان‌دهنده این است که خروجی رشته معماری آنچنان که باید با مواردی که قبل‌تر عرض کردم مثل استعداد و علاقه دانشجویان ارتباط ندارد، علی‌رغم اینکه به‌دلیل عملی بودن این رشته، دانشجویان رشته معماری خیلی سریع‌تر جذب بازارکار می‌شوند. در گذشته این رشته به‌صورت کارشناسی‌ارشد پیوسته ارائه می‌شد و تا سال 78 این روند ادامه داشت. بعد از آن سال کارشناسی و کارشناسی‌ارشد این رشته از هم تفکیک شد و آن زمان وقتی دانشجویان کارشناسی‌ارشد پیوسته به مرحله ارائه پایان‌نامه می‌رسیدند حداقل یک تا دوسال در دفاتر فنی مشغول به‌کار می‌شدند و این کار‌آموزی به‌دلیل ایجاد ارتباط و آشنایی با بازارکار حرفه‌ای بسیار برای دانشجویان مفید بود و شاید در آن زمان رشته معماری از معدود رشته‌هایی بود که دانشجو می‌توانست قبل از فارغ‌التحصیلی به کسب درآمد برسد.»
متین با بیان اینکه درحال‌حاضر شرایط کرونایی مقداری باعث افت کیفیت آموزشی در کلاس‌های درسی شده است، تصریح کرد: «قطعا آموزش چهره‌به‌چهره در یادگیری و تمرکز دانشجویی موثرتر است و در آموزش مجازی استاد و دانشجو نمی‌توانند با هم ارتباط آموزشی داشته باشند اما این آموزش مجازی به‌واسطه کرونا به‌نوعی توفیق اجباری نیز بود و باعث شده ما کیفیت کلاس‌های غیرحضوری را افزایش بدهیم. البته باید با شیوه‌هایی افت کیفیت به‌وجود آمده را جبران و در دانشجو ایجاد انگیزه کرد و اساتید باید دانشجویان را در فرآیند تدریس مشارکت دهند و با مشوق‌هایی انگیزه‌ها را به دانشجویان بازگردانند تا کاستی‌هایی که در آموزش مجازی به‌وجود آمده رفع شوند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی ادامه داد: «البته بخشی از مشکلات آموزشی در زمان آموزش‌های حضوری هم بود و داشتیم دانشجویانی که خیلی مشتاق درس نبودند و با اهداف دیگری که ابتدای صحبتم عرض کردم در کلاس‌ها حاضر می‌شدند. درواقع بخشی از افت کیفیت آموزش به خود دانشجویان برمی‌گردد، حدود یک‌سالی که از غیرحضوری شدن کلاس‌ها می‌گذرد، ما در زمینه آموزش مجازی توفیق‌هایی هم داشته‌ایم و بسیاری از کمبودها رفع شده‌اند، به‌طور مثال به سامانه آموزش مجازی امکاناتی برای نقشه‌کشی و اشتراک‌گذاری تصاویر به‌صورت زنده اضافه شده و تا حدودی نیاز کلاس‌ها را تامین کرده است و فکر می‌کنیم مقدار افت کیفیتی که ایجاد‌شده به‌راحتی قابل‌جبران است.»
نبود کارگاه یکی از عوامل فاصله بین دانشگاه و بازارکار است
رضا فراشی، عضو هیات‌علمی دانشکده معماری دانشگاه یادگار امام خمینی(ره) درخصوص وضعیت فعلی دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشته معماری به «فرهیختگان» گفت: «رشته معماری جزء رشته‌های بسیار گسترده کشور است که در سال‌هایی نه‌چندان دور داوطلبان بسیاری داشت و درحال‌حاضر نیز بین جمعیت فارغ‌التحصیلان این رشته درحوزه‌های مختلف با بازارکار این رشته هیچ تناسبی وجود ندارد.»
این استاد دانشگاه ادامه داد: «این وضعیت حتی درحوزه‌های دفاتر شخصی یا حوزه‌های نظام مهندسی هم بروز کرده است و با بازارکار همخوانی دارند، این موضوع باعث شده نظام مهندسی با معیارهای سختگیرانه‌تری آزمون خود را برگزار و به‌صورت ظرفیتی در هر استان پروانه اشتغال صادر کند. قبلا آزمون نظام مهندسی به‌صورت نمره‌معیار بود و هرکس نمره موردنیاز را کسب می‌کرد پروانه اشتغال می‌گرفت، اما اکنون این آزمون نه به‌صورت رسمی، بلکه درعمل به‌صورت سختگیرانه پروانه صادر می‌کند. البته این موضوع منطقی است؛ چراکه اگر بنا باشد همه فارغ‌التحصیلان به‌طور مثال در استان تهران حق مهر داشته باشند شاید نهایتا به هرکدام دومتر برسد.»
او با اشاره به عدم تناسب تعداد فارغ‌التحصیلان رشته معماری با طرفیت بازار کار افزود: «در دوره‌هایی ورود بدون محدودیت دانشگاه‌های علمی-کاربردی به پذیرش دانشجوی معماری باعث شد جامعه آماری معماران درحال‌حاضر بسیار فراتر از حد انتظار باشد، لذا متاسفانه در این سال‌ها شاهد آن هستیم که تعداد فارغ‌التحصیلان با نیاز بازار تناسبی ندارد.»
فراشی تصریح کرد: «درکنار این موضوع سال‌های قبل یک‌سری اردوهای دانشجویی برگزار می‌شد که برای دانشجویان معماری از نظر آشنایی با بافت روستایی و شهری بسیار مفید بود، اما در شرایط فعلی و حتی چندسال قبل از شیوع کرونا برگزاری این سفرها با توجه به موضوعاتی کم‌رنگ شدند و همین امر باعث شده بسیاری از فارغ‌التحصیلان معماری آشنایی و درک چندانی از بافت‌های شهری و روستایی نداشته باشند؛ چراکه مطالب داخل کتاب نهایتا یک دانسته در ذهن دانشجو ایجاد می‌کند، اما مشاهده باعث درک عمیق و فهم مطلب می‌شود.»
این استاد دانشگاه آزاد اسلامی ضعف تجهیزات و امکانات دانشگاه‌ها را در کیفیت آموزش دانشجویان موثر دانست و گفت: «از طرفی بسیاری از دانشگاه‌های کوچک برخی امکانات مهم و اثرگذار آموزشی از قبیل کارگاه‌های جوشکاری و مصالح را ندارند و رشته معماری را صرفا به یک میز طراحی یا نقشه‌کشی در آتلیه‌ها خلاصه کرده‌اند. البته در شرایط فعلی تمام دانشگاه‌های کشور مجبور به استفاده از سامانه‌های آموزش مجازی هستند و این سامانه‌ها با وجود اینکه امکانات آموزشی بهروز و کاربردی برای تدریس دارند اما در رشته‌هایی مثل معماری خصوصا دروس عملی و کارگاهی به‌دلیل عدم ارتباط مستقیم و درک محیط کارگاه در کلاس تا حدی کیفیت آموزش افت داشته است. به‌تعبیری دروس عملی رشته معماری باید سینه‌به‌سینه انتقال یابد، یعنی علاوه‌بر انتقال مفاهیم درسی، درک حضور استاد در کلاس هم بسیار مهم است که این امر درحال‌حاضر امکان‌پذیر نیست، اما حتما در آینده باید با راهکارهایی کمبودهای این دوران را جبران کرد.»
دروس رشته معماری از لحاظ ساختاری ایراد دارد
بهروز منصوری، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی با تاکید بر اینکه از سال 72 عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد تهران مرکزی بوده و به موازات آن در دانشگاه‌های استان‌های دیگر مثل کرمان، تبریز و... نیز حضور داشته‌ام، گفت: «سال 68 که ابتدای آغاز به کار این واحد دانشگاهی بود، تعداد محدودی دانشکده معماری در کل کشور وجود داشت. در آن سال‌ها فقط دانشگاه‌های تهران، شهید بهشتی و علم و صنعت درمجموع سالی 150 نفر دانشجو در این رشته می‌پذیرفتند و از سال 68 که دانشگاه آزاد به این حوزه وارد شد، به‌مرور اوضاع انتخاب رشته به‌گونه‌ای تغییر کرد که دانشجویان، علاقه‌مند ورود به این رشته شده و آن را به‌عنوان رشته جایگزین رشته مهندسی عمران و ساختمان انتخاب کردند.»
او اظهار داشت: «به‌لحاظ ساختار درسی رشته معماری، دانشکده‌های معماری باید فضای بسیار بیشتری را برای ایجاد کارگاه‌ها، آتلیه‌ها و فضاهای برگزاری دروس عملی فراهم می‌کردند که این موضوع مشکلاتی را برای دانشگاه‌ها ایجاد می‌کرد. حتی بسیاری از دانشگاه‌ها در استان‌های محروم استاد برای رشته معماری نداشته و مجبور به استفاده از اساتید پروازی و مدعو بودند، ولی به‌مرور و باتوجه به درخواست زیاد داوطلبان کنکور این مشکل برطرف شد.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی با بیان اینکه در دهه 70 پروژه‌های عمرانی رونق زیادی پیدا کردند، افزود: «بعد از دوران جنگ، سازندگی در کشور آغاز شده بود و کمبود نیروی کار معماری به‌شدت به‌چشم می‌خورد، به همین دلیل دانشجوی معماری حتی از ترم دوم هم می‌توانست با حقوق بسیار خوب وارد بازار کار شود و این مهم‌ترین انگیزه برای افرادی بود که می‌خواستند وارد دانشگاه شوند؛ چراکه می‌توانستند از اوایل دوران تحصیل با آرامش بیشتری مشغول کار شوند.»
منصوری در توضیح بیشتر این مساله گفت: «حتی زمانی که بستر اقتصادی کشور تغییر کرد و دولت اولویت را به بودجه‌های درمانی و معیشتی و بعد از آن به مباحث عمرانی داد، رونق رشته‌های معماری به‌مراتب بیشتر از قبل شد، اما در دوره‌هایی با توجه به کاهش ساخت‌وساز در کشور و در مقابل افزایش دانشکده‌های معماری و هجوم دانشجویان به این رشته وضعیت تغییر کرد و امروز می‌بینیم شرایط کاری این رشته خوب نیست. درحال‌حاضر بیش از 800 دانشکده معماری وجود دارد و اگر فرض کنیم هرکدام هرسال 100 دانشجو هم فارغ‌التحصیل کنند؛ به‌عبارتی سالیانه 80000 فارغ‌التحصیل در این رشته وجود خواهد داشت.»
شرط موفقیت دانشجویان رشته معماری در بازار کار امروز
او گفت: «در شرایط فعلی فارغ‌التحصیلان این رشته در بازار کار نمی‌توانند موفق باشند مگر اینکه دیدگاه اقتصادی را کنار بگذارند. اما این افزایش فارغ‌التحصیلان رشته معماری برای بازار کار نقاط مثبتی هم داشته است؛ فارغ‌التحصیلان این رشته برای اینکه بتوانند در بازارکار دیده شوند باید بیشتر از فارغ‌التحصیلان دوره‌های قبل تلاش کنند و این موضوع باعث‌شده تا نخبگان خوبی در حوزه معرفی شوند. شاید بتوان گفت 90درصد دانشجویانی که وارد رشته معماری می‌شوند در ابتدای راه فکر می‌کنند که در آینده به‌راحتی می‌توانند مانند بسیاری از سلبریتی‌های معماری باشند، قراردادها و درآمد خوبی داشته باشند، اما بعد از اتمام تحصیل باتوجه به وجود گسست بین دانشگاه و بازار کار حرفه‌ای دچار خلأ ذهنی شده و می‌فهمند خیالات‌شان بیشتر شبیه به توهم بوده است.»
آینده خوبی در انتظار معماری شهری است
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی با بیان اینکه کمیت دانشجویان در این دوره بالا رفته است، افزود: «امروز با توجه به گسترش ارتباطات و فضای مجازی شاهد پیشرفت‌های بسیار خوبی در حوزه معماری و پروژه‌های تک‌بنا در شهرها و شهرستان‌های بسیار دوردست هستیم. درمجموع می‌توان آینده خوبی برای معماری شهری پیش‌بینی کرد؛ با این حال امکان دارد برخی از فارغ‌التحصیلان در این مسیر از حوزه معماری خارج شوند، اما درحال‌حاضر شاهد خلاقیت و طرح‌های خوبی از فارغ‌التحصیلان جوان که به‌دنبال کسب شهرتند، هستیم.»
منصوری بیان داشت: «افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان معماری به‌خوبی باعث بالارفتن سطح کیفیت و حتی نیاز کارفرماها شده است، به‌گونه‌ای که کارفرما برای انتخاب بهترین طرح، اقدام به برگزاری مسابقاتی بین طراحان جوان می‌کند. مسابقاتی که یا به‌صورت محدود بین شرکت‌های پرسابقه و شناخته‌شده برگزار می‌شود که البته این شرکت‌ها بدون حق‌الزحمه طرح نمی‌زنند یا اینکه کارفرما تبلیغات عمومی کرده و هر دانشجو یا فارغ‌التحصیلی می‌تواند کار خود را ارائه کند؛ همین موضوع باعث‌شده بسیاری از طراحان جوان و پراستعداد به بازار معرفی شوند و سریع‌تر به فضای کار حرفه‌ای برسند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی گفت: «در دوران کرونا و قرنطینه به دانشجویان رشته‌های معماری در بحث آموزش تا حدودی لطمه وارد شده است؛ چراکه اساسا ساختار تعریف یک پروژه، عقد قرارداد با مشاور، پرداخت حق‌الزحمه، که می‌توان گفت مهم‌ترین بخش بازارکار است، تهیه نقشه‌های اولیه و... در کشور ما با کشورهای دیگر متفاوت است و از سوی دیگر ساختار درس و تدریس در دانشکده‌های معماری کشور، همان روشی است که در سال 1320 و همزمان با پذیرش دانشجو در این رشته توسط دانشکده هنرهای زیبا اتفاق افتاد.»
ساختار دروس رشته معماری ایراد دارد
او بیان داشت: «امروز حدودا 40 درصد این رشته در بحث‌های نظری ورود دارد و بیش از 60 درصد دروس به بحث‌های کارگاهی و عملی اختصاص یافته است، البته هرچه مقطع تحصیلی بالاتر می‌رود وزن دروس عملی کمتر می‌شود یعنی وزن دروس نظری در دوره دکتری نسبت به کارشناسی‌ارشد و کارشناسی به‌مراتب بیشتر است و مباحث کاملا نظری می‌شود، با توجه به این مساله طبیعی است که در دوران کرونا می‌توان دروس نظری را به‌طور غیرحضوری آموزش داد، ولی دروس عملی که اتفاقا بخش عمده‌ای از رشته معماری را در برمی‌گیرد و همین مولفه هم برای ورود دانشجو به بازار کار مهم است، در فضای مجازی غیرقابل تدریس می‌شود.»
منصوری ادامه داد: «ترم گذشته اساتید مجبور شدند با رعایت پروتکل‌های اجتماعی و به‌صورت محدود دانشجویان را به دانشگاه فرابخوانند تا بتوانند راحت‌تر و دقیق‌تر به پروژه‌ها نظارت کنند. البته به ساختار دروس رشته معماری ایراداتی وارد است؛ درحال‌حاضر جامعه معماری را دوقشر معمار-آکادمیک و معمار-سازندگان تشکیل می‌دهند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در همین زمینه افزود: «قشر معمار- آکادمیک‌ها که اکثریت‌شان را اساتید دانشگاه تشکیل می‌دهند، افرادی هستند که به یک‌سری از دروس تخصصی مسلطند و بعضا سعی می‌کنند خود را با اطلاعات و مباحث روز دنیا منطبق کنند؛ چراکه دانشگاه، اساتید را برای ارتقا به انتشار مقاله ملزم می‌کند. این قشر هرچند در داخل دانشگاه کار علمی می‌کنند، اما در خارج از این محیط فعالیت حرفه‌ای ندارند. در‌مقابل این قشر، فارغ‌التحصیلانی هستند که بلافاصله وارد حوزه طراحی، نظارت و اجرای معماری شدند و از فضای آکادمیک عبور می‌کنند؛ چراکه فرصتی برای پرداختن به مطالعه یا افزایش معلومات در زمینه مباحث نظری ندارند، به همین دلیل فاصله بین فضای حرفه‌ای و آکادمیک بسیار زیاد شده است.»
او گفت: «برخی دانشگاه‌های کشور با تاسیس و حمایت از موسسات تحقیقاتی، اقدام به جذب پروژه از بیرون دانشگاه می‌کنند و پروژه هم توسط اساتید و دانشجویان انجام می‌شود. این پروژه‌ها علاوه‌بر ایجاد درآمدزایی برای دانشگاه از نظر کیفی هم نسبت به پیمانکارهای بیرونی برتر است؛ چراکه پیمانکاران به اندازه دانشجویان و اساتید برای پروژه وقت نمی‌گذارند و به آنها نگاهی تجاری دارند. از این‌رو می‌توان گفت چنین پروژه‌هایی می‌تواند بهترین روش برای کاهش فاصله بازار حرفه‌ای و فضای آکادمیک باشد.»
مطالب پیشنهادی
