زخم سرمایه‌داری بر فوتبال عمیق‌تر شد

ابوالقاسم رحمانی، روزنامه‌نگار: در هر دم از این باغ بری می‌رسدترین حالت ممکن به‌سر می‌بریم. دنیای سرمایه‌داری، به‌سرعت درحال بلعیدن همه چیز است. از اقتصاد تا سلامت تا آموزش تا ورزش و تا... . چند روزی بود که سرگرم پیگیری اخبار و تولید گزارش درارتباط با ماجرای واکسیناسیون کرونا در ایران و جهان بودیم، داشتیم می‌نوشتیم که سلامت مردم را طبقاتی نکنید و واکسن‌های تولیدشده را احتکار نکنید و باید این واکسن‌ها به همه مردم دنیا برسد، به دولت‌ها تحویل داده شود و آنها هم به رایگان به مردم کشورشان تزریق کنند و خلاصه اینکه با جان مردم برای کسب سود و سرمایه معامله نکنند، یک‌دفعه چشم‌مان به‌جمال خبری عجیب در حوزه ورزش روشن شد، خبری در ارتباط با آغاز قریب‌الوقوع سوپر لیگ! احتمالا این چند روز در رسانه‌ها و خصوصا صفحات مجازی اخبار مربوط به سوپرلیگ اروپایی را دیده‌اید و واکنش‌ها پیرامون آن را هم خوانده‌اید و هم پیرو آن به فکر فرو رفته‌اید. عده‌ای از این ماجرا تحت عنوان رنسانس فوتبالی یاد می‌کنند و برخی هم از الفاظی همچون انقلاب در فوتبال، زمین‌لرزه و... استفاده می‌کنند. اما با هر لفظ و عنوانی، این یک تغییر و اتفاق بزرگ، یک هجمه سنگین از سوی سرمایه‌داری به یکی از جذاب‌ترین تفریحات و تمایلات مردم است. اینکه دقیقا چه اتفاقی افتاده را جلوتر می‌نویسم، اما اینکه بعد از این اتفاق چه بر سر مردم و جهان خواهد آمد باید بگویم، همه‌چیز خصوصا فوتبال بیش از چیزی که هست در اختیار و مطلوب یک طبقه خاص یعنی سرمایه‌داران قرار خواهد گرفت. فوتبالی که از نازل‌ترین سطح تا عالی‌ترین آن، هرکسی امکان بروز و ظهور داشت و کافی بود از همان روزی که با همسالانش در کوچه‌ها دروازه‌ای می‌گذاشتند و دورهمی بازی می‌کردند جدی دنبالش کند تا به حد اعلایش برسد، حالا در زیر سایه و سیطره چند غول سرمایه‌دار ورزشی و فوتبالی ادامه حیات خواهد داد. ادامه حیاتی که نه‌تنها مفهوم همزیستی و هم‌سرنوشتی و کنار هم بودن و... را به چالش جدی می‌کشد، بلکه ملیت و حدود و مرزها را هم به حاشیه می‌برد و همانی می‌شود که سال‌هاست سرمایه‌داران دنبالش بودند. این را اینجا می‌نویسم برای آینده تا شاید روزی کسی بخواند که با همین فرمان، نه خیلی دور و نه خیلی دیر، برای تماشای فوتبال هم تو محکوم به سرمایه‌دار بودنی و پیش از تماشای دویدن فوتبالیست‌ها، باید شایسته تماشای آن دویدن‌ها و بازی‌کردن‌ها باشی!

اصل ماجرا از چه قرار است؟

حرف و حدیث‌ها درارتباط با برگزاری سوپرلیگ در اروپا نقل امروز و دیروز نیست و خیلی وقت است که زمزمه‌ها پیرامون ایجاد این مسابقات به‌گوش می‌رسد. منتها هیچ وقت به جدیت حالا نبود، آنقدر جدی که دوشب پیش بیانیه رسمی آغاز این مسابقات منتشر شد و با تصمیم 12 به‌اصطلاح غول باشگاهی دنیا که موسسان این مسابقات هم هستند، از تابستان سوپرلیگ را آغاز کرده و به‌مصاف یکدیگر می‌روند. در بیانیه‌ای که منتشرشده درارتباط با این مسابقات آمده است: «باشگاه‌های موسس سوپرلیگ با یوفا و فیفا گفت‌وگوهایی خواهند داشت تا به بهترین راه‌حل ممکن برای برگزاری این تورنمنت و جامعه جهانی فوتبال برسند.  تاسیس این سوپرلیگ زمانی سرعت گرفت که دنیای فوتبال تحت تاثیر پاندمی کرونا ضرر و زیان اقتصادی فراوانی دید. طی سال‌های اخیر باشگاه‌های موسس در پی بهبودی کیفیت رقابت‌های فوتبال اروپایی در بالاترین سطح و به‌خصوص تاسیس یک سوپرلیگ با حضور بهترین‌های فوتبال اروپا بودند تا بتوانند هر هفته با یکدیگر مصاف دهند. پاندمی کرونا فاش ساخت که به یک استراتژی بهتر و جدید برای بهبود وضعیت اقتصادی باشگاه نیاز است. در ماه‌های اخیر گفت‌وگوها بین باشگاه‌های موسس جدی‌تر شد. باشگاه‌های موسس معتقدند راه‌حل‌های ارائه‌شده توسط اتحادیه فوتبال اروپا برای تغییر شکل برگزاری لیگ قهرمانان، پاسخگوی نیازها نخواهد بود. برای حفظ منابع مالی نیاز به تاسیس سوپرلیگ حس می‌شد تا هر هفته شاهد برگزاری بازی‌های بزرگ و باکیفیت‌تر باشیم.»

12 باشگاهی که سوپرلیگ را تاسیس کرده و دنیای فوتبال را با این چالش عظیم و عجیب مواجه کردند عبارتند از: رئال‌مادرید، منچستریونایتد، آرسنال، چلسی، تاتنهام، سیتی، لیورپول، بارسلونا، اتلتیکومادرید، اینترمیلان، آث‌میلان و یوونتوس. سه باشگاه اسپانیایی، 6 باشگاه انگلیسی و سه باشگاه ایتالیایی که به این جمع سه باشگاه دیگر نیز اضافه خواهد شد. علاوه‌بر این در تشریح چگونگی برگزاری این مسابقات این‌طور گفته شده است که سوپرلیگ با حضور ۲۰ تیم برگزار خواهد شد. ۱۵ باشگاه موسس و ۵ باشگاه که سال‌به‌سال بر اساس عملکردشان در فصل گذشته برگزیده خواهند شد. فصل از ماه آگوست شروع می‌شود و تیم‌ها در دو گروه ۱۰ تیمی قرار می‌گیرند و هر هفته بازی‌ها به انجام می‌رسد. بازی‌هایی رفت و برگشت که درنهایت سه تیم نخست هر گروه مستقیما راهی یک‌چهارم نهایی می‌شوند و تیم‌های چهارم و پنجم گروه‌ها در دو بازی رفت و برگشت پلی‌آف، ۴ تیم باقی‌مانده یک‌چهارم را تعیین خواهند کرد. بازی‌ها تا فینال رفت و برگشت است و ماه می ‌بازی نهایی در زمینی بی‌طرف به انجام می‌رسد. تیم‌ها در لیگ‌های داخلی خود شرکت می‌کنند و این سوپرلیگ منافاتی با برگزاری لیگ‌های داخلی نخواهد داشت. پس از برگزاری سوپرلیگ اروپایی مردان، کار شکل‌دهی سوپرلیگ فوتبال زنان نیز شروع خواهد شد. پیش‌بینی می‌شود در درازمدت گردش مالی سوپرلیگ جدید تا ۱۰ میلیارد یورو باشد و رشد اقتصادی آن به‌مراتب بالاتر از شکل فعلی برگزاری بازی‌های اروپایی است. باشگاه‌های موسس درقبال تعهدی که خواهند داد درمجموع 3.5 میلیارد یورو دریافت خواهند کرد که به انجام برنامه‌های سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و جبران تاثیر همه‌گیر COVID اختصاص می‌یابد. رئیس سوپرلیگ فلورنتینوپرز، رئیس باشگاه رئال‌مادرید است و جو گلیزر مالک منچستریونایتد نیز نایب‌رئیس خواهد بود.

مخالفان برگزاری سوپرلیگ  

فیفا و یوفا که انگار مخالف برگزاری این مسابقات هستند، هرکدام واکنش‌های تندی نسبت به این واقعه نشان دادند. برای مثال یوفا در بیانیه‌ای که در مخالفت با سوپرلیگ اروپا منتشر کرد، نوشت: «ما به‌همراه اتحادیه فوتبال انگلستان، لیگ برتر، فدراسیون فوتبال ایتالیا، سازمان لیگ سری آ، فدراسیون فوتبال اسپانیا و لالیگا متوجه شده‌ایم که چند تیم انگلیسی، ایتالیایی و اسپانیایی قصد دارند برگزاری مسابقاتی تحت عنوان «سوپرلیگ اروپا» را به‌صورت رسمی اعلام کنند. باید به‌صورت شفاف اعلام کنیم که اگر این اتفاق بیفتد، ما به‌همراه لیگ برتر، لالیگا، سری آ و حتی فیفا متحد می‌مانیم و تمام تلاش خود را برای متوقف ساختن این پروژه به کار می‌بندیم.»

فیفا هم که از مخالفان جدی سوپرلیگ است در بیانیه‌ای نوشت: «باتوجه به درخواست‌های متعدد رسانه‌ها و همان‌طور که چندین‌بار گفته شده بود، فیفا تمایل دارد تا به وضوح اعلام کند که همواره در کنار فوتبال و توزیع و پراکندگی عادلانه این ورزش که به توسعه آن به‌ویژه در سطح جهانی کمک می‌کند،  قاطعانه خواهد ایستاد؛ چراکه توسعه فوتبال در عرصه جهان بنیادی‌ترین ماموریت فیفا است. از نگاه ما و مطابق مقررات ما، هر رقابت فوتبالی (ملی، منطقه‌ای یا جهانی) همواره باید اصول اصلی همبستگی، جهان‌شمولی، یکپارچگی و توزیع عادلانه منابع مالی را منعکس کند. علاوه‌بر این، هیات‌های نظارتی فوتبال باید تمام ابزارهای قانونی، ورزشی و دیپلماتیک را به‌منظور حصول اطمینان از اینکه این موضوع همچنان بدون تغییر باقی بماند، به‌کار گیرند. فیفا تنها می‌تواند مخالفت خود را با یک «لیگ اروپایی انحصاری» خارج از چارچوب‌های بین‌المللی فوتبال ابراز کند.» این تنها ذره‌ای از مخالفت‌ها با ایجاد چنین لیگی است و بسیاری از بازیکنان و مربیان نسبت به این اتفاق و بدعت در فوتبال واکنش تند نشان دادند و شاید از دیدگاه من بهترین آنها واکنش مسوت اوزیل، ستاره سابق آرسنال و رئال‌مادرید به این ماجرا بود. او در توئیتی نوشت: «برگزاری سوپرلیگ کابوسی برای کودکانی است که آرزوی قهرمانی تیم‌شان در لیگ قهرمانان و یا لیگ اروپا را دارند.»

فوتبال بخشی از جهان مدرن برای آرام‌سازی طبقات پایین و متوسط است

تمام آنچه تا این‌جا نوشتم، جز همان مقدمه ابتدای گزارش، چیزهایی است که هم احتمالا چند صفحه قبل و در صفحات ورزشی روزنامه آن را خواندید و هم اینکه در این چند روز بارها و بارها به چشم‌تان خورده و مرورش کرده‌اید. مساله صفحه اجتماعی با ماجرای سوپرلیگ، بعد اجتماعی ماجرا و مساله عدالت و مخالفت با طبقاتی‌شدن فوتبال است. مساله عدالت، این‌بار در فوتبال، دقیقا نقطه مقابل ائتلاف سرمایه‌داران و مالکان باشگاه‌های بزرگ است که سعی می‌کنند تا فوتبال، این ورزش جذاب و جهانی را، برای یک طبقه و گروه خاص مصادره کنند و این‌طور به نفع و برای کسب سود و پول، اصل همراهی و هم‌سرنوشتی و عدالت را زیر پا بگذارند.

سیدمجید حسینی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران در گفت وگو با «فرهیختگان»:

با سوپرلیگ منطق تجمیع سرمایه خود را به منطق توزیع سرمایه دیکته می‌کند

پیرو همین ماجرا با سیدمجید حسینی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران گفت‌وگویی را انجام دادیم تا از بعد جامعه‌شناسانه به تحلیل این اقدام سرمایه‌داران باشگاه‌دار بپردازیم. اتفاقی که شاید به این زودی‌ها آسیبی که در آینده به بار خواهد آورد نمایان نشود، یا حداقل شاخک‌های خیلی‌ها را هم حساس نکند، اما واقعیت ماجرا اینجاست که این بدعت بزرگ مسیر خیلی چیزها را تغییر خواهد داد و شکاف اجتماعی موجود در دنیا را تعمیق خواهد کرد. بگذریم، حسینی درارتباط با اقدام 12 باشگاه سرمایه‌دار و اعلام وجود رقابت‌هایی تحت عنوان سوپرلیگ به «فرهیختگان» گفت: «فوتبال یکی از مظاهر دنیای مدرن برای آرام‌سازی طبقات پایین است. طبقات پایین و البته طبقات متوسط فوتبال را دوست دارند چون جایی برای یک نوع جنگ مسالمت‌آمیز است. درحقیقت غریزه جنگیدن و رقابت خود را به‌جای اینکه تبدیل به یک جنگ خونین کنید تبدیل به یک جنگ بی‌خون و رقابت دوطرفه شدید می‌کنید، ولی درون آن خونریزی نیست. همین عناصری که در فوتبال می‌بینید همچون مهاجم، گلر و... چیزهایی است که در جنگ هم اتفاق می‌افتد. غریزه جنگ‌طلبی انسان به‌خصوص طبقات پایین که پر از خشم هستند از طریق فوتبال تخلیه می‌شود. این است که شما می‌بینید استادیوم‌ها پر از طرفداران فوتبالی هستند که خیلی هم ثروتمند نیستند یا حتی مربوط به طبقات پایین هستند. 100 هزار نفر استادیوم آزادی می‌روند و‌ کسانی که امکان لذت بردن به نحو دیگر را ندارند، از لذت جنگ و تهاجم فوتبال استفاده می‌کنند. درحقیقت فوتبال بخشی از جهان مدرن برای آرام‌سازی طبقات پایین و متوسط است، آنهایی که امکان لذت بردن از خیلی چیزها را ندارند.»

با سوپرلیگ منطق تجمیع سرمایه خود را به منطق توزیع سرمایه دیکته می‌کند

 عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران درارتباط با ماجرای سوپرلیگ و ایجاد محدودیت برای تمام تیم‌های دنیا منهای موسسان سوپرلیگ، گفت: «اتفاقی که می‌افتد و فوتبال را می‌تواند طبقاتی کند این است که به این دلیل که از یک جایی به بعد حجم زیاد جمعیت‌هایی که از فوتبال استقبال می‌کنند و فوتبال را می‌بینند طعمه‌های بزرگی برای پول درآوردن می‌شوند. درحقیقت در ادبیات سرمایه‌داری به این نیش مارکتینگ می‌گویند، یعنی درآمدهای کوچک از جمعیت‌های بزرگ است. نیش مارکتینگ همانند کاری که نتفلیکس انجام می‌دهد یکی از بزرگ‌ترین تجارت‌های جهان است و فوتبال هم بخشی از این نیش مارکتینگ است، یعنی درآمدهای کوچک از جمعیت‌های بزرگ است. آرام‌آرام این اتفاق رخ می‌دهد. منطق سرمایه همیشه به‌سمت تجمع است، یعنی سرمایه علاقه‌مند نیست که بین طبقات اجتماعی پخش شود. اصولا منطق سرمایه منطق تجمع در دست طبقات برتر است و اگر رگولارهای دولتی و یا دموکراسی جلوی این تجمع منطق سرمایه را نگیرد، شما خواهید دید مثل خیلی از کشورها از‌جمله ایران یا آمریکا سرمایه در دست عده کوچکی جمع ‌شده و بین آنها در سطح جهان نیز جابه‌جا می‌شود یعنی سرمایه ایرانی به کانادا می‌رود و سرمایه کانادایی به آمریکا می‌رود و دور می‌زند. بیت‌کوین یکی دیگر از این نمونه‌های دورزدن سرمایه در سطح جهانی است. اتفاقی که درخصوص سوپرلیگ می‌افتد این است که منطق تجمع سرمایه خود را به توزیع سرمایه دیکته می‌کند. درحقیقت منطق تجمع سرمایه در فوتبال وجود داشته و تیم‌های ثروتمند و باشگاه‌های سوپر تیلیاردر همیشه داشته‌اند از محل این منابع درآمد کسب می‌کردند، ولی هر چه جلوتر می‌روند قواعدی می‌گذارند که این تجمع سرمایه افزایش یابد، چون این منطق سرمایه است. نبود دموکراسی در فوتبال سبب می‌شود که این تجمع سرمایه چند وقت دیگر عمیق‌تر از این شود. سوپرلیگ می‌تواند گام اول باشد و کم‌کم تماشاگران فوتبال را طبقه‌بندی کنند و مطمئن باشید به آن نقطه می‌رسند که تماشاگران را طبقه‌بندی و طبقاتی کنند و همه اینها منطق تجمع سرمایه است و تنها چیزی که می‌تواند با این منطق تجمع سرمایه مقابله کند دموکراسی است و طبیعتا دموکراسی در فوتبال بسیار ضعیف است. حتی فیفا هم از یک منطق دموکراتیک پیروی نمی‌کند و از این منطق تجمع سرمایه پیروی می‌کند. هر‌چه این منطق در فیفا، در نهادهای تصمیم‌گیر فوتبال عمیق‌تر شود، امکان اینکه پول فوتبال در دست عده‌ای محدودتر تجمع یابد بیشتر می‌شود و به‌نظر من این سوپرلیگ یکی از نمادهای افزایش تجمع سرمایه است.»

مقاومت ملی و دموکراسی تنها راهکار برای مقابله با سرمایه‌داری فوتبالی!

با تهدید فیفا مبنی‌بر عدم‌اجازه به بازیکنان حاضر در سوپرلیگ برای بازی در تیم‌های ملی سوپرلیگ یک چالش جدی پیش‌پای ملیت هم می‌گذارد. مجید حسینی در واکنش به این شبهه و همچنین در پاسخ به این سوال که آلترناتیو و راهکار فضای موجود چیست، گفت: «منطق سرمایه، جهانی است. شما فکر می‌کنید چرا طبقه برنده ایران دوست دارند با آمریکا رابطه برقرار کنند، چون منطق سرمایه جهانی است و اصلا در جهان جدید و یا جهان نولیبرالیسم شرکت تک‌ملیتی نداریم. فکر می‌کنید اپل یا ماکروسافت و شرکت‌های بزرگ IT برای یک کشور است؟ اینها بین جهان 8 کشور صنعتی سرمایه‌داری توزیع شده است. سرمایه متجمع در دست یک کشور نداریم. ما شرکت‌های چندملیتی داریم و باشگاه‌های چندملیتی و کلوپ‌های چندملیتی داریم که سرمایه در آنها متجمع می‌شود و نتیجتا اصلا مرزهای ملی برای آنها مهم نیست. هر چه این منطق تعمیق شود طبیعتا سرمایه‌داران بر مرزهای فراملی بیشتر حاکم می‌شوند. شما سرمایه‌داری چین را چطور تحلیل می‌کنید؟ بخش مهمی از سهام شرکت‌های آمریکایی الان برای چین است پس شرکت آمریکایی نداریم، بلکه شرکت‌های چینی-آمریکایی داریم. این ترکیب‌ها نشان‌دهنده این است که مرزهای ملی در سطح سرمایه برداشته شده و فوتبال هم از همین منطق سرمایه استثنا نیست؛ فوتبال هم مثل همین است. یکی منطق تقویت ملی است، یعنی با تقویت واحدهای ملی توانایی مقاومت علیه سرمایه را داریم. عنوان اقتصاد مقاومتی یکی از عنوان‌های تقویت ملی است، یعنی مقابل سرمایه‌داری جهانی از طریق اقتصاد مقاومتی مقاومت می‌کند. دیگری دموکراسی است، یعنی هر چه نهادهای دموکراتیک‌تری داشته باشید امکان اینکه مثلا در فوتبال این تجمع سرمایه مقاومت و کمتر شود، بیشتر می‌شود والا تا لحظه‌ای که فیفا دراختیار تجمع سرمایه است و فیفا هم مجموعه‌ای غیردموکراتیک است، شما باید توقع داشته باشید هر لحظه سرمایه بیشتری ببرد.»