جزئیات نحوه رتبه‌بندی دانشگاه‌های کشور

زهرارمضانی، روزنامه‌نگار: سال گذشته بود که اولین رتبه‌بندی دانشگاه‌های کشور با معیارهای جدیدی که توسط وزارت علوم تعیین شده، انجام شد تا از این طریق برای اولین‌بار ارزیابی دانشگاه‌ها از سطح‌بندی به رتبه‌بندی تغییر کند؛ ارزیابی‌ای که البته معیارهای سفت و سختی برای آن درنظر گرفته شده و طبیعی است که برخی دانشگاه‌ها نتوانند در این رتبه‌بندی به جایگاه مطلوبی برسند. باوجود اینکه پیش‌تر نیز ارزیابی دانشگاه‌های کشور توسط پایگاه استنادی علوم جهان اسلام صورت می‌گرفت، اما آنچه رتبه‌بندی جدید را از گذشته متمایز می‌کند، تنها مولفه‌هایی است که برای پالایش مراکز آکادمیک درنظر گرفته شده است؛ معیارهایی که خاکی‌صدیق، معاون آموزشی وزیر علوم در گفت‌وگوی خبری امسال گفته بود قرار نیست زیرشاخص‌های هرکدام از این معیارها برای همیشه ثابت بماند و احتمال اینکه حتی در سال آینده شاهد تغییر در این زمینه باشیم، وجود دارد. این اظهارنظر حاکی از آن است که دانشگاه‌هایی که در رتبه‌های پایین قرار گرفته‌اند، نمی‌توانند با یک نگاه ثابت خود را به جایگاه‌های بالای جدول برسانند و همین مساله کار را برای رسیدن و حفظ ردیف‌های اول تا دهم جدول رتبه‌بندی سال آینده سخت‌تر می‌کند؛ مساله‌ای که طبیعتا محاسن زیادی هم دارد؛ چراکه باعث می‌شود اگر دانشگاهی خواهان رقابت با مراکز بنام کشور است، تغییرات اساسی در بخش‌های مختلف خود بدهد، مساله‌ای که شاید در شیوه سطح‌بندی گذشته چندان به آن تاکید نمی‌شد. امسال براساس آنچه در سایت این پایگاه اعلام شده و قبلا هم مسئولان مختلف آموزش‌عالی به آن اشاره کرده بودند، معیار برای این مهم درنظر گرفته شده که هرکدام وزن متفاوتی را در نمره نهایی دانشگاه‌ها دارند. آموزش، پژوهش، فناوری و نوآوری، بین‌المللی‌سازی، اثرگذاری اقتصادی و خدمات اجتماعی، زیرساخت و تسهیلات همان معیارهای اصلی در رتبه‌بندی تلقی می‌شود که هرکدام خود دارای زیرشاخص‌های متعددی هستند. اما مساله مهم درباره این معیارها آن است که بحث بین‌المللی‌سازی و اثرگذاری اقتصادی برای اولین‌بار به‌صورت معیاری جدا تعیین شده، درحالی‌که سال‌های گذشته تنها کسب نمره در پژوهش، آموزش، وجهه بین‌المللی، تسهیلات و امکانات و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی و صنعتی راه رسیدن به رده‌های بالایی جدول سطح‌بندی بود، اما امسال تعیین این معیار باعث شده تا دانشگاه‌ها در راستای ارتباط هرچه بیشتر با خارج از مرزها و جذب دانشجویان بین‌المللی و همچنین همکاری با پروژه‌های داخلی در راستای رفع نیازهای ملی ترغیب شوند. طبیعی است که با روش‌شناسی جدید و تغییر متر اندازه‌گیری دانشگاه‌ها، روسای این مراکز باید فکر اساسی برای فعالیت‌های خود داشته باشند. 

کسب کامل امتیاز بخش آموزشدر اختیار تعداد محدودی از دانشگاه‌ها 

در زیرشاخص‌های حوزه آموزش که با 30 درصد هنوز بیشترین وزن را در ارزیابی دانشگاه‌ها دارد، مولفه‌های مختلفی تعیین شده که هرکدام از آنها ضریب تاثیر خاص خود را دارند؛ ضریب تاثیرهایی که نشان‌دهنده اولویت آنها است و از طرف دیگر می‌تواند تاحدی نشان‌دهنده مسیر جدید آموزش‌عالی در کشور باشد؛ چراکه شاید تا پیش از آن به برخی از این زیرشاخص‌ها آن‌طور که باید اهمیت داده نمی‌شد. براساس اطلاعات منتشرشده، ضریب تاثیر نسبت دانشجو به استاد 20 و مهارت‌افزایی در آموزش و هرم هیات‌علمی هرکدام 15 بوده است. مابقی زیرشاخص‌ها یعنی کیفیت دانشجویان ورودی، نوآوری در آموزش، بازنگری برنامه‌های درسی، تدوین برنامه‌های درسی و اشتغال دانش‌آموختگان هرکدام ضریب تاثیر 10 را داشته‌اند.

در این میان دانشگاه تهران، تربیت‌مدرس، صنعتی‌شریف، اصفهان و فردوسی مشهد جزء پنج دانشگاه برتر در حوزه آموزش هستند و دانشگاه تهران تمام 100 امتیاز مربوط به این بخش را کسب کرده، اما فردوسی مشهد تنها 85.1 امتیاز از آن را به‌دست آورده است. مساله زمانی جالب‌تر می‌شود که نگاهی تفکیکی به دانشگاه‌های صنعتی، جامع، هنر و علوم کشاورزی در حوزه آموزش داشته باشیم. در بخش دانشگاه‌های جامع، تهران، تربیت‌مدرس و اصفهان در رتبه اول تا سوم قرار دارند، در این میان به‌رغم اینکه دانشگاه تهران امتیاز کامل را به‌دست آورده، اما دانشگاه تربیت‌مدرس 90.5 و اصفهان هم تنها 85.99 امتیاز را از آن خود کرده‌اند. درمیان دانشگاه‌های صنعتی به‌ترتیب امیرکبیر با کسب 100 امتیاز، صنعتی شریف 99.81 و علم‌وصنعت با 96.2 قرار دارند. در زمره دانشگاه‌های هنری، هنر اسلامی تبریز، هنر تهران و هنر اصفهان هستند که تنها تبریز امتیاز کامل را به‌دست آورده است. دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ساری و خوزستان هم در جایگاه اول تا سوم قرار دارند که تنها رتبه اول در این جدول توانسته به امتیاز کامل دسترسی پیدا کند و امتیاز دو دانشگاه بعدی به‌ترتیب 94.68 و 86.18 بوده است.

دست برتر دانشگاه تهران در کسب امتیازات معیار پژوهش 

پژوهش هم از 100 امتیازی که دانشگاه‌ها برای رسیدن به رتبه نخست باید آن را به‌دست آورند، وزن 25 درصدی دارد. البته تعداد زیرشاخص‌های آن به‌نسبت آموزش بیشتر است؛ چراکه کمیت انتشارات پژوهشی، سرانه کمیت و کیفیت انتشارات پژوهشی، تعداد استنادها، کیفیت مقالات انتشاریافته، اثربخشی بروندادهای پژوهشی در جامعه، هم‌انتشاری با صنعت، تعداد پژوهشگران پراستناد، انتشارات علمی، پایان‌نامه‌های تقاضامحور و تعداد مقالات بازپس گرفته‌شده در زمره آن قرار می‌گیرند. بیشترین ضریب تاثیر این بخش مربوط به کمیت انتشارات پژوهشی است، بعد از آن تعداد پایان‌نامه‌های تقاضامحور و تعداد استنادها با ضریب تاثیر 20 قرار دارد. کیفیت مقالات انتشاریافته هم با ضریب تاثیر 10 در رده سوم قرار گرفته است. در این میان دانشگاه‌های تهران، تربیت‌مدرس، صنعتی امیرکبیر، فردوسی مشهد و شیراز در زمره پنج دانشگاه برتر این معیار تلقی می‌شوند، هرچند همانند حوزه آموزش این‌بار هم تنها دانشگاه تهران موفق به کسب 100 امتیاز این بخش شده است. در بخش دانشگاه‌های جامع بعد از تهران، نام تربیت‌مدرس و فردوسی مشهد قرار گرفته که امتیاز هرکدام از آنها به‌ترتیب 90.5 و 85.21 بوده است. در صنعتی‌ها هم دانشگاه امیرکبیر، علم‌وصنعت ایران و صنعتی شریف قرار دارند که جز امیرکبیر با 100 امتیاز، امتیاز دو دانشگاه دیگر 95.95 و 95.38 بوده است. دانشگاه هنر اصفهان، تهران و تبریز هم در جایگاه اول تا سوم قرار دارند که امتیاز دانشگاه هنر 92.97 و تبریز 91.98 بوده است. در حوزه دانشگاه علوم کشاورزی‌ها هم همانند آموزش دانشگاه گرگان با کسب هر 100 امتیاز در رتبه اول، ساری با 79.8در رتبه دوم و خوزستان با 67.16 در رتبه سوم قرار دارند.

دانشگاه اصفهان؛ سرآمد دانشگاه‌های استانی در حوزه فناوری و نوآوری 

فناوری و نوآوری هم سومین معیاری است که سهم 20 درصدی در امتیازات روش‌شناسی جدید دارد که ضریب تاثیر زیرشاخص ارتباط با صنعت و جامعه آن 25 تعیین شده، بعد از آن شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای مستقر در مراکز رشد و فناوری و تجاری‌سازی فناوری هرکدام با ضریب تاثیر 20، کارآفرینی 15 و حضور دانشگاه در حل مسائل ویژه ملی و منطقه با 10 قرار دارد. البته این معیار زیرشاخص‌های دیگری هم دارد که امتیاز آنها زیر 10 تعیین شده است. در این بخش هم دانشگاه تهران، فردوسی مشهد، صنعتی‌شریف، تحصیلات تکمیلی صنعتی و فناوری پیشرفته کرمان و صنعتی اصفهان قرار دارد که امتیاز هرکدام به‌ترتیب 100، 88.76، 81.06، 73.58 و 72.36 بوده است. درزمره دانشگاه‌های جامع هم نام دانشگاه تهران، فردوسی مشهد و شهید باهنر کرمان به‌چشم می‌خورد که جز تهران، امتیاز دو دانشگاه دیگر 89.04 و 69.65 بوده است. وضعیت در دانشگاه‌های صنعتی متفاوت است و این‌بار دانشگاه صنعتی‌شریف با کسب تمام 100 امتیاز در رتبه اول قرار گرفته، دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی و فناوری پیشرفته کرمان 90.45 امتیاز دارد و صنعتی امیرکبیر هم تنها 89.53 امتیاز کسب کرده که در رده‌های دوم و سوم قرار دارند. در بحث دانشگاه‌های هنری هم دانشگاه اصفهان با 100 امتیاز، هنر تهران با 58.77 و هنر اسلامی تبریز با 35.97 در رده‌های اول تا سوم هستند. اما جالب اینجاست که دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در این بخش هم امتیاز کامل گرفته و بعد از آن دانشگاه ساری با 90.57 امتیاز و خوزستان با 62.99امتیاز قرار دارند.

دانشگاه‌های برتر کشور در بعد بین‌المللی

معیار بین‌المللی‌سازی جزء معیارهای جدید و مهمی است که هرچند سهم 10 درصدی در امتیاز کل دارد، اما قطعا می‌تواند در آینده اتفاقات خوبی را در فضای آکادمیک کشور رقم بزند. در زیرشاخص‌های این معیار حضور در نظام‌های رتبه‌بندی معتبر بین‌المللی با ضریب تاثیر 20، اساتید و پژوهشگران بین‌المللی، دانشجویان بین‌المللی، جابه‌جایی دانشجویان و اعضای هیات‌علمی در سطح بین‌المللی و انتشارات بین‌المللی هرکدام ضریب تاثیر 15 داشته است و دیگر زیرشاخص‌ها هم امتیازی بین 10 تا 5 را خواهند داشت. در این میان هم دانشگاه تهران، فردوسی مشهد، امیرکبیر، صنعتی شریف و تربیت‌مدرس قرار دارند. در بخش دانشگاه‌های جامع هم مثل همیشه دانشگاه تهران با کسب 100 امتیاز در جایگاه اول قرار دارد و بعد از آن فردوسی مشهد با 89.12 و تربیت‌مدرس با 81.34 قرار دارد. در زمره دانشگاه‌های صنعتی هم امیرکبیر با کسب 100 امتیاز کامل، صنعتی‌شریف با 95.7و صنعتی اصفهان با 94.11قرار دارد. در دانشگاه‌های هنری هم هنر تهران با کسب 100 امتیاز، هنر اصفهان با 95.92 و هنر اسلامی تبریز با 93.63 امتیاز قرار دارد. دانشگاه علوم کشاورزی گرگان در این بخش هم با کسب 100 امتیاز در جایگاه اول قرار دارد و بعد از آن ساری با 81.21 امتیاز و خوزستان با 45.92امتیاز قرار دارد.

پژوهش؛ مولفه اصلی رتبه‌بندی در سال‌های گذشته 

اگر قرار باشد نگاهی به چگونگی رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در سال‌های گذشته داشته باشیم، باید در همان ابتدا به تفاوت اصلی میان روش‌شناسی آنها با آنچه در سال 99 اتفاق افتاده، اشاره کرد؛ چراکه پیش‌تر این پژوهش بود که حرف اول را در کسب امتیاز بیشتر توسط دانشگاه‌ها می‌زد، هرچند در روش‌شناسی جدید همچنان این معیار، از وزن قابل‌توجهی در امتیازدهی برخوردار است، اما تغییر در زیرشاخص‌های آن باعث شده تا حتی در این حوزه هم بحث کیفیت از کمیت پیش بگیرد. علاوه‌بر آن همان‌طور که در ابتدای گزارش هم اشاره شده بود، توجه ویژه به اثرگذاری اقتصادی و فعالیت‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها دو معیار مغفول مانده در سال گذشته است. به‌عبارت دقیق‌تر، در گذشته پژوهش وزن 58 درصدی، آموزش 28 درصدی، وجهه بین‌المللی 10 درصدی، تسهیلات و امکانات 2 درصدی و فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی و صنعتی هم سهم 2 درصدی داشته‌اند. 

دانشگاه تهران همچنان در صدر ارائه خدمات اجتماعی و زیرساختی 

خدمات اجتماعی، زیرساخت و تسهیلات هم آخرین معیار رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در سال 99 به‌شمار می‌رود که رویدادهای فرهنگی، اجتماعی و ورزشی با ضریب تاثیر 30 نقش مهمی در موفقیت دانشگاه‌ها داشته است. بعد از آن تسهیلات امکانات و زیرساخت دانشگاه با ضریب تاثیر 25 درصد در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. در این معیار هم از قبل می‌شد پیش‌بینی کرد که دانشگاه تهران می‌تواند تمام 100 امتیاز کامل را به‌دست آورد، اما جالب اینکه فنی‌وحرفه‌ای با 90.7 در رتبوه دم جای گرفته و دانشگاه شیراز، اصفهان و فردوسی مشهد در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. در بین دانشگاه‌های جامع عملا هیچ تفاوتی میان دانشگاه‌های برتر وجود ندارد، اما زمانی که به‌سراغ دانشگاه‌های صنعتی می‌رویم، دست برتر دراختیار دانشگاه صنعتی اصفهان است و بعد از آن صنعتی‌شریف با98.3 امتیاز و علم‌وصنعت ایران با 91.24در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. چیدمان برترین‌ها در حوزه هنر هم به‌ترتیب به دانشگاه هنر تهران، اصفهان و هنر اسلامی تبریز می‌رسد. دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ساری و خوزستان هم همچنان در رتبه‌های اول تا سوم این جدول قرار گرفته‌اند. 

پیشتازی دانشگاه‌های صنعتی در کسب امتیاز اثرگذاری اقتصادی

حوزه اثرگذاری اقتصادی که امسال سهم 10 درصدی از کل امتیازات را دراختیار دارد، به بخش‌های مختلف درآمدی دانشگاه‌ها اشاره دارد. در این میان درآمد آموزشی، پژوهشی، درآمد تجاری و قراردادهای ارتباط با صنعت ضریب تاثیر 20 دارند که جزء مهم‌ترین زیرشاخص‌های این بخش محسوب می‌شوند. در این میان دانشگاه صنعتی‌شریف با کسب تمام 100 امتیاز در رتبه اول قرار دارد و بعد از آن دانشگاه‌های علم‌وصنعت ایران با 89.4 امتیاز، صنعتی اصفهان با 87.84، فردوسی مشهد با 86.74 و صنعتی امیرکبیر با86.6 در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. در میان دانشگاه‌های جامع اما دانشگاه فردوسی مشهد، شیراز و تهران از حیث کسب امتیاز این بخش در رده‌های اول تا سوم قرار دارند. در بخش دانشگاه‌های صنعتی هم که وضعیت نسبتا مانند قبل است و دانشگاه صنعتی‌شریف، علم‌وصنعت ایران و صنعتی اصفهان قرار دارند. اما جالب اینجاست که در تقسیم‌بندی دانشگاه‌های هنر، دانشگاه هنر تهران توانسته تمام 100 امتیاز این بخش را به‌دست آورد و بعد از آن دانشگاه هنر اصفهان با 90.72 و هنر اسلامی تبریز با 73.04 قرار دارد. در دانشگاه‌های علوم کشاورزی هم مانند دیگر پارامترها، دانشگاه منابع طبیعی گرگان با 100 امتیاز کامل در رتبه نخست و بعد از آن دانشگاه ساری با 96.19 و خوزستان با 96.54 امتیاز قرار گرفته‌اند.

حفظ جایگاه نخست رتبه‌بندی توسط دانشگاه تهران در سال‌های متمادی

یکی از مهم‌ترین مسائلی که با مقایسه دانشگاه‌های برتر در رتبه‌بندی سال‌های اخیر می‌توان به آن اشاره کرد اینکه در تمام چهار سال گذشته دانشگاه تهران در رده اول این جداول قرار گرفته بود؛ چراکه در رتبه‌بندی جایگاه 97-96 دانشگاه‌های تهران، تربیت‌مدرس و فردوسی مشهد، شیراز و تبریز در رتبه‌های اول تا پنجم حضور دارند. البته در تقسیم‌بندی دانشگاه‌های صنعتی آن سال به‌ترتیب صنعتی شریف، امیرکبیر و علم‌وصنعت ایران بودند. همچنین در دانشگاه‌های هنر هم اصفهان، هنر اسلامی تبریز و هنر تهران به‌ترتیب در جایگاه اول تا سوم قرار داشتند. اما در سال 96-95 در بین دانشگاه‌های جامع اسم دانشگاه تهران، تربیت‌مدرس، شیراز، فردوسی مشهد و تبریز قرار داشت. در بین دانشگاه‌های صنعتی هم به ترتیب امیرکبیر، صنعتی‌شریف، علم‌وصنعت ایران و در حوزه هنر هم هنر اسلامی تبریز، هنر اصفهان و هنر تهران توانسته بودند رتبه‌های اول تا سوم را از آن خود کنند. این مساله زمانی جالب‌تر می‌شود که در سال 95-94 هم در بین دانشگاه‌های جامع نام دانشگاه‌های تهران، تربیت‌مدرس، شیراز و فردوسی مشهد به چشم می‌خورد و در میان صنعتی‌ها نیز صنعتی شریف، امیرکبیر و علم‌و‌صنعت ایران وجود داشت، اما در میان دانشگا‌های هنری دانشگاه هنر اسلامی تبریز، هنر اصفهان و تهران قرار داشته‌اند، این درحالی است که تقسیم‌بندی دانشگاه‌های علوم کشاورزی و منابع طبیعی در هیچ‌کدام از سال‌های گذشته اعمال نشده است.