جهانگیر نصری‌اشرفی از موسیقی رمضان و تغییرات جهان می‌گوید
موسیقی رمضان در حال فراموشی است. این را هر سال قبل و بعد از ماه رمضان در رسانه‌ها بسیار می‌گویند و می‌شنویم. حرفی که البته بعدتر به فراموشی سپرده می‌شود و مانند بسیاری از دیگر موضوعات مهم فرهنگی برخوردها با آن فصلی بوده و اتفاق خاص یا تغییری را رقم نمی‌زند. با جهانگیر نصری‌اشرفی، پژوهشگر موسیقی نواحی که نسبت به موسیقی رمضان و دیگر موسیقی‌ها اشراف و شناخت خوبی دارد، درباره موسیقی رمضان، اهمیت آن و اتفاقی که باید مدیران فرهنگی دراین‌باره رقم بزنند و از آن غافلند، سخن گفتیم. او هم پذیرش تغییرات جهان امروز و تحولات زیستی مردم را موضوع مهمی می‌داند که میان آنها و موسیقی رمضان فاصله انداخته است، اما از مردم توقعی ندارد و در عین حال معتقد است مسئولان باید برای حفظ فرهنگ این مرز و بوم دقت نظر بیشتری داشته باشند.
موسیقی بیشتر در کدام‌یک از آیین‌های ماه رمضان نقش داشته است؟
باید بگویم اکثر آیین‌های این ماه با موسیقی گره خورده است، تقریبا همه مناسبت‌ها و آداب این ماه با انواع دعا و ندبه‌هایی گره خورده که بیشترشان با لحن و آوازهای دلنشین همراه است. از افطاری و سحری تا بسیاری از کارهای دیگر در این ایام هر کدام دعاها و مناجات‌های خاص خود را دارند. انواع دعاهای افطاری، سحری، دعاهای گشودن روزه، تلاوت قرآن در قالب مراسم ختم قرآن و مناجات‌ها و سحرخوانی‌های خاص ماه رمضان از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین لحن‌ها و آوازهای مذهبی ماه رمضان هستند. حالا به این موارد بیفزایید حادثه ضربت خوردن و شهادت امام اول شیعیان در نوزدهم و بیست‌ویکم ماه مبارک رمضان را که در این دو شب مراسم‌های مختلف عزاداری ازجمله نوحه‌خوانی، روضه‌خوانی، مقتل‌خوانی، تعزیه‌خوانی و... برگزار می‌شود. هرکدام از این آیین‌ها هم با آواز و الحان بسیار زیبایی برگزار می‌شود.
تعزیه‌خوانی در ماه رمضان هم برگزار می‌شود؟
تا چند دهه پیش در خیلی از نقاط ایران برای شهادت حضرت علی(ع) برگزار می‌شد، اما تا جایی که می‌دانم دیگر فقط در برخی روستاها برگزار می‌شود و طی چند دهه این آیین که در مناطق مرکزی ایران پررونق بود، به اندازه گذشته برگزار نمی‌شود. در برگزاری این‌گونه مجالس، تعزیه هم مانند شبیه‌خوانی‌های ماه محرم انواع موسیقی ردیفی و برخی لحن‌های موسیقی قومی، عشایری مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ضمن اینکه در مجلس تعزیه شهادت حضرت علی(ع) تعدادی از سازهای کوبی و بادی همچون طبل و دهل، شیپور و در پاره‌ای از مناطق نی چوپانی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد که موارد مذکور از شاخص‌ترین موارد استفاده از موسیقی‌سازی در ماه مبارک رمضان است.
پیشینه موسیقی و لحن‌های مربوط به ماه مبارک رمضان به چه زمانی بر‌می‌گردد؟
از آنجا که بخش مهمی از بازتاب‌ها و انعکاس فرهنگ و هنر ایرانی اعم از مذهبی و غیرمذهبی در طول تاریخ مبتنی‌بر روش‌ها و شیوه‌های شفاهی بوده است و به دلیل نبود امکانات و لوازم ثبت و ضبط در گذشته و عمومی نبودن خط و کتابت، به‌طور طبیعی ما نمی‌توانیم درباره ساختارها و نحوه اجرای بسیاری از ژانرهای فرهنگی و هنری ازجمله هنر مذهبی در گذشته نظری قطعی ارائه دهیم. با این حال شاید بتوان براساس شواهد و مدارک و نمونه‌هایی که هنوز از سوی برخی راویان سالخورده و براساس سنت‌های شفاهی اجرا می‌شوند تا حدودی به سوابق برخی هنرها و ازجمله موسیقی رمضان و لحن‌های مورد استفاده و مناسبت‌های اجرای آنها پی برد. طبیعی است آگاهی قانع‌کننده از انواع مراسم و آداب قدیمی ماه رمضان و پی بردن به لحن‌هایی که احتمالا در چنین مراسمی مورد استفاده قرار می‌گرفتند، نیازمند تحقیقات جدی و دامنه‌دار محققان و آگاهان این شاخه از هنر دینی، مذهبی ایرانیان است.
در آوازها و لحن‌های مورد استفاده در مناسبت‌های مختلف ماه رمضان بیشتر چه اشعاری مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
همه متون مورد استفاده در لحن‌های ماه رمضان الزاما در قالب شعر بیان و خوانده نمی‌شوند. برخی دعاها و استغاثه‌های مورد استفاده در شامگاهان و سحرگاهان ماه رمضان که از انواع موسیقی و آوازهای بی‌بدیل و منحصربه‌فردی نیز برخوردار بودند، برگرفته از متون و نوشته‌های مشایخ، فقها و بزرگانی چون بایزید بسطامی و شیخ ابوالحسن خرقانی است که دعاها و ندبه‌های عارفانه و استغاثه‌های صوفیانه از درگاه خداوند باری‌تعالی بوده و بیشتر در قالب متن‌های مسجع هستند. البته شعر شاعران بزرگ و کلاسیک ایران همچون سعدی، جامی، عطار، مولوی و... در بسیاری از ندبه‌ها و سحرخوانی‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. برخی از اشعار نیز سروده شاعران گمنامی است که به خاطر استفاده مکرر و مستمر و القا و یادآوری فضاهای خاص ماه رمضان، شورانگیز و تاثیرگذارند. در مجموع ادبیات مورد استفاده در ماه رمضان شامل طیف وسیعی از متون و اشعار است که از آثار شاعران شناخته و ناشناخته وام گرفته می‌شوند. باید گفت موسیقی خاص به‌ویژه دعاها و نیایش‌ها در ماه مبارک رمضان از دیرباز وجود داشته است و ماه رمضان همیشه با موسیقی عرفانی و مذهبی همراه بوده است.
اما این موسیقی‌ها اغلب یا فراموش شده‌اند یا در حال فراموشی‌اند.
حق با شماست. بخش عمده این موسیقی‌ها فراموش شده‌اند و آنچه مانده هم در مسیر فراموشی است. این اتفاق و موارد مشابه آن در کشورهای درحال توسعه رخ می‌دهد و تغییراتی که از راه می‌رسند گذشته را با سرعت زیادی پاک می‌کنند، چون سبک و شیوه زیستی مردم عوض می‌شود و فرهنگ و آیین‌های زیستی را هم دستخوش تغییراتی می‌کند. طبیعتا جای این فراموش شده‌ها را هم هنرهای جدید و موسیقی‌های جدید می‌گیرند. این ذات جهان است و نمی‌توان جلوی این اتفاقات ایستاد. نه می‌توان از انسان امروز توقع داشت آیین‌های موسیقی قرن‌های پیش انتخابش باشد و نه می‌شود به زور این آیین‌ها را حفظ کرد، اما مسئولان فرهنگی باید حواس‌شان به جمع‌آوری آنها به‌عنوان یک سرمایه فرهنگی مهم باشد. هر کشوری برای حفظ فرهنگ و هنر خود، در مواردی که ممکن است به‌روز کردن آن و هر جا هم که ممکن است، حفظ آن به صورت موزه‌ای نهایت تلاش خود را به‌کار می‌گیرد. همان‌طور که از مردم توقع نمی‌رود در شرایط امروز و تحولات زندگی موسیقی رمضان را حفظ و دنبال کنند، از مسئولان توقع می‌رود نسبت به فرهنگ و هنر ایران متعهد باشند و نگذارند کامل فراموش شود.
مطالب پیشنهادی
