میلاد جلیل‌زاده، روزنامه‌نگار:سال کرونایی 2020 با صنعت سینما چنان کرد که در سراسر جهان باکس آفیس 2020 با کاهش 71درصدی به 12.4میلیارد دلار رسید. دو سال میلادی ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰، به‌طور متقارن و پیاپی، بهترین و بدترین سال‌های اقتصادی سینما طی قرن اخیر بودند. مسلما این افت شدید در تجارت سینمایی جهان با شیوع ویروس کرونا مرتبط بود اما حقیقت این است که در این دوران شاهد شتاب‌گیری روندهایی بودیم که پیش از شروع پاندمی هم با سرعتی آهسته‌تر درحال پیش‌رفتن بودند. مثلا پخش‌های جریانی یا همان VOD، قبل از شیوع کرونا هم مرتب داشتند جای اکران پرده‌ای را هر روز تنگ‌تر می‌کردند و این روند در ایام پاندمی شتاب بیشتری گرفت، نه اینکه ناگهان خلق شده باشد. یک مورد دیگر رشد بی‌سابقه صنعت فیلمسازی چین و جایگاه ویژه و برتر آن در تجارت سینمایی است. چین طی سال‌های اخیر این روند را با یک شیب صعودی محسوس طی می‌کرد اما شرایط ویژه‌ای که کرونا به وجود آورد، شتاب بیشتری به پیشرفت آن داد.

در مقیاس جهانی، شیوع کرونا باعث شد تولید تعداد قابل‌توجهی از پروژه‌های سینمایی متوقف شود. از سوی دیگر اکران خیلی از فیلم‌های سال‌های ۲۰۲۰ به سال ۲۰۲۱ موکول شد و روبه‌رو شدن با این واقعیت که در این سال هم بساط پاندمی برچیده نمی‌شود، وضعیت را برای صاحبان آثار بغرنج‌تر کرد. از طرفی تولید فیلم در استودیوهای بزرگ تفاوتی اساسی با تولید فیلم در VOD دارد. استودیوها ستاره‌محور هستند و برای جلب‌توجه مخاطبان به یک فیلم، مرتب سعی می‌کنند پروژه‌ها را گران‌تر کنند و گران‌تر جلوه بدهند؛ اما VOD، فرش‌قرمز و پوسترهای بزرگ شهری و نمایش در مراکز بزرگ خرید را ندارد و به همین علت فیلم‌های کم‌هزینه‌تری که عموما ستاره‌محور هم نیستند، بیشتر مناسب ساخت و نمایش در این بستر خواهند بود. با این‌ حال تعدادی از فیلم‌های استودیویی ناچار شدند تعویق‌های مکرر اکران‌شان را متوقف کنند و در بستر  VOD فیلم‌شان را عرضه کنند.

پیش از این هم فیلم‌ها می‌توانستند در VOD منتشر شوند اما لازم نبود انتشار اول‌شان در این بستر باشد و حالا آنها هم سود مستقیم گیشه را از دست دادند هم امکانات تبلیغاتی اکران را و هم امکانی را که اکران فیلم به صاحبان کمپانی‌های بزرگ برای مهندسی سلیقه مخاطبان می‌داد. به‌علاوه، وقتی اکران در کار نباشد، فرانشیز فیلم هم وجود ندارد؛ یعنی تجارت‌های وابسته. دیگر پارک‌های تفریحی، اسباب‌بازی‌ شخصیت‌های داستانی و حتی تصاویری که روی ساندویچ‌های مک‌دونالد منتشر می‌شد، معنای خودشان را از دست می‌دهند. بیشتر از تمام اهالی صنعت سینما، صاحبان کمپانی‌های زنجیره‌ای پخش فیلم از این وضعیت ضرر کردند. غول‌های پخش فیلم، حتی از پس پرداخت اجاره سالن‌هایی که در تملک خودشان نبود بر نمی‌آمدند و عنوان کردند که می‌خواهند سالن‌های تحت‌مالکیت‌شان را برای تسویه بدهی‌ها بفروشند. رخ‌دادن این اتفاق که کمپانی‌های تجاری مختلفی خارج از دایره سینما هم زمزمه‌هایش را مطرح می‌کنند، ممکن است باعث ترکیدن حباب مسکن در آمریکای شمالی و اروپای غربی شود و سونامی اقتصادی وحشتناکی که همه در آینده‌ای نامعلوم منتظر فرارسیدنش هستند را در بدترین و شکننده‌ترین شرایط اقتصادی غرب، سروقت آنها بیاورد.

در هندوستان که تا مدت‌ها صاحب عنوان پرمخاطب‌ترین سینمای جهان بود، سالن‌داران می‌گویند نه‌تنها پول اجاره سالن، بلکه توان پرداخت آبونمان آب و برق آن را ندارند. دراین میان تنها چین است که پس از یک توقف چندماهه، با توانی صدافزون به میدان برگشت و اکران فیلم‌ها در آن رونق پیدا کرد. این اتفاق البته در مقیاس جهانی وضع را به قبل از شیوع کرونا برنگرداند و صرفا به‌نفع خود چینی‌ها بود. چین حالا فقط در توسعه سالن‌ها و اکران فیلم‌ها نیست که پیشرفت کرده، بلکه در تولید هم پیشرفت قابل‌توجهی داشته است. با این وصف، روشن شدن مجدد چراغ سالن‌های سینما در چین باعث نجات سینمای آمریکا نشد. اگر اکران چین رونقی تا این پایه طی سال‌های اخیر پیدا نمی‌کرد، سینمای آمریکا حدود ۱۰ سال پیش ورشکسته می‌شد و وابستگی شدیدی به این بازار داشت. حالا چینی‌ها بازاری را که با کالاهای آمریکایی رونق داده بودند با کالاهای خودشان فتح کرده‌اند.

درمورد اکران، چین بعد از کرونا وضعیت مناسب‌تری حتی نسبت به قبل از آن پیدا کرده اما کمپانی‌های شناخته‌شده زنجیره اکران فیلم که متعلق به آمریکا و کانادا هستند، با ضررهای بی‌سابقه‌ای روبه‌رو شدند. در سمت تولید هم نتفلیکس جای تمام غول‌های استودیویی را لااقل موقتا گرفته است. اصطلاح مگاهالیوود صدسال پیش و پس از شیوع پاندمی آنفلوآنزای اسپانیایی به وجود آمد؛ هنگامی که سالن‌های سینما به دلیل لزوم فاصله‌گذاری اجتماعی با مشکل جدی مواجه شدند و استودیوهای کوچک یکی‌یکی به سمت ادغام در استودیوهای بزرگ یا انحلال پیش رفتند. حالا همان استودیوها که مولود یک پاندمی در صدسال پیش بودند، بر اثر یک پاندمی دیگر خودشان زمین‌گیر می‌شوند و جایشان را به نتفلیکس می‌دهند. باید توجه داشت چین اجازه فعالیت VODهای بیگانه را در خاک خودش نمی‌دهد و فیلم‌های خارجی تنها در بستر VODهای چینی امکان عرضه دارند. در چین هم VODهای بزرگی وجود دارد که بی‌سر و صدا به رشد خودشان ادامه می‌دهند و هنوز کسی چندان آنها را در آمار و ارقام جا نداده است. یک نکته قابل‌توجه دیگر درمورد VODها که با توجه به بحث وضعیت اقتصادی سینما در دوران کرونا اهمیت پیدا می‌کند، غیرشفاف بودن درآمد آنها در تمام دنیاست.

در گزارش‌هایی که رسانه‌های غربی راجع‌به فروش سالیانه سینمای آمریکا منتشر می‌کنند هم اخیرا به همین دلیل یک بن‌بست به‌وجود آمده است. مثلا ایندی‌وایر در یکی از آخرین گزارش‌هایی که با این موضوع نوشته، آورده است به دلیل مشخص نبودن رقم واقعی فروش استریم‌ها نمی‌توان ضرر و زیان سینما در دوران کرونا را به شکل دقیق اندازه‌گیری کرد. VODها معمولا ارقام سودشان و تعداد مخاطبان‌شان را بالاتر اعلام می‌کنند و ابزار دقیقی برای سنجش صورت‌های مالی‌شان خارج از این شرکت‌ها وجود ندارد. حتی رئیس‌جمهور جدید آمریکا چند روز پس از روی کار آمدنش این سرویس‌ها را تهدید کرد که به صورت‌های مالی‌شان رسیدگی می‌کند. این مساله بزرگ‌نمایی رقم‌های فروش و تعداد مخاطبان، در مورد VODهای ایران هم به کرات و با ضریب ده‌ها برابر نسبت به VODهای خارجی مشاهده شده است. با این حال تخمین زده می‌شود درآمد سرویس‌های ویدئوی آنلاین و اشتراکی، با 30 درصد افزایش نسبت به سال ۲۰۱۹، به 34میلیارد دلار در سال 2020 رسیده باشد. به این ترتیب فروش فیلم‌های سینمای جهان در سرویس‌های VOD، مقداری کمتر از سه‌برابر مجموع فروش فیلم‌ها در سالن‌های نمایش بوده است.

به‌هرروی در یک طرف دنیا حال سینما خوب نیست. با هربار انتشار خبری درباره توزیع یا موفقیت واکسن کرونا، سهام شرکت‌های پخش فیلم ذره‌ای بالا می‌رود اما در پی ناامیدی‌های بعدی، سقوطی بدتر از قبل می‌کند. نتفلیکس سطح زیبایی‌شناختی فیلم‌ها را به سریال‌های تلویزیونی کاهش داده و رنگ و بوی اثیری سینما را از بین برده است و اتفاقات متعدد دیگری هم طی این مدت به صنعت سینما صدمه جدی زده‌اند؛ اما در سوی دیگر دنیا یک تجارت سینمایی نوظهور با فیلمی کوچک و رمانتیک از خانمی که کار اولش را ساخته، به ۸۰۰میلیون دلار فروش می‌رسد. درباره اینکه در دوران پساکرونا چه اتفاقاتی برای سینما خواهد افتاد، شاید نشود با جزئیات دقیق نظر داد، اما تا حدودی قابل‌حدس است که این صنعت چه سویه‌های جدیدی پیدا می‌کند. البته امکان دارد که نتفلیکس در خود ساختار سینمایی و اقتصادی آمریکا مهار شود اما بحث چین که پرونده‌های متعددی راجع‌به روندهای سینمایی آن در همین روزنامه منتشر کرده‌ایم، جداست. در هرحال سینمای آمریکا حباب نیست که ناگهان بترکد اما مدت‌هاست با تلاش‌های جورواجور و فراوان سعی در زنده و پررونق نگه‌داشتن خودش کرده و حالا کرونا چاقو را در کمرش چند دور پیچانده است. افول سینمای آمریکا به این راحتی‌ها باورکردنی نیست اما ظاهرا به قول آن فیلسوف آلمانی، هر آنچه سخت استوار است، دود می‌شود و به هوا می‌رود.

    بالاآمدن کفه شرق و فروافتادن کفه غرب  در سال کرونایی سینما

در اوایل ماه مارس سال 2020 پیش‌بینی شده بود باکس آفیس جهانی می‌تواند پنج‌میلیارد دلار درنتیجه بیماری همه‌گیر کرونا ضرر کند. سال قبل از آن سینما پنج‌میلیارد دلار نسبت به مدت 12ماهه قبل از خودش رشد داشت و این پیش‌بینی که ظاهرا کرونا را به آن حدی که سزاوار بود جدی نمی‌‌گرفت، نهایتا وضعیت فروشی مثل سال 2018 را برای سینمای جهان در نظر می‌گرفت. این در حالی است که چند ماه پس از شروع سال 2021، تنها یکی از کمپانی‌های آمریکایی اکران فیلم، ضرری نزدیک به همین رقم را متحمل شد. صنعت فیلمسازی چین در مارس 2020، با بسته شدن تمام سالن‌های خود در طول تعطیلات سال جدید چینی که فصل پررونق اکران است، دومیلیارد دلار ضرر کرده بود اما چین با اینکه قبل از همه زمین خورد، خیلی زود به هوش آمد. عنوان پردرآمدترین فیلم سال 2020، به فیلم هشتصد با درآمد 468 میلیون دلار رسید. درحالی که از سال 2007 اولین‌بار بود که پردرآمدترین فیلم یک سال کمتر از یک‌میلیارد دلار درآمد کسب می‌کرد و ضمنا اولین‌بار در تاریخ بود که یک فیلم غیرآمریکایی به چنین جایگاهی می‌رسید.

در دو ماه اول سال 2020، گیشه چین 3.9 میلیون دلار کاهش یافت، درحالی که در دو ماه اول سال 2020، رقم فروش آن 2.148 میلیارد دلار بود. اما چین تازه داشت راه و روش مهار ویروس را پیدا می‌کرد که سایر کشورهای جهان به‌طور جدی با آن درگیر شدند. در هشتم مارس 2020 دولت ایتالیا دستور داد همه سینماها تا یک ماه تعطیل شوند. البته پیش از تعطیلی قانونی هم آنالیزورهای باکس آفیس، کاهش 94درصدی را برای آخر هفته ششم تا هشتم مارس نسبت به مدت مشابه سال قبل تخمین زده بودند. پس از آن به دلیل شیوع پاندمی در فرانسه، سینماها تنها اجازه پیدا کردند با نیمی از ظرفیت کار کنند؛ حرکتی که چند روز بعد توسط سینماهای زنجیره‌ای ایرلند و ایرلند شمالی هم انجام شد. در 12 مارس، قطر همه سینماهایش را تعطیل کرد، ایالات‌متحده در 17 مارس، مالزی و تایلند در 18 مارس، انگلیس در 20 مارس، استرالیا و نیوزیلند در 22 مارس و سنگاپور در تاریخ 27 مارس، یکی پس از دیگری سینماها تعطیل شدند.

پس از اعلام وضعیت اضطراری در توکیو و 6 استان دیگر در ژاپن در هفت آوریل، بیش از 220 سینما تعطیل شد. کره‌جنوبی هم شوک عجیبی را در این زمینه تجربه کرد. درصد تلفات گیشه (در خارج از سرزمین اصلی چین) برای ژانویه تا سوم مارس 2020: در ایتالیا 70 تا 75 درصد، در کره‌جنوبی 60 درصد، در هنگ‌کنگ، فیلیپین و سنگاپور 35 درصد و در تایوان 30 درصد بود و این رقم در خود آمریکا که تامین‌کننده اصلی فیلم‌های تجاری در سالن‌های اکثر این کشورها بود، به 80درصد می‌رسید. اخیرا اعلام شده است سهم هر آمریکایی از تماشای فیلم در سالن‌های سینما به یک‌بار در سال رسیده است که این رقم پیش از این به‌طور متوسط 6 بار برای هر آمریکایی در سال بود. به این ترتیب می‌شود نتیجه گرفت کاهش فروش گیشه سینما در آمریکا حالا از ۸۰ درصد هم فراتر رفته، درحالی که گیشه چین در سال 2021 تا حدود 50درصد نسبت به مدت مشابه خود قبل از شیوع کرونا افزایش فروش داشت. شاخص‌ترین نماد سقوط صنعت سینما در دوران کرونا، درحال حاضر کمپانی آمریکایی ای‌ام‌سی است. مجموعه سینمایی ای‌ام‌سی در سال ۲۰۲۰ برابر 4.6 میلیارد دلار ضرر کرد و این ضرر به دلیل بسته شدن بزرگ‌ترین زنجیره سینمایی جهان به دلیل کرونا رخ داد. بسیاری از سینماهای این زنجیره در سراسر جهان ماه‌ها بسته ماندند و فیلم‌های پرفروش هالیوود هم از فهرست اکران بیرون کشیده شدند. به همین دلیل درآمد این کمپانی 77.3 درصد کاهش یافت و به 1.2 میلیارد دلار رسید، درحالی که این مجموعه سال ۲۰۱۹ بیش از 5/5 میلیارد دلار فروش کرده بود.

در فصل آخر سال این مجموعه با کاهشی ۸۸ درصدی روبه‌رو شد و درآمدش تنها 162.5 میلیون دلار بود که در مقایسه با 1.4 میلیارد دلار سال پیش، کاهشی فاحش است. ای‌ام‌سی همچنین اعلام کرده به ازای هر سهم 3.15 دلار ضرر داشته و این درحالی است که این ضرر در بازه مشابه ۲۰۲۰ معادل ۳۵ سنت بود. وال‌استریت انتظار دارد این شرکت به ازای هر سهم 3.21 دلار ضرر کند و کل سود آن از بازار سهام 156.3 میلیون دلار باشد. این کمپانی مجبور شد تا هزار سالن سینمای خود را در بهار گذشته تعطیل کند و هزاران کارمند این بخش را به خانه بفرستد. از اواخر تابستان برخی سالن‌های سینماهای این مجموعه به‌تدریج با حداقل پذیرش شروع به کار کردند اما اقبال مخاطبان هم مثل سابق نبود. مجموعه سینماهای ای‌ام‌سی ۵۲۷ سالن سینما از ۵۸۹ سینمایش در آمریکا را بازگشایی کرده و ۷۸ سینما از ۳۵۶ سینمای آن در سطح بین‌الملل فعال هستند. البته سطح فعالیت همه این سینماها به کمترین حد پذیرش به دلیل جلوگیری از شیوع کرونا محدود شده است. اما سینمای ایران با اینکه از ابتدا هم مجموعه رقم‌های فروش آن در قیاس با بسیاری از کشورها پایین بود، طی سالی که کرونا در کشور شیوع پیدا کرد با ۹۷درصد کاهش نسبت به مدت مشابه سال قبل، رکورددار بیشترین ضرر در گیشه و بدترین نوع مدیریت بازرگانی توسط دولت و بدترین مدیریت بحران بود.