زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار: رتبه‌بندی دانشگاه‌ها یکی از روش‌های مرسوم برای تعیین جایگاه علمی و پژوهشی مراکز آموزشی در دنیا محسوب می‌شود و از این طریق نه‌تنها دانشگاه‌های برتر در سطح کشورها تعیین شده بلکه حتی در سطح بین‌المللی هم پایگاه‌هایی برای رتبه‌بندی این مراکز راه‌اندازی شده‌اند تا بتوانند دانشگاه‌های سطح اول جهانی را با سنجش مولفه‌های مشخص اعلام کنند. در داخل کشور نیز نزدیک به یک دهه این کار توسط پایگاه استنادی علوم جهان اسلام انجام می‌شد و جایگاه دانشگاه‌ها در قالب گزارشی با عنوان سطح‌بندی دانشگاه‌ها منتشر شد؛ اما از اواخر سال 98 وزارت علوم تصمیم گرفت رویه‌ای جدید را برای انتخاب دانشگاه‌های برتر انجام دهد و حالا اولین گزارش را در قالب رتبه‌بندی و ارزیابی دانشگاه‌های دولتی تحت‌نظارت وزارت علوم در سال 1399-۱۳۹8 منتشر کرده است. رتبه‌بندی‌ای که در آن بخشی از دانشگاه‌های زیرمجموعه وزارت علوم مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

  تعیین 7 مولفه برای سنجش جایگاه دانشگاه‌های کشور

در اولین رتبه‌بندی اعلام‌شده توسط وزارت علوم مجموعا 103 دانشگاه مورد ارزیابی قرار گرفتند که از این میان 72 دانشگاه جامع، 23 دانشگاه صنعتی، چهار دانشگاه هنر و چهار دانشگاه علوم کشاورزی بودند و تمام این دانشگاه‌ها در 6 حوزه آموزش، پژوهش، فناوری و نوآوری، بین‌المللی‌سازی، اثرگذاری اقتصادی و خدمات اجتماعی، زیرساخت و تسهیلات با توجه به زیرشاخص‌های تعیین‌شده برای هرکدام از حوزه‌ها مورد بررسی قرار گرفته‌اند. جالب اینجاست که این مولفه‌ها سهم‌های متفاوتی در کفه ترازوی سنجش داشتند، به‌طوری‌که پژوهش با 33 شاخص و زیرشاخص اثرگذارترین معیار برای سنجش دانشگاه‌ها بوده است؛ بعد از آن بین‌المللی‌سازی با 16 شاخص و زیرشاخص، خدمات اجتماعی، زیرساخت و تسهیلات با 15 شاخص، آموزش با 14 شاخص، اثرگذاری اقتصادی با 14 و فناوری و نوآوری با 12 شاخص در رده‌های بعدی از حیث پرتعداد بودن شاخص‌ها قرار دارند. نکته دیگر در چگونگی بررسی این شاخص‌ها آن است که به‌گفته دهقانی، سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام روش‌شناسی این رتبه‌بندی به نسبت 10سال پیش تغییر کرده و براساس روش جدید اطلاعات موردنیاز از سه طریق توسط کارگروه تخصصی رتبه‌بندی وزارت علوم جمع‌آوری شده است. به‌عبارت دیگر اطلاعات پژوهشی دانشگاه‌ها توسط گروه رتبه‌بندی این پایگاه کسب شده، مولفه دوم خوداظهاری خود دانشگاه‌ها بوده که از طریق تکمیل پرسشنامه الکترونیکی به دست آمده و اطلاعات مربوط به حوزه آموزش هم از طریق وزارت علوم ارائه شده است. درست است که در شکل جدید سنجش وزارت علوم شاخص اثرگذاری اقتصادی لحاظ شده، اما باید گفت مهم‌ترین مولفه‌ها در ارزیابی همچنان بخش مربوط به آموزش و پژوهش و فناوری است، اتفاقی که نشان می‌دهد هنوز هم راه طولانی تحول دانشگاه‌ها و رسیدن به نسل جدید آنها در کشور وجود دارد. همچنین توجه به بین‌المللی‌سازی هم نکات اثرگذاری است که درصورت توجه بیشتر به آن می‌توان انتظار داشت در سال‌های آینده شاهد تغییر در وضعیت جذب دانشجوی بین‌المللی دانشگاه‌ها باشیم. مساله‌ای که امروز دانشگاه‌های مطرح دنیا توجه ویژه‌ای به آن دارند.

  تعیین زیرشاخص‌های جدید برای سنجش دانشگاه‌ها

در هرکدام از مولفه‌های تعیین‌شده برای سنجش دانشگاه‌ها زیرشاخص‌های متنوعی تعیین شده است که هرکدام می‌تواند در کسب امتیاز یاری‌دهنده دانشگاه باشد. هرم هیات‌علمی، کیفیت دانشجوی ورودی، نوآوری در آموزش، بازنگری برنامه‌های درسی، تدوین برنامه‌های درسی، اشتغال دانش‌آموختگان در حوزه آموزش، کمیت انتشارات پژوهشی، سرانه کمیت انتشارات پژوهشی، تعداد استنادها، کیفیت مقالات، اثربخشی برون‌دادهای پژوهشی در جامعه، هم‌انتشاری با صنعت، تعداد پژوهشگران پراستناد، انتشارات علمی، نسبت تعداد پایان‌نامه‌های تقاضامحور به تعداد کل پایان‌نامه‌های دفاع‌شده، تعداد مقالات بازپس گرفته‌شده در حوزه پژوهش، تعداد اختراعات ثبت‌شده، شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر، کارآفرینی، تجاری‌سازی فناوری، ارتباط صنعت با جامعه، حضور در صنعت و جامعه و حضور دانشگاه در حل مسائل ویژه ملی و منطقه‌ای در حوزه فناوری و نوآوری، اساتید و پژوهشگران بین‌المللی، دانشجویان بین‌المللی، جابه‌جایی دانشجویان و اعضای هیات‌علمی در سطح بین‌المللی، انتشارات بین‌المللی، عضویت دانشگاه در کنوانسیون‌های بین‌المللی، دوره‌های آموزشی مشترک بین‌المللی، پروژه‌های مشترک بین‌المللی و حضور در نظام‌های رتبه‌بندی معتبر بین‌المللی در حوزه بین‌المللی، بودجه دانشگاه، درآمد آموزشی، درآمد پژوهشی، قراردادهای ارتباط با صنعت، درآمد تجاری و سایر درآمدهای دانشگاه در حوزه اثرگذاری اقتصادی و رویدادهای فرهنگی، اجتماعی، ورزشی، سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه دانشگاهی، کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد ترویجی، تسهیلات و امکانات و زیرساخت دانشگاه در حوزه خدمات اجتماعی زیرساخت و تسهیلات شاخص‌های این دوره از رتبه‌بندی هستند اما آنطور که خاکی‌صدیق، معاون آموزشی وزیر علوم در گفت‌وگوی خبری گفته بود احتمال اینکه برای سال آینده این زیرشاخص‌ها تغییر کند، وجود دارد. یعنی دانشگاه‌ها برای قرارگیری در ردیف‌های بالای جدول رتبه‌بندی در سال آینده باید در همه حوزه‌ها خود را ارتقا دهند.

  دانشگاه‌های مرکز استانی که قعرنشین شدند

در رتبه‌بندی جدید اعلام‌شده توسط این وزارتخانه دانشگاه‌های جامع در چهار دسته، تقسیم‌بندی شده و رتبه آنها از یک تا 40 تعیین شده است، به‌طوری‌که دانشگاه‌های برتر بین یک تا 10، دانشگاه‌های دسته دوم از 11 تا 20، دسته سوم از 21 تا 30 و درنهایت نیز از 31 تا 40 مربوط به دانشگاه‌هایی است که در دسته چهارم قرار می‌گیرند، سایر دانشگاه هم رتبه فراتر از 41 دارند. وضعیت در دانشگاه‌های صنعتی اما متفاوت است؛ چراکه تمام دانشگاه‌های فعال این حوزه در چهار دسته تقسیم‌بندی شده و دسته اول دانشگاه‌هایی هستند که در بازه رتبه‌ای یک تا پنج قرار دارند، دسته دوم دانشگاه‌هایی که از 6 تا 10 را به خود اختصاص داده، دسته سوم متعلق به دانشگاه‌هایی که بین 11 تا 15 قرار می‌گیرند و سایر دانشگاه‌ها در دسته چهارم و رتبه بیشتر از 16 جانمایی شده‌اند. اما با نگاهی به جدول منتشرشده در این گزارش به نکات قابل‌توجهی می‌رسیم.

در حوزه دانشگاه‌های جامع کشور دانشگاه اصفهان، تبریز، تربیت‌مدرس، تهران، شهید باهنر کرمان، شهید بهشتی، شهید چمران اهواز، شیراز، علامه‌طباطبایی، فردوسی مشهد در رتبه یک تا 10 قرار دارند و بعد از آن دانشگاه ارومیه، الزهرا(س)، بوعلی‌سینا، تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، خوارزمی، زنجان، سمنان، کاشان، کردستان و گیلان جای گرفته است، اما قرارگیری دانشگاهی مانند پیام‌نور آن هم با ظرفیت و زیرساخت‌هایی که در اختیار دارد در دسته سوم دانشگاه‌ها جالب‌توجه است، از طرف دیگر اسامی برخی دانشگاه‌ها مانند قم، رازی، سیستان‌وبلوچستان، مازندران، محقق‌اردبیلی، یاسوج و یزد در این جایگاه نشان می‌دهد دانشگاه‌های مطرح استانی کشور چندان حال و روز خوبی ندارند.  

اما بدتر از آن حضور دانشگاه‌های اراک، حکیم‌سبزواری، خلیج‌فارس، زابل، شاهد، شهرکرد، شهید مدنی آذربایجان، لرستان، مراغه و ولی‌عصر رفسنجان در دسته چهارم است، یعنی این دانشگاه‌ها تنها توانسته‌اند در رتبه 31 تا 40 قرار بگیرند و دانشگاه‌هایی مانند ایلام، آیت‌الله‌العظمی‌بروجردی(ره)، بجنورد، تربت‌حیدریه، جیرفت، دامغان، جهرم و... در انتهای جدول رتبه‌بندی جاخوش کردند.

وضعیت در دانشگاه‌های صنعتی هم تفاوت چندانی ندارد و جزء دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، صنعتی امیرکبیر، خواجه‌نصیرالدین طوسی، صنعتی شریف، علم و صنعت ایران که در رتبه یک تا پنج هستند، دانشگاه‌هایی مانند اراک، ارومیه، جندی‌شاپور، خاتم‌الانبیا، سیرجان، مازندران و عالی‌زرند در قعر جدول قرار گرفتند. به نظر می‌رسد جز دانشگاه‌های مهم پایتخت، دانشگاه‌های مهم در مرکز استان‌ها نتوانسته‌اند نمره قابل‌قبولی در هفت‌ مولفه تعیین‌شده به دست آورند تا جایی که بسیاری از دانشگاه‌هایی که از لحاظ اسمی، جزء دانشگاه‌های مطرح به شمار می‌روند، حتی در دسته دوم هم قرار نگرفته و در عمل بازی را به دانشگاه‌های کمتر شناخته‌شده واگذار کرده‌اند.

  اعمال رتبه‌بندی برای دانشگاه‌های هنری و کشاورزی کشور

یکی‌دیگر از موضوعات مهم در این رتبه‌بندی ورود دانشگاه‌های کشاورزی است و دانشگاه‌های علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، ساری، خوزستان و تربت‌جام توانسته‌اند رتبه اول تا چهارم را به دست آورند و علاوه بر آنها در حوزه هنر هم دانشگاه‌های اصفهان، تهران، هنر اسلامی تبریز و شیراز حائز جایگاه اول تا چهارم شدند.

  احتمال تغییر در شاخص‌های رتبه‌بندی برای سال آینده

نکته قابل‌توجه تغییر دیدگاه وزارت علوم درباره رتبه‌بندی دانشگاه‌هاست، به طوری که علی خاکی‌صدیق، معاون آموزشی وزیر علوم در گفت‌وگوی خبری اعلام کرده بود: «سطح‌بندی در تیرماه 95 توسط وزارت علوم اعلام و در اواخر سال 97 و اوایل سال 98 هم دوره کارکردی آن برای تعیین جایگاه دانشگاه‌ها تمام شد و به جای آن طرح رتبه‌بندی از اواسط سال 88 در دستور کار قرار گرفت.»

 به گفته او رتبه‌بندی با سطح‌بندی متفاوت است ولی اهداف یکسانی دارد و آن هم ارتقای کیفی دانشگاه‌ها و ارائه یک مدل جامع برای ارزیابی دانشگاه‌ها خواهد بود. مساله قابل‌تامل در صحبت‌های این مقام مسئول این است که شاخص‌های تعیین‌شده برای سنجش دانشگاه‌ها در روش جدید بومی‌سازی شده و براساس اسناد بالادستی تعیین شده‌اند تا جایی که سهم آموزش 30درصد از شاخص‌ها، پژوهش 25درصد، فناوری و نوآوری 20درصد، بخش اثرگذاری اقتصادی 10درصد و خدمات اجتماعی زیرساخت‌ها و تسهیلات نیز پنج‌درصد را شامل می‌شود و حتی از زیرشاخص‌هایی مانند اخلاق فناوری برای اولین‌بار ملاک قرار گرفته‌اند.

خاکی‌صدیق با تاکید بر اینکه این رتبه‌بندی صرفا شامل دانشگاه‌های دولتی می‌شود و برای دانشگاه‌های غیرانتفاعی و غیردولتی بحث سطح‌بندی را دنبال می‌کنیم اما در حال حاضر از لحاظ حقوقی و قانونی هیچ تفاوتی میان دانشجویان دانشگاه‌های دولتی حاضر دراین رتبه‌بندی وجود ندارد، با این حال بحث رتبه‌بندی، مقوله پویایی است و احتمال دارد سال آینده تفاوت‌هایی را در نوع رتبه‌بندی شاهد باشیم. درکنار این صحبت‌ها، به نظر می‌رسد دانشگاه‌ها چندان تمایلی به شرکت در این رتبه‌بندی ندارند؛ چرا‌که به گفته سرپرست پایگاه علوم استنادی جهان اسلام برخی دانشگاه‌ها که موارد را تکمیل یا مستندات را ارائه نکرده بودند در فرآیند رتبه‌بندی مشکلات زیادی ایجاد و موجب تاخیر در اعلام نتایج شده است.