زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار: بیش از یک دهه است که نامگذاری شعار سال با مباحث اقتصادی گره خورده تا از این طریق اهمیت این حوزه بیش از پیش برای همگان به‌ویژه مسئولان و دست‌اندرکاران اقتصادی کشور مشخص باشد. هرچند وضعیت این روزهای کشور از این حیث نیاز به هیچ حرفی ندارد و همه به‌خوبی حال و روز معیشت مردم و تولید داخل را می‌دانند، اما در‌صورت تحقق شعار «تولید، پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌ها» می‌توان انتظار داشت روزهای خوب اقتصادی کشور از راه برسد. یکی از مهم‌ترین مباحث در اقتصاد هر کشوری را می‌توان حضور نیروهای متخصص در جایگاه‌های درست دانست، نیروهایی که اصلی‌ترین محل تربیت آنها، دانشگاه‌ها هستند و از این رو می‌توان عنوان کرد حرکت دانشگاه‌ها در مسیر تسهیل ورود فارغ‌التحصیلان خود به بازار کار تاثیر فوق‌العاده‌ای در پیشبرد برنامه‌های اقتصادی دارند. در اصل سالیان متمادی است که جمعیت بیکار فارغ‌التحصیل دانشگاهی به یکی از چالش‌های اصلی جامعه آکادمیک کشور تبدیل شده و علی‌رغم اینکه عده‌ای معتقدند دانشگاه‌ها وظیفه‌ای درخصوص بازاریابی تربیت‌یافتگان خود ندارند، اما در جبهه مقابل هم برخی براین باور هستند که دانشگاه باید با توجه به نیاز جامعه دست به تربیت نیرو زده و حتی در راستای کارآفرینی حرکت کند. نکته اساسی در این میان آن است که دانشگاه‌های امروز نقش اساسی در رشد تکنولوژی و بالطبع ایجاد مشاغل جدید و تغییر حوزه‌های اقتصادی دارند، وظیفه‌ای که باعث می‌شود بتوان از این مراکز به‌عنوان بخشی از نیروی محرکه اقتصاد کشورها نام برد. همین مولفه باعث شده تا در کشورهای توسعه‌یافته ایجاد شرکت‌های نوپا در راستای اجرایی‌سازی پروژه‌های مهم دانش‌بنیان از سال‌های گذشته رواج پیدا کند تا جایی که می‌توان گفت برخی از شرکت‌های مهم امروز روزگاری از یک دفتر کوچک در دانشگاه‌ها کارشان را شروع کرده بودند. علاوه‌بر آن در این کشورها دانشگاه‌ها به‌عنوان پلی میان کارفرمایان و فارغ‌التحصیلان محسوب می‌شوند که می‌توانند خبرگان هر حوزه را به یکدیگر متصل کنند؛ البته باید این مهم را مدنظر قرار داد که تحقق این مساله نه‌تنها از طریق قبول پروژه‌های برون‌دانشگاهی، بلکه به واسطه شرکت در نمایشگاه‌های کارآفرینی، راه‌اندازی سایت‌های مرتبط با انتخاب شغل و... رقم می‌خورد.

اهمیت نقش فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در پویایی اقتصادی کشورها باعث شده تا دانشگاه‌های مطرح دنیا راه‌های مختلفی را برای هدایت شغلی و کاریابی تخصصی آنها امتحان کنند. مساله‌ای که مختص به یک یا چند کشور محدود نیست و دانشگاه‌های مطرح که در کشورهای مهم اقتصادی دنیا مستقر هستند نیز آن را دنبال می‌کنند. در تعطیلات نوروز 1400 بود که وزارت علوم کتابچه «مراکز هدایت شغلی و کاریابی تخصصی در دانشگاه‌ها» را که توسط حمید نوذری، عضو هیات‌علمی دانشگاه خوارزمی تنظیم شده، منتشر کرد. کتابچه‌ای که در آن به اقدامات صورت‌گرفته توسط دانشگاه‌های مطرح خارجی و داخلی برای هدایت شغلی اشاره می‌کند و تلاش دارد با تبیین اهمیت این مساله و مقایسه بین آنچه در دانشگاه‌های ایران و خارج می‌گذرد یک مدل پیشنهادی برای ساختار مراکز هدایت شغلی و کاریابی تخصصی دانشگاهی ارائه دهد. مساله اصلی درباره این مراکز آن است که در صورت کارکرد درست آنها می‌توان انتظار داشت در وهله اول دانشجویان امروز و فارغ‌التحصیلان آینده در انتخاب شغل نه‌تنها دچار سردرگمی نشوند، بلکه با جایابی درست آنها در بدنه اقتصادی کشور، چرخ‌دنده‌های اقتصادی در بخش‌های مختلف به‌درستی به حرکت دربیایند. اما باید اذعان کرد که جامعه آکادمیک کشور هنوز در ابتدای این مسیر است و با توجه به وضعیت نابسامان اقتصادی، باید تلاش‌های بیشتری برای این مساله صورت بگیرد.

خردادماه سال گذشته بود که محمدسعید سیف، مدیرکل دفتر ارتباط با صنعت وزارت علوم در گفت‌وگو با مهر در پاسخ به این سوال که آیا خدمات ارائه شده از سوی این مراکز تاکنون مناسب بوده است؟ این‌طور گفته بود: «حقیقت این است که خدمات این‌چنینی تا به حال جزء خدمات دانشگاه‌ها نبوده و صرفا ظرف یکی دو سال اخیر آغاز شده است. پیش‌تر دانشجویان وقتی فارغ‌التحصیل می‌شدند، عملا دانشگاه در قبال‌شان احساس مسئولیت و تکلیف نمی‌کرد، یا نهایتا در حد این بود که مدارک‌شان را تایید کند، اما درحال حاضر دانشگاه‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که برای ارتباط با مسائل کشور و حل مشکلات، باید کمک کنند تا مشکل بیکاری و اشتغال دانشجویان و فارغ‌التحصیلان برطرف شود.»

به گفته این مقام مسئول «فارغ از موضوع کاریابی، این مراکز می‌توانند در بحث هدایت شغلی و سوق دادن دانشجویان به سمت و سوی مشاغلی که به آن علاقه دارند، به دانشجویان کمک کنند.» مساله‌ای که تا چند سال پیش اصلا احساس نیازی نسبت به آن در دانشگاه‌های کشور وجود نداشت اما حالا با راه‌اندازی این مراکز ولو به تعداد محدود در محیط‌های علمی کشور، امیدها برای روزهای خوب زنده شده است. با این حال با توجه به شرایط حاکم در اقتصاد و افزایش تعداد بیکاران ناشی از تحریم‌ها و بیماری کرونا باید اعتراف کرد که دانشگاه‌ها نتوانستند از این ظرفیت ولو محدود خود آن‌طور که انتظار می‌رفت، استفاده کنند.

  چرا هدایت شغلی در دنیای امروز مهم است؟

طبق آنچه که در این کتابچه آمده هدایت شغلی افراد به‌ویژه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان باعث می‌شود که هم آنها به سوی مهارت‌آموزی و کارآفرینی تشویق شوند و هم استعدادها و توانایی‌های افراد شناسایی و در مسیر درست هدایت ‌شوند، از این رو راه‌اندازی نهادی مانند مراکز هدایت شغلی و کاریابی تخصصی دانشگاهی اهمیت ویژه‌ای دارد. به عبارت دیگر این نهاد می‌تواند از هدر‌رفت زمان و انرژی فارغ‌التحصیلان در مشاغلی که هیچ استعدادی در آن ندارند، جلوگیری کرده و درنهایت از همان ابتدا، فرد را در جای درست خود قرار دهد. جالب اینجاست که در این کتابچه به سازگاری افراد با محیط کار هم توجه شده است؛ مساله‌ای که در جامعه و محیط‌های شغلی ایران کمترین توجهی به آن نمی‌شود و به همین دلیل می‌بینیم در بیشتر مواقع افراد ‌انگیزه کافی برای پیشبرد برنامه‌های محیط کار خود را ندارند؛ اما طبق بررسی‌های عملی در‌صورت عدم این سازگاری بهره‌وری کاهش و مسائلی مانند استرس، افسردگی و بیگانگی از کار در جامعه گسترش می‌یابد و درنهایت جامعه متضرر خواهد شد؛ درحالی‌که بسیاری از کشورها با درک اهمیت مساله، نهادهایی برای ارائه خدمات شغلی راه‌اندازی کرده و همزمان در بسیاری از دانشگاه‌های معتبر دنیا نیز مراکز هدایت شغلی ایجاد شده است، مراکزی که می‌توانند نقش مهمی در کاهش مسائلی مانند انتخاب‌های نادرست شغلی و بیکاری داشته باشند.

به نظر می‌رسد بحران‌های اقتصادی که گاه‌ و بیگاه دامن کشورهای مختلف را گرفته باعث شده تا جامعه دانشگاهی در این حوزه وارد شود و نگاهی به وضعیت اقتصادی کشورهایی که دانشگاه‌هایشان با قدرت بیشتری در این خصوص وارد شده‌اند، ما را به این نتیجه می‌رساند که فعالیت این مراکز در حیطه هدایت شغلی در میان‌مدت نقش بسزایی در تقویت بنیه‌های اقتصادی‌شان داشته است.

درست است که مقوله هدایت شغلی و کاریابی تخصصی مفاهیم نسبتا جدیدی در دنیای امروز هستند که در قالب خدمات شغلی عینیت پیدا کرده‌اند، اما از آنجایی که این دو مبحث نه‌تنها از توانمندسازی و انتخاب‌های درست برای آینده پشتیبانی می‌کند بلکه از دستیابی به اهداف سیاست‌های عمومی در بازار کار هم حمایت کرده و از سیستم آموزشی و حرفه‌ای مرتبط و موثر پشتیبانی می‌کند، باید گفت سهم بسزایی در کاریابی داشته و به همین دلیل شاهد تقاضای روزافزون درخصوص این دو مقوله در دنیا هستیم؛ چراکه موفقیت در این دو، باعث می‌شود تا نه‌تنها اشتباهات سیستم‌ها کمتر شده، بلکه هزینه کمتری به جامعه متحمل شود.

  مدرسه اشتغال و مشاوره شغلی راهکار دانشگاه‌های آمریکایی و اروپایی برای فارغ‌التحصیلان

تغییر وضعیت اقتصادی و نیاز مبرم به هدایت درست فارغ‌التحصیلان در حوزه کاریابی و شغل باعث شده تا دانشگاه‌های مهم دنیا بخش مهمی از تمرکز خود را روی این مساله بگذارند؛ تا جایی که امروز در کشورهای آمریکا و اروپا دانشگاه‌های مطرحی در این زمینه فعال هستند. در کنار همه دانشگاه‌های مطرح آکسفورد توانسته بیشترین فعالیت را در این زمینه ایفا کند؛ تا جایی که این دانشگاه هر‌ساله 14 نمایشگاه حرفه‌ای برگزار می‌کند تا دانشجویان و فارغ‌التحصیلان گزینه‌های خود را کشف و با کارفرمایان ملاقات کنند، برگزاری بیش از 200 رویداد کارآفرینی، ایجاد بیش از 5500 قرار مشاوره شغلی فردی با مشاوران خبره و بارگذاری بیش از 12 هزار فرصت شغلی برای دانشجویان در وب‌سایت خود برای توسعه آگاهی و تجربه تجاری و مشاوره حرفه‌ای ازجمله مهم‌ترین اقدامات دانشگاه آکسفورد در این زمینه به‌شمار می‌رود؛ مولفه‌ای که نشان‌دهنده تمرکز ویژه این دانشگاه در مباحث اقتصادی است. دانشگاه منچستر انگلستان یکی از دیگر از دانشگاه‌هایی است که بخش نسبتا مفصلی را برای مشاوره شغلی درنظر گرفته است. مشاوران این دانشگاه تلاش دارند تا با درنظر گرفتن توانایی‌ها، مهارت‌ها، نقاط قوت و ضعف و ارزش‌های دانشجو، او را برای رسیدن به شغل مناسب راهنمایی کنند. دانشگاه‌هایی مانند وارویک، ادینبورگ، بیرمنگام و... نیز هرکدام به نوبه خود سعی می‌کنند در هدایت شغلی و کاریابی فارغ‌التحصیلان‌شان موثر باشند.

دانشگاه هاروارد هم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دانشگاه‌های آمریکا هر سال در فصل تابستان برنامه‌های مختلفی را برای هدایت شغلی انجام می‌دهد. مشاوره شغلی، ارائه مسیرهای شغلی در هر رشته و برگزاری دوره‌های تابستانه هدایت و مشاوره شغلی ازجمله اقدامات این دانشگاه است. همچنین دانشگاه mt فعالیت‌های فوق برنامه شغلی، تحقیق و کارآموزی را با هدف اینکه دانشجویان برای ورود به بازار کار به شناخت بهتری برسند، برگزار می‌کند. در این میان اما دانشگاه برکلی تلاش کرده تا فارغ‌التحصیلان خود را با اصول برنامه‌ریزی شغلی، نحوه جست‌وجوی شغل، رخدادها و کارگاه‌های شغلی، قرارهای مشاوره‌ای، کارآموزی و درنهایت مدرسه اشتغال بیش از پیش برای ورود به بازار شغل آماده کند. دانشگاه‌های اروپایی مانند سوربون اما ترجیح می‌دهند بحث هدایت شغلی را صرفا به مقطع دانشگاه محدود نکنند؛ آنها خدمات مشاوره تحصیلی و شغلی را از مقطع متوسطه و ویژه دانش‌آموزان شروع می‌کنند و با به‌کارگیری 12 مشاور تخصصی وضعیت متفاوتی را رقم زده است.

  دانشگاه‌های ایرانی در ابتدای مسیر هدایت شغلی

در آسیا نیز دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه ملی سنگاپور، توکیو، دانشگاه ملی کره‌جنوبی و مالایا هم برنامه‌های مختلفی ازجمله ارائه مشاوره، مدرسه اشتغال، فراهم‌سازی بستر حضور رایگان در نمایشگاه‌های شغلی و کارآموزی و کارورزی را در راستای هدایت شغلی دانشجویان و فارغ‌التحصیلان خود دنبال می‌کنند. در این میان اما دانشگاه‌های ایرانی، هنوز در ابتدای این مسیر قرار دارند؛ چراکه از دفتر ارتباط با صنعت وزارت علوم تازه از سال 98 از 40 دانشگاه کشور در راستای راه‌اندازی مرکز هدایت شغلی و کاریابی تخصصی حمایت کرده است که ازجمله آنها می‌توان به دانشگاه صنعتی‌شریف، علامه طباطبایی، تهران و امیرکبیر اشاره کرد؛ جالب اینجاست که تا به امروز مدرسه اشتغال، مشاوره، راه‌اندازی سایت برای جست‌وجوی شغل مورد نظر و راه‌اندازی سامانه کاراوی(کارآموزی، کارورزی و کاریابی) در این دانشگاه‌ها راه‌اندازی شده، اما واقعیت این است که عموم فارغ‌التحصیلان و حتی کارفرمایان بخش‌های مختلف تولیدی کشور چندان از آنها اطلاعی ندارند.

  هدایت شغلی فارغ‌التحصیلان در دانشگاه‌های ایرانی در حد شعار باقی مانده است

نکته قابل تامل درباره هدایت شغلی دانشگاه‌های ایرانی به نسبت دنیا این است که در دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی و حتی برخی دانشگاه‌های آسیایی این خدمات به صورت متمرکز و تنها توسط مرکز خدمات شغلی ارائه می‌شود، اما در دانشگاه‌های کشور این وضعیت وجود ندارد و خدمات به صورت پراکنده هستند و علی‌رغم اینکه دانشگاه‌های دنیا این خدمات را به صورت غیرحضوری و حضوری ارائه می‌کنند، دانشگاه‌های داخلی صرفا به ارائه توضیح مختصر دراین‌باره در وب‌سایت‌های خود بسنده می‌کنند و فارغ‌التحصیلان و کارفرمایان نمی‌دانند برای دریافت این خدمات از کجا باید شروع کنند و علی‌رغم اینکه برخی نوآوری‌ها در خدمات شغلی دانشگاه‌های ایرانی وجود دارد اما باید اعتراف کرد که از لحاظ تنوعی هنوز از دانشگاه‌های مطرح دنیا عقب هستیم.

  مولفه‌های مهم در مراکز هدایت شغلی دانشگاه‌های کشور

براساس آنچه در این کتابچه آمده است مدلی که دانشگاه‌های ایران باید در راستای اجراسازی هر چه بهتر هدایت شغلی و کاریابی تخصصی انجام دهند، نیازمند توجه به 7 مولفه شامل کارمندان، خدمات، ارزیابی شغلی، شبکه فارغ‌التحصیلان، کارگاه‌های آموزشی، اطلاع‌رسانی و امکانات است، در حوزه خدمات دانشگاه‌ها باید بتوانند مشاوره شغلی فردی، ارزیابی شغلی، کارگاه‌های آموزشی در زمینه جست‌وجوی شغل و آماده‌سازی رزومه و منابع کتابخانه شغلی را به مخاطبان خود ارائه کنند. در این میان شبکه فارغ‌التحصیلان به‌ویژه شبکه فارغ‌التحصیلان کارفرما از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، هرچند در برخی دانشگاه‌های داخل شبکه فارغ التحصیلان توسعه یافته اما استفاده چندانی از آن برای ارائه خدمات شغلی صورت نمی‌گیرد و کاربرد اصلی آن برای برگزاری گردهمایی‌های سالانه است؛ مساله‌ای که اگر به کاربرد اصلی آن توجه می‌شد، حتما نقش تسهیل‌کننده‌ای هم برای بخش‌های مختلف اقتصادی در راستای جذب نیروی کارآمد داشت و هم می‌توانست زمینه ورود راحت‌تر فارغ‌التحصیلان به بازار کار را تسهیل کند.

دست‌اندرکاران هدایت شغلی در دانشگاه‌ها باید این مساله را مدنظر قرار بدهند که ایران نیز همانند دیگر کشورها دائما در معرض نوسانات اقتصادی جهانی و داخلی است؛ از این رو می‌طلبد تا اقدامات اساسی در راستای بهبود و ارتقای جایگاه این مراکز در دانشگاه‌ها صورت بگیرد؛ چراکه شرایط امروز دنیا و تجارب موفق ورود دانشگاه‌ها به حیطه کاریابی فارغ‌التحصیلان نشان می‌دهد این مهم یکی از قابل اعتمادترین راه‌ها برای پیشبرد برنامه‌های اقتصادی و رفع معضل بیکاری در کشور است؛ مساله‌ای که هر‌چند هنوز برخی از فعالان آموزش عالی با آن مخالف هستند، اما نمی‌توان از جایگاه مهم دانشگاه‌ها در تقویت مهارت‌های فارغ‌التحصیلان و مسیریابی مطمئن آنها برای ورود به بازار کار غافل شد. به عبارت دیگر اگر سال‌ها پیش به این مراکز در دانشگاه‌ها توجه می‌شد، طبیعتا امروز وضعیت دیگری را در عرصه اقتصادی شاهد بودیم.