در روزهای پس از کرونا، در جهان شاهد چه خواهیم بود؟ رسانه‌ها و تعامل مردم در این دنیای تازه چه سروشکلی به خود خواهند گرفت؟ به نظر می رسد که در پس تمام تغییرات و تحولات یک سال اخیر، ضریب نفوذ رسانه‌های نوین در دل و جان ساکنان زمین بیشتر شده است. حداقل آمارها به ما خبر می‌دهند که انسان سال 2021 در آستانه ورود به دنیای جدیدی از تعامل و رسانه قرار دارد. جدول‌ها و نمودارهایی که می‌خوانید، از پژوهشی با عنوان  «وضعیت‌شناسی‌ فضای‌ مجازی» از مجموعه تحقیقات دفتر مطالعات رسانه‌های نوین استخراج شده است.

ساکنان سیاره  اطلاعات

برخی از مورخان فاصله سال‌های 1789 تا حدود 1945  یعنی از انقلاب چاپ تا انقلاب فرانسه و انقلاب صنعتی را دوره «آغاز مدرن» می‌نامند. یعنی سال‌هایی که با ابداع اولین روش استفاده از حروف چاپی قابل جابه‌جایی و ماشین چاپ توسط یک فرد آلمانی به نام یوهانس گوتنبرگ همراه بود. چاپچی‌های مهاجر آلمانی حرفه چاپ را در سراسر اروپا گستراندند. تا سال 1500، دستگاه‌های چاپ در بیش از 250 نقطه اروپا مستقر شدند. گفته می‌شود که این ماشین‌های چاپ در فاصله 50 سال، حدود 13 میلیون نسخه کتاب برای اروپای 100 میلیون نفری منتشر کردند.

گفته می‌شود کاتبان که فناوری جدید، کسب و کارشان را به خطر انداخته بود از همان آغاز ورود ماشین چاپ به تقبیح این صنعت پرداختند. برای کشیش‌ها مساله اصلی این بود که فناوری چاپ به افرادی با سلسله‌مراتب اجتماعی و فرهنگی دیگر، این امکان را می‌داد که به‌جای اتکا به گفته مراجع خود به مطالعه متن‌های مذهبی بپردازند. اما مساله دیگر و سخت‌تری برای اهل علم درحال وقوع بود که تبدیل به مساله اساسی برای محققان آن دوره شد. اما این مساله چه بود؟ مساله اساسی که پیش‌روی محققان بود و در پی اختراع چاپ رخ داد، تحت عنوان «انفجار اطلاعات» یاد می‌شود. «انفجار اطلاعات» به عبارتی به رشد سریع اطلاعات انتشاریافته و آثار حاصل از اطلاعات اضافی گفته می‌شد. اوضاع در آغاز قرن شانزدهم به‌گونه‌ای پیش رفت که دشواری، فراوانی بیش از حد کتاب‌ها بود. یک نویسنده ایتالیایی در سال 1550 اینگونه شکایت کرده است: «آنقدر کتاب وجود دارد که حتی وقت نمی‌کنیم عنوان‌های آنها را بخوانیم.»

این نمونه اظهارنظرها در آن دوره تاریخی کم نیست و جالب است اگر ساکنان زمین در قرن شانزدهم در دوران معاصر زیست می‌کردند؛ در میان انبوه داده‌ها و اطلاعاتی که در اینترنت تولید می‌شود چه می‌کردند. اما این اطلاعات توسط چه کسانی تولید می‌شود و تعداد کاربران این دنیای «انفجار اطلاعات» چقدر است؟ بر اساس آمارهای جهانی در ژانویه 2021 که دفتر مطالعات رسانه‌های نوین منتشر کرده است، 4 میلیارد و 660 میلون نفر کاربر اینترنت در سراسر جهان وجود دارد. بر این اساس مطابق آخرین آمار ضریب نفوذ اینترنت در جهان 59.5 درصد است. بر اساس همین 4 میلیارد و 200 میلیون نفر در سراسر جهان نیز کاربر فعال رسانه‌های اجتماعی هستند. بر این اساس رسانه‌های اجتماعی نیز از ضریب نفوذ 53.6 درصدی در سراسر جهان برخوردار هستند.

کاربران اینترنت در سال 2021 به‌مدت مشابه در سال گذشته (2020) در جهان 316 میلیون نفر افزایش یافته و بر این اساس با رشد 7.3 درصدی مواجه بوده‌اند.

کاربران فعال رسانه اجتماعی در سال 2021 به‌مدت مشابه در سال گذشته (2020) در جهان 490 میلیون نفر افزایش یافته است و بر این اساس با رشد 13.2 درصدی مواجه بوده‌اند.

در دنیای جدید رسانه‌ها، این شبکه‌های اجتماعی هستند که پیشتازی می‌کنند. مطابق آخرین آمارهای جهانی ارائه‌شده در (ژانویه 2021) بیش از 98 درصد کاربران شبکه‌های اجتماعی حداقل از یک پیام‌رسان ماهانه استفاده می‌کنند. مشارکت با فعالیت کاربران در شبکه‌های اجتماعی بیش از 90 درصد گزارش شده است. میانگین تعداد حساب‌های کاربری هر کاربر در رسانه‌های اجتماعی مختلف، بیش از 8 حساب است. میانگین مصرف روزانه کاربران از رسانه‌های اجتماعی 2 ساعت و 25 دقیقه است. درصد تعداد کاربرانی که از رسانه‌های اجتماعی با اهداف شغلی استفاده می‌کنند 4.40 درصد است.

چند میلیارد نفر موبایل به دست

بر اساس آماری که دفتر مطالعات رسانه‌های نوین منتشر کرده است، در سراسر جهان 5 میلیارد و 220 میلیون نفر کاربر منحصربه‌فرد (یونیک) موبایل هستند که با توجه به جمعیت کل جهان (7 میلیارد و 830 میلیون نفر) ضریب نفوذ موبایل در جهان 66.6 درصد است.  بر اساس همین آمار، کاربران منحصربه‌فرد تلفن همراه در سال 2021 به نسبت مدت مشابه در سال گذشته (2020) در جهان 93 میلیون نفر افزایش یافته و بر این اساس با رشد 1.8 درصدی مواجه بوده‌اند.  موبایل‌ها همه‌جا هستند و نیاز به کشیدن خطوط گران‌قیمت تلفن از بین رفته است. برای خیلی‌ها زندگی بدون موبایل امکان‌پذیر نیست و کمپانی‌ها درحال رقابت هستند که هرروزه فناوری این دستگاه کوچک همراه را پیشرفته‌تر کنند.  همان‌طور که آمار‌ها نشان می‌دهد، حالا دیگر زندگی بدون موبایل برای ما غیرباور است به‌خصوص که بیشتر ساعات بیداری‌مان، صرف مصرف و تعامل با رسانه‌ها می‌شود و ما گمان می‌کنیم که این دستگاه‌های کوچک، تمام وقت در اختیار ما هستند. اما واقعیت امر این است که درست است ما به کمک موبایل‌ خود از یک سرویس آنلاین رایگان استفاده می‌کنیم اما بعد از مدتی خود ما تبدیل به یک محصول می‌شویم. درحقیقت محصول خود شما نیستید، بلکه داده‌های رفتاری و فکت‌های قابل‌سنجش درمورد علاقه‌مندی‌هایتان است که همواره برای فروش ادغام می‌شوند، به‌طوری‌که مجموع هر تراکنش در اپلیکیشن‌ها به سازوکاری برای کوک‌کردن هرچه‌بهتر کسب‌وکار جذب و حفظ کاربران تبدیل می‌شود.

کرونا و نقش آن بر افزایش درصد استفاده کاربران اینترنت از هر دستگاه

روزهای ابتدای پاندمی کرونا را به خاطر دارید. شهرهای بزرگ و خلوت، خیابان‌های عریض و خالی از خودرو. گویا موتور جهان خاموش شد و ما انسان‌ها، مسافران این قطار سریع‌السیرِ سرمایه در جاده ماندیم، بدون اینکه بدانیم آینده چگونه خواهد شد. گفته می‌شود که این بحران ثروتمندترین و پیشرفته‌ترین اقتصادهای دنیا را به‌زانو درآورده است. اما به‌راستی چه تغییراتی در دنیای بعد از کرونا رقم خواهد خورد.  در پس تمام این تغییرات و تحولات دنیای رسانه‌ها به‌سرعت به خانه‌های مردم نفوذ کردند و درصدهای عجیب رشدی را در این حوزه شاهد هستیم. براساس آماری که دفتر مطالعات رسانه‌های نوین منتشر کرده است با شیوع ویروس کرونا در جهان مصرف رسانه‌ای مردم دچار تغییرات بسیاری شده است. بیشترین مصرف رسانه‌ای مربوط به گوشی‌های هوشمند و به میزان 70 درصد است.  استفاده از لپ‌تاپ با رشد 47 درصدی همراه بوده است و رایانه شخصی 33 درصد رشد و استفاده از تبلت با رشد 23 درصد مواجه بوده است.  تلویزیون‌های هوشمند یا بسترهای استریمینگ رسانه رشد 32 درصدی داشته‌اند. استفاده از کنسول‌های بازی نیز از رشد 18 درصدی برخوردار شده‌اند.  بلندگوهای هوشمند با نرخ رشد 14 درصدی بازار جدیدی را برای صنعت رسانه رقم زده‌اند. همچنین استفاده از ساعت‌های هوشمند نیز رشد 9.1 درصدی را به نام خود ثبت کرده‌اند.  آیا پاندمی‌ کرونا انسان‌ها را وادار می‌کند که از گذشته‌شان جدا شوند و دنیایی جدید را شکل دهند. آمارها گواه این است که ما در آستانه‌ دروازه‌ای ایستاده‌ایم که دو دنیا را از هم جدا کرده است. برای ورود به دنیای جدید نه‌تنها نیازمند لوازم جدیدی هستیم بلکه باید تعاملات و شکل جدید ارتباط در این دنیا را بشناسیم و برایش برنامه‌ریزی‌های ویژه‌ای در حوزه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی داشته باشیم.

واتس‌آپ برترین پیام‌رسان جهان

حدود دو ماه پیش بود که واتس‌آپ از کاربرانش خواسته بود با جمع‌آوری اطلاعات‌شان شامل شماره تلفن و مکان توسط فیس‌بوک و زیرمجموعه‌های آن موافقت کنند و اگر تا ٨ فوریه با شرایط جدید استفاده از سرویس واتس‌آپ موافقت نکنند، دسترسی به این اپلیکیشن را از دست خواهند داد. برخی از فعالان حریم خصوصی در توئیتر اقدام واتس‌آپ که «یا جمع‌آوری اطلاعات‌تان را بپذیرید یا بیرون بروید» را زیر سوال برده و به کاربران پیشنهاد کردند به اپلیکیشن‌های دیگر مهاجرت کنند. اتفاقی که باعث کم شدن تعداد کاربران این پیام‌رسان شد. براساس آمارهای جهانی، برترین پیام‌رسان در جهان واتس‌آپ است.

فیس‌بوک مسنجر، وایبر و ایمو در رده‌های دوم تا چهارم قرار دارند. پراکندگی استفاده از دو پیام‌رسان واتس‌آپ و فیس‌بوک مسنجر در جهان از سایر پیام‌رسان‌ها بیشتر است. مطابق آخرین آماری که دفتر مطالعات رسانه‌های نوین منتشر کرده است، بررسی رده سنی مخاطبان رسانه‌های اجتماعی در جهان مبتنی‌بر ترکیب مخاطبان اینستاگرام، فیس‌بوک و فیس‌بوک مسنجر نشان می‌دهد در رده سنی 18 تا 44 سال، تعداد مردان از زنان بیشتر است و با افزایش سن، توزیع برابر می‌شود.

نمای دیجیتال در ایران

حوزه‌های مختلف فرهنگی و اقتصادی تحت‌تاثیر تحولات و نظم نوین رسانه قرار دارند. رشد فناوری و شکل جدید ارتباطات باعث‌شده یک جامعه گشوده اطلاعاتی مبتنی‌بر دادوستد آزاد و گسترده اطلاعات شکل بگیرد و درحال جایگزینی فرهنگ محدود و بسته رسانه‌های سنتی شود؛ اما ابزارهای ارتباطی چگونه توانستند جامعه جدید ارتباطی را در ایران سروشکل دهند. کاربران منحصربه‌فرد موبایل در ایران 127میلیون نفر هستند و بر این اساس موبایل ضریب نفوذی 152درصدی در ایران دارد. کاربران اینترنت در ایران 58میلیون و 420هزار نفر هستند و بر این اساس، ضریب نفوذ اینترنت در ایران 70درصد است. کاربران فعال رسانه اجتماعی در ایران 33میلیون و 400هزار کاربر هستند. بر این اساس ضریب نفوذ رسانه‌های اجتماعی در ایران 40درصد است. ایران با جمعیتی 83میلیون نفری، هجدهمین کشور پرجمعیت دنیاست. تغییر سالانه جمعیت 1.3درصد و میانگین سن در جمهوری اسلامی ایران 32سال است. تعداد زنان نسبت به کل جمعیت ایران، 49درصد و تعداد مردان به کل جمعیت 51درصد است. نرخ سواد کلی در ایران 86درصد است. نرخ سواد مردان (بالای 15سال) 90درصد و نرخ سواد زنان (بالای 15سال) 81درصد است. کشور ما جمعیت جوانی دارد و از این‌رو گرایش به فناوری اطلاعات و ارتباطات زیاد است. فضای مجازی در ایران در چند سال اخیر دچار تحولات بسیاری شده است.

ضریب نفوذ اینترنت به‌شدت افزایش یافته و هر روز شاهد ظهور استارتاپ‌هایی در حوزه‌های مختلف خدمات آنلاین هستیم. نگاه به این آمارها اهمیت حضور در فضای مجازی را برای دستگاه‌های فرهنگی و تولید محتوا بیشتر می‌کند. رشد سریع تکنولوژی و به‌ویژه پیشرفت روزافزون در حوزه‌های ارتباطی، ماهواره‌ها و اینترنت باعث تحولات پرشتاب در جوامع بشری شده است. فرامکان و فرازمان بودن اینترنت و در دسترس بودن آن موجب شکل‌گیری شیوه جدیدی از تعاملات اجتماعی نسبت به گذشته شده و تغییراتی شگرف در سبک زندگی، تعاملات اجتماعی و حتی مشارکت سیاسی و نحوه آن به وجود آورده تا جایی که امروزه اینترنت بیشترین نقش را در اطلاع‌رسانی و تبلیغات برای عموم دارد و به‌عنوان اصلی‌ترین کانال ارتباطی محسوب می‌شود. یکی از فرصت‌های مهمی که بستر اینترنت فراهم کرده، کاهش هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی و... است و با استفاده از امکانات موجود در فضای مجازی، دیگر نیازی به مراجعه‌ حضوری برای خرید کالا یا خدمات نیست و طبیعی است که این امر باعث کاهش قابل‌توجهی از هزینه‌های اقتصادی می‌شود. کاهش رفت‌‌وآمدهای غیرضروری درون‌‌شهری و درنتیجه کاهش مصرف انرژی و کاهش آلودگی هوا. همچنین فرصتی برای حوزه نشر و کتاب است از این جهت که باعث کاهش مصرف کاغذ و هزینه‌های چاپ و نشر می‌شود.

سهم بازار موبایل در سراسر جهان

 سامسونگ، اپل و هوآوی، سه برند برتر جهانی در سال 2020 هستند. اختلاف هوآوی با اپل زیاد و بازار رقابت شیائومی و هوآوی در سال 2020 تنگاتنگ شده است. سهم سامسونگ در سال 2020 نسبت به سال 2019 کاهش یافته است. سامسونگ در سال 2019 با کسب 31.49 درصد سهم بازار و در سال 2020 با کسب 30.25 درصد سهم بازار همچنان صدرنشین بازار موبایل در سراسر جهان ماند. اپل که در سال 2019 سهم 22.09 درصدی از بازار موبایل جهان را به‌نام خود ثبت کرده بود، در سال 2020 این سهم را به 26.53 درصد افزایش داد و همچنان در رتبه دوم بازار موبایل جهان قرار دارد.  هوآوی در سال 2019 سهم 10.02 درصدی و در سال 2020 سهم 10.44 درصدی بازار موبایل را به‌خود اختصاص داده است و در رتبه سوم این بازار قرار دارد. اگرچه با رقبای بالادستی خود اختلاف زیاد و با رقیب پایین‌دستی خود یعنی شیائومی اختلافی اندک دارد. شیائومی در سال 2020 سهم 9.67 درصدی از بازار موبایل را توانست به‌خود اختصاص دهد. این برند در سال 2019 سهم 7.79 درصدی از بازار موبایل جهان را به‌نام خود ثبت کرده بود.

سهم بازار سیستم‌عامل موبایل در ایران

سهم بازار اندروید در ایران در سال 2020 به بیش از 87 درصد رسیده است. آی‌اواس نیز سهمی حدود 12 درصدی در بازار سیستم‌عامل ایران دارد.

سهم بازار اینترنت ثابت و همراه

سهم همراه اول در میان اپراتورهای همراه 50 درصد است. ایرانسل 46 درصد و رایتل 4 درصد سهم بازار اینترنت همراه کشور را به‌خود اختصاص داده است. در میان اپراتورهای ثابت، مخابرات ایران 48 درصد بازار سهم دارد. ایرانسل با 11 درصد سهم، شاتل با 9 درصد و آسیاتک با 8 درصد در رتبه‌های بعدی سهم بازار در میان اپراتورهای ثابت هستند.

سهم اینترنت موبایل از مجموع مصرف در کشور

با گذشت زمان، اینترنت نسل‌های سه و چهار اینترنتی در مقایسه با دیگر انواع اینترنت، رشد بیشتری دارند. همان‌طور که از سال 1395 استفاده از اینترنت پهن باند DSL  و TD-LTE  کاهش یافته و اینترنت نسل سه و چهار از 78 درصد در سال 1395 به 84 درصد در سال گذشته و اکنون به88.43 درصد رسیده و سهم‌ XDSL  را از 20 درصد در سال 95 به 9.47 درصد در سال 1398 رسانده است.