سیدمهدی موسوی‌تبار، روزنامه‌نگار: وقتی می‌گویند روزگار بالا و پایین دارد حکایت رسانه‌ها و مخاطبان‌شان است. روزگاری نه‌چندان دور برای دیدن برنامه موردعلاقه‌تان، باید ساعت‌ها صبر می‌کردید و وقت‌تان را جوری تنظیم می‌کردید که به زمان تماشای آن می‌رسیدید اما حالا در زمانه‌ای هستیم که شما باید انتخاب کنید که کدام برنامه را می‌خواهید از کدام رسانه نگاه کنید. پیشرفت تکنولوژی و حضور و ظهور رسانه‌های نوین این امکان را به مخاطب می‌دهد که به کمک اینترنت و پهنای باند وسیع، قدرت نظارت و انتخاب بالاتری در تماشای برنامه‌ها داشته باشد. یکی از این رسانه‌ها که به مدد تکنولوژی‌های ارتباطی، قدرت بیشتری یافته IPTVها هستند. این رسانه عمر طولانی ندارد و مولود دهه 90 میلادی است. احتمالا اگر در هتل اقامت داشتید با این پدیده رسانه‌ای مواجه بودید.   آی‌پی‌تی‌وی یا «تلویزیون پروتکل اینترنت» Internet Protocol Television یکی از سرویس‌های تلویزیون پروتکل اینترنت است که به مخاطبان این توان را می‌دهد که با خریداری و اتصال یک ست‌تاپ‌باکس به دستگاه تلویزیون خود و پرداخت حق‌اشتراک ماهانه، از سرویس‌هایی مانند دسترسی به آرشیو فیلم‌ها و سریال‌ها، موسیقی، پخش زنده، خرید اینترنتی، بازی آنلاین، بانک آنلاین و... بهره‌مند شوند و حتی امکان اظهارنظر موثر در ساخت یا عدم‌ساخت یک برنامه داشته باشند. IPTV، سامانه‌ای را توصیف می‌کند که در آن با استفاده از پروتکل اینترنت روی یک زیرساخت شبکه، خدمات تلویزیون دیجیتال ارائه می‌شود که این خدمات می‌تواند توسط یک اتصال پهنای باند وسیع، دراختیار کاربر قرار گیرد. برخی کاربران، خدمات IPTV را به همراه خدمات ویدئویی یا اینترنتی مانند دسترسی به وب و VoIP دریافت می‌کنند.

این IPTV دهه نودی

پیش‌تر گفتیم که این پدیده تازه محصول دهه 90 میلادی است و دقیق‌ترش این است که در سال ۱۹۹۴ بخش خبری شرکت پخش آمریکایی ABC با نام World news No به‌عنوان اولین برنامه تلویزیون روی اینترنت پخش شد. چهارسال بعد از این، یک شرکت رادیو اینترنتی اولین برنامه‌های تلویزیونی خود را توسط شبکه اینترنت از روی تلویزیون  WFAA–TV پخش کرد و سپس پخش این برنامه‌ها را از تلویزیون KCTU- LP دنبال کرد. پهنای باند در کیفیت ارائه محصول و میزان استقبال مخاطبان IPTV، تاثیر بسیاری دارد و دلیلش هم اینکه در گذشته این فناوری به علت پهنای باند اندک شبکه‌های اینترنتی رشد چشمگیری نداشت اما طی سال‌های آتی به دلیل رشد چشمگیر پهنای باند و استفاده عموم مردم از شبکه اینترنت (بیش از ۱۰۰میلیون خانوار) پیش‌بینی می‌شود صنعت  IPTVدوران پراستقبال و باشکوهی را داشته باشد. بسیاری از رسانه‌های تلویزیونی در تلاش‌اند سیگنال‌های خود را از طریق اینترنت منتقل کنند و به راحتی در اختیار کاربر قرار دهند. در آینده کانال‌های IPTV به‌صورت رایگان در اختیار کاربران قرار می‌گیرند و برای دریافت آنها تنها به یک اتصال اینترنت و وسیله‌ای که توسط اینترنت فعال می‌شود مانند iPod, HDTV که به کامپیوتر شخصی وصل می‌شوند، نیاز است.  mariposaHD در سال ۲۰۰۵، اولین سرویس‌دهنده خدمات IPTV بود که تصاویر را در فرمت HDTV به خانه‌های کاربران برد. پورتال‌های وب متفاوت، دسترسی به کانال‌های IPTV را که به‌صورت رایگان عرضه می‌شود، فراهم می‌آورند. عده‌ای وجود سریال‌های تلویزیونی که از طریق تبلیغات هزینه‌های خود را جبران می‌کنند مانند «سریال تلویزیونی گم‌شده» و «زنان خانه‌دار ناامید» را نشانه رواج هرچه بیشتر IPTV می‌دانند و این همان دخالت مستقیم و موثر مخاطب در افزایش کیفیت برنامه‌هاست که در رسانه‌های قدیمی و سنتی وجود نداشتند و مثال‌هایش سریال‌هایی است که در یکی، دو ماه اخیر از شبکه‌های تلویزیونی پخش شده و ممکن است شما آنها را دوست نداشته باشید اما بخشی از هزینه آن را مستقیم یا غیرمستقیم پرداخت کرده‌اید و شاید حتی یک قسمت از آن را هم ندیده باشید.

قالب‌های IPTV

حالا که معلوم شد رابطه شما با رسانه، دیگر یک‌طرفه نیست و شما می‌توانید انتخاب کنید که چه چیزی را تماشا کنید تا آن را در زمان دلخواه خود دریافت کنید بهتر است بدانید به‌جای انتقال محتوا از طریق پالس‌های نوری در فیبرهای نوری یا امواج رادیویی ماهواره، ‌آی‌پی‌تی‌وی محتوای موردنظر را از طریق اینترنت در اختیار شما می‌گذارد. بیشتر ارائه‌دهندگان IPTV از سرویسی تحت‌عنوان VOD (ویدئو براساس تقاضا) استفاده می‌کنند.
آی‌پی‌تی‌وی به سه شکل تاکنون اجرا شده است. اولین نوع که بیشتر از بقیه استفاده می‌شود به نام ویدئوی درخواستی وی‌اودی video on demand مشهور است. با سرویسی مانند سرویس نتفلیکس Netflix که یک نوع وب‌سایت برای دریافت فیلم است می‌توان برنامه یا فیلم مدنظر را از طیف گسترده‌ای فیلم انتخاب و هزینه آن را پرداخت کرد و آن را یا به‌صورت آنلاین از روی همان وب‌سایت یا بعدها تماشا کرد.  نوع دیگری از‌ آی‌پی‌تی‌وی را بعضی شبکه‌های مشهور تلویزیونی ارائه داده‌اند. برای نمونه در انگلیس شبکه بی‌بی‌سی برنامه‌های یک هفته قبل را با استفاده از یک سامانه نمایشی اینترنتی به نام بی‌بی‌سی‌ای‌پلیر  (BBC iPlayer) در دسترس قرار می‌دهد. این نوع از خدمات گاهی ‌آی‌پی‌تی‌وی با قابلیت ضبط برنامه‌ها نامیده می‌شود؛ زیرا فرد درحال تماشای برنامه‌های پخش شده پیشین است که تنها در زمان پخش اصلی نتوانسته ببیند. نوع سوم از ‌آی‌پی‌تی شامل پخش زنده برنامه‌های تلویزیونی از طریق اینترنت همزمان با پخش آنها از تلویزیون است، بنابراین‌ آی‌پی‌تی‌وی زنده با پخش همزمان برنامه از شبکه تلویزیونی همراه است. هر سه فرم‌ آی‌پی‌تی‌وی قابل‌استفاده از طریق رایانه و یک جست‌وجوگر معمولی اینترنت یا برای رسیدن به کیفیت بهتر یک ست‌تاپ‌باکس و تلویزیون دیجیتال است. افزون براین، هر سه نوع‌ آی‌پی‌تی‌وی از طریق اینترنت عمومی یا از یک شبکه خصوصی مدیریت شده که مانند اینترنت عمومی کار می‌کند، مثل اینترنت داخل خانه از طریق خط تلفن قابل‌دسترسی است.

ایران و IPTV و مثلث ناهماهنگ

با اینکه مهم‌ترین اقدامات درخصوص IPTV در دهه هشتاد انجام شده اما بهتر است بدانید در نیمه‌دوم دهه هفتاد شمسی و با وجود دولت اصلاحات و همچنین مجلس ششم و چالش‌های عمیق با صداوسیما، صحبت‌هایی مبنی‌بر ایجاد یک تلویزیون خصوصی جدی‌تر شد.
بهروز افخمی، کارگردانی که آن زمان نماینده مردم تهران بود و در حزب مشارکت فعالیت می‌کرد یکی از کسانی بود که خیلی جدی تقاضای مجوز برای تلویزیون خصوصی کرد و بعدها، مهدی کروبی، دبیرکل سابق حزب اعتماد ملی نیز به این قافله پیوست که درنهایت به نتیجه نرسید و با مخالفت‌های جدی مواجه شد. البته چندبار دیگر هم خیزهایی برداشته شد تا شاید به‌زعم خودشان تلویزیون در انحصار کامل صداوسیما نباشد و بخش خصوصی هم سهمی در این وسط داشته باشد. اما به دلایل مختلف ازجمله ممیزی و مجوزهای پخش و...، درنهایت همه‌چیز به در بسته خورد. بخش خصوصی باید از راه دیگری وارد می‌شد. راه دیگر، استفاده از فناوری و به‌خصوص اینترنت بود که میان مردم از نیمه دهه هشتاد فراگیر شد. آی‌پی‌تی‌وی‌های خارجی، الگوی خوبی بودند تا بتوانند اینجا هم امتحانش کنند. البته حتی این کار هم به‌سادگی صورت نگرفت و در چند سال اول، درحقیقت تعریف خاص و شخصی خودشان از تلویزیون اینترنتی را داشتند که خیلی منطبق بر تعریف رسانه‌ای مانند IPTV نبود. پس از آن و در دهه نود اپلیکیشن‌هایی مثل تلوبیون شروع به کار کردند که صرفا پخش برنامه‌های صداوسیما را برعهده داشتند و مهم‌ترین نکته آنها هم قابلیت آرشیوشان بود که می‌توانستید برنامه موردعلاقه خود را که ساعت و پخش آن را از دست داده‌اید، بعد‌تر از طریق این اپ ببینید یا حتی دانلود کنید و آن را برای خودتان داشته باشید.  به‌صورت جدی اما فعالیت IPTV‌ها در کشور ما از سال ۱۳۸۰ و در قدم اول راه‌اندازی یعنی ارائه مجوز به شرکت‌های خصوصی زمان زیادی را صرف کرد. عدم‌توسعه مطلوب تلویزیون اینترنتی در کشور تاکنون دلایل مختلفی داشته اما شاید اصلی‌ترینش، نبود متولی و مرجعی مشخص برای نظارت بر محتویات آن بوده و مهم‌تر از آن چالش‌ها و کشمکش‌های بین سه نهاد وزارت ارتباطات، وزارت ارشاد و سازمان صداوسیما بر سر مسئول یا مستولی شدن بر این پروژه، توسعه آن را تا امروز به تعویق انداخته‌است. سال ۹۴ بود که سازمان صداوسیما در یک فراخوان عمومی شرایط و ضوابط اعطای نمایندگی IPTV را اعلام کرد که پس از بررسی اسناد شرکت‌کنندگان در فراخوان، پنج شرکت انتخاب شد و نمایندگی سازمان در ارائه خدمات IPTV به آنها اعطا شد.
این شرکت‌ها دیگر نیازی به دریافت مجوز از وزارت ارتباطات یا وزارت ارشاد را برای خدمات‌دهی ندارند، اما شرکت‌هایی که دسترسی به شبکه ارتباطی برای ارائه این خدمات ندارند باید در قالب همکاری با بخش خصوصی، شبکه موردنیاز خود را تامین کنند. در سال ۱۳۹۱ وبگاه تلوبیون به‌عنوان نخستین سرویس پخش زنده اینترنتی توسط شرکت سیما رایان شریف (بخش خصوصی) راه‌اندازی شد و در سال ۱۳۹۳ آرشیو کامل صداوسیما به این محصول اضافه شد و اپلیکیشن تلفن‌همراه تلوبیون عرضه شد. سال ۱۳۹۴ شرکت «توسعه سامانه به هنگام غدیر» با نام آی‌سیما، باران تلکام با نام آیو (مالکیت خصوصی)، به‌سیما با نام شبکه فرا (مالکیت خصوصی)، شرکت تراشه سبز تهران (مالکیت خصوصی) تحت‌نام تیوا و شرکت گسترش سامانه‌های هوشمند آسمان ابتدا تحت‌عنوان کنسرسیوم آسمان و همچنین شرکت ایرانسل با برند لنز، موفق به دریافت نمایندگی عرضه خدمات صوت و تصویر فراگیر سازمان صداوسیما شدند و فعالیت خود را در حوزه IPTV آغاز کردند. این شرکت‌ها نه‌تنها با سازمان صداوسیما بلکه با همه سازمان‌ها و نهادهای ذی‌نفع و پدیدآورندگان محتوا و خدمات در این حوزه نیز همکاری و تعامل گسترده‌ای دارند.  این پنج شرکت اما تاکنون نتوانسته‌اند تعامل گسترده‌ای با مخاطبان‌شان برقرار کنند و نهایت این ارتباط به پیامک‌های تبلیغاتی برای پخش فوتبال‌های زنده و برخی فیلم‌های سینمایی محدود شده و تعداد محدود کاربرانش شاید نشان دهد وضعیت آنها در چه شرایطی است.

ظرفیت‌هایی که باید دیده شوند

اجازه بدهید با یک مثال ضرورت وجود IPTV در کشور را روشن کنیم. در یک خانواده چهارنفری که همه آنها سهم خود به صداوسیما را پرداخت می‌کنند ممکن است یک نفر فقط اخبار دیده باشد، یک نفر فقط سریال دیده باشد، یک نفر تنها وقتش را با دیدن فوتبال پر کند و دیگری اصلا تلویزیون تماشا نکرده باشد. آیا در این خانه عدالت رسانه‌ای مخاطب‌محور برقرار بوده است؟ کسی که هیچ برنامه‌ای ندیده چرا باید به اندازه مخاطب مثلا یک‌ساعته تلویزیون هزینه کند؟
از سوی دیگر، یکی از مسائلی که در سال‌های اخیر محل اشکال بوده، آمار بینندگان برنامه‌ها و سریال‌های تلویزیونی بوده است. شاید اگر سریالی مانند «دادِستان» از یکی از شبکه‌های IPTV پخش می‌شد مجال مناسبی برای شمارش و سنجش مخاطبانش بود. از نگاه دیگر، مخاطب نظارت دقیقی روی هزینه بیت‌المال دارد و ممکن است در صورت رضایت، مبلغ بیشتری برای ارتقای برنامه‌های محبوبش پرداخت کند. نکته مهم و مثبت دیگر، اینکه شبکه‌هایIPTV به دلیل محدودیت دایره پخش، محدودیت‌های صداوسیما را ندارند و می‌توانند برنامه‌ها یا سریال‌هایی را نشان دهند که به دلیل سوءتفاهم یا نرسیدن به یک اجماع منطقی امکان پخش‌شان در صداوسیما وجود ندارد. در این زمینه مثال برای «همرفیق» شاید برای روشن شدن مساله کمک کند. در این برنامه حدود پنج دقیقه به نواختن ساز انتخابی برای میهمان اختصاص دارد، درحالی که در چند سال اخیر نشان دادن ساز از تلویزیون یک مساله ممنوعه بوده است. پخش فیلم‌های سینمایی که مشکل خاصی برای یکی از بازیگران آن رخ داده و امکان پخشش از تلویزیون وجود ندارد یا سریال‌هایی که مورد پخش دارند یا فعلا متوقف شده‌اند هم در همین دسته قرار می‌گیرند. طبیعتا محدود بودن مخاطبان و گستره پخش شبکه‌های IPTV این امکان را می‌دهد تا با حساسیت کمتری، تنوع بیشتری در تولیدات و تسامح بیشتری در ممیزی صورت بگیرد و درنتیجه مخاطبان بیشتری هم جذب شوند. نظارت صداوسیما و ساترا بر این بخش، می‌تواند از انحراف یا خطاهای احتمالی جلوگیری کند و سعه‌صدر مدیران و همچنین نوع مواجهه مخاطبان هم می‌تواند به شکل‌گیری درست و صحیح این شبکه‌ها کمک بزرگی کند.
رادیو و تلویزیون در وضعیت فعلی    IPTV    چند سوال ساده
دریافت تصاویر از طریق امواج   broadcast    تلویزیون شما به روتر باند پهن اینترنت متصل می‌شود و سیگنال‌های دیجیتالی را به‌طور مستقیم از طریق اینترنت دریافت می‌کند.     کاربران چگونه به محتوای صوتی و تصویری دسترسی خواهند داشت؟
رایگان است.    خرید اشتراک و هزینه ترافیک    کاربران برای دسترسی به محتوا چه هزینه‌هایی پرداخت می‌کنند؟
استفاده کننده، نقشی در ترتیب و زمان دیدن یا شنیدن ندارد و هم‌زمان با پخش از مبدا، محتوا را استفاده می‌کند.     توانایی ضبط ویدئوی دیجیتال برای ضبط برنامه‌های چندگانه در یک لحظه و امکان دسترسی به آرشیو برنامه فراهم است.    کاربران تا چه حد به محتوا دسترسی دارند؟
بودجه صداوسیما و بیت‌المال    پول تولید برنامه‌ها از جیب مشترکان تامین می‌شود. به‌عنوان مثال سایت‌هایی مثل نماوا و فیلیمو که وارد فاز تولید شدند، هزینه تولید فیلم‌هایشان را از طریق تبلیغات و فروش اشتراک مخاطبان تامین می‌کنند.     پول تولید برنامه از کجا تامین می‌شود؟
زیرساخت‌هایش با پشتوانه چند ده سال تامین شده است و کل کشور دسترسی دارند.     نیازمند تامین زیرساخت برای کل کشور    گستره دربرگیری مخاطب چقدر است؟
میزان اقبال مخاطب نسبت به یک سریال و برنامه از طریق نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما انجام می‌شود. سامانه 162، نظرسنجی‌های پیامکی، مسابقات تلفنی، استفاده از شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام.
مشکل امروز تلویزیون این است که عمده تهیه‌کنندگان، ادعای پرمخاطب بودن تولیدات‌شان را دارند و دسترسی به بازخورد مخاطبان محدود است.     تعداد بازدید هر برنامه یا سریال مشخص می‌شود. ضمن اینکه رای‌گیری‌های آنلاین می‌تواند مستقیما از طریق تلویزیون انجام شود. این تعامل می‌تواند در ابعاد مختلفی مانند ارسال متن یا پاسخ به گزینه‌ها در هنگام نمایش باشد.     دریافت نظر و بازخورد کاربران چگونه است؟
مدیران تلویزیون به دلیل فراگیری انتشار در رادیو و تلویزیون، باید در تولید و پخش محتوا، خواه ناخواه خیلی از ملاحظات نمایش در بستر یک رسانه فراگیر را درنظر بگیرند.
یک مثال: مدیران صداوسیما در حال حاضر مشکل پخش سریالی را دارند که با هزینه هنگفت تولید شده است اما به‌خاطر سوءتفاهم‌هایی امکان پخش ندارد. حتی پیشنهاد شده که چند قسمت این سریال در بستر وی‌اودی پخش شود. تا سوءتفاهم‌ها برطرف شود. این مساله ملاحظه‌کاری درمورد خیلی از تولیدات سازمان وجود دارد و سایه سنگین آن، حتی پیش از تولید آثار دیده می‌شود.
 در مورد خیلی از سریال‌ها و برنامه‌هایی که نیازمند رده‌بندی سنی هستند هم چنین مساله‌ای وجود دارد.     مخاطب در انتخاب و تماشای آثار دارای اختیار است. این امکان هم فراهم است که به لحظه نسبت به یک برنامه نقدهای خودش را مطرح کند.
ضمن اینکه در بستر IPTV این امکان فراهم است که دسترسی مخاطبان با محدودیت لحاظ شود.
    سطح دسترسی مخاطب به محتوا چگونه است و بر تولید آثار چه تاثیری می‌گذارد؟

IPTV و هزینه 9 میلیون یورویی صداوسیما

سال 90 و در نشست سراسری افق رسانه بود که مهندس ضرغامی، رئیس وقت سازمان صداوسیما راه‌اندازی آزمایشی سیستم‌های IPTV و IP MEDIA به‌طور موازی در تهران را از کارهای موثر رسانه ملی دانسته و گفته بود با این امکانات مردم روزبه‌روز وقت خود را بهتر مدیریت خواهند کرد و می‌توانند با برنامه‌ریزی دقیق و زمان‌بندی شده نیازهای روزانه خود را مرتفع کنند. هرچند 6سال بعد وزارت ارتباطات دولت روحانی در پاسخی به اظهارات ضرغامی در انتقاد از کمبود پهنای باند خطاب به او جوابیه داد که در دوره ریاست جنابعالی بر صداوسیما یکی از مخالفان اصلی توسعه شبکه‌های اجتماعی، IPTV و... صداوسیما بود که متاسفانه در جلسات متعدد و حتی در مجلس شورای اسلامی تلاش‌های بسیاری با هدف عدم‌توسعه فضای مجازی توسط معاونان شما انجام شد. فارغ از اینکه این ادعا چقدر درست باشد اما مساله مهم ناگزیری جامعه ما از این پدیده رسانه‌ای بوده و است. بد نیست برای دانستن سابقه IPTV در صداوسیما به این بخش از گفت‌وگوی محمد سرافراز، رئیس سابق رسانه ملی با شرق توجه کنید: «... اولین اپلیکیشن‌ها برای شبکه‌های برون‌مرزی، بازسازی دیتاسنتر، ارتقای سیستم نرم‌افزار newsroom و مقابله با تحریم‌های ماهواره‌ای غرب از طریق راه‌اندازی IPTV‌‌ها و شبکه‌های کابلی در دوره مدیریت ایشان (شهرزاد میرقلی‌خان) انجام شد... . گزارشی از IPTV سازمان تهیه کرد که تا آن زمان بیش از ۹ میلیون یورو هزینه برداشته بود، ولی راه‌اندازی نشده بود و اکنون نمی‌دانم به چه سرنوشتی دچار شده است.» می‌توانید قیمت یورو را آنلاین به دست بیاورید و آن را ضرب در 9 میلیون کنید تا متوجه شوید که چه هزینه‌ای برای آن صرف شده است. درحالی که پیش از این و در سال‌های قبل صداوسیما از فراهم نبودن امکانات سخت‌افزاری برای فعالیت IPTV‌ها گفته بود اما آن مشکل چند سالی است برطرف شده و مشکل پهنای باند دیگر وجود ندارد و همچنان شاید مهم‌ترین مساله نبود یک مدیریت یکپارچه و چالش برای انتخاب یک متولی مستقل باشد. شفاف‌نبودن نحوه درآمدزایی هم نکته دیگری است که تا به حال به آن پرداخته نشده است. تماس‌های ما برای صحبت با مدیران تلویزیون درباره عملکرد و فعالیت آنها در زمینه IPTV منتج به این شد که پس از عید و در یک نشست خبری پاسخگو باشند و امیدواریم خبرهای خوبی اعلام شود.