سیدمهدی طالبی، روزنامه‌نگار: آتشی که سعودی‌ها در یمن از سال 2015 برافروخته‌اند هرساله بیشتر به‌سمت خاک عربستان وزیدن می‌گیرد. در سال هفتم جنگ شعله‌های آتش ناشی از حملات ارتش یمن دیگر به شکلی فصلی و با فاصله‌های چندماهه دامنگیر سعودی‌ها نمی‌شود بلکه به‌صورت روزانه آنها را آزار می‌دهد. یکشنبه‌شب در ادامه حملات انتقام‌جویانه نیروهای مسلح یمن به عمق خاک سعودی اهدافی در جنوب تا شمال‌شرق این کشور مورد هدف قرار گرفتند.

سرتیپ یحیی سریع، سخنگوی نیروهای مسلح یمن پس از انجام این عملیات، در نشستی خبری حاضر شده و به بیان جزئیات آن پرداخت. بر این اساس در جریان حملات یکشنبه‌شب یگان پهپادی و موشکی یمن در عملیاتی مشترک و ترکیبی ۲۲ موشک و پهپاد به‌سمت عربستان سعودی شلیک و ارسال کرده‌اند. به گفته سخنگوی نیروهای مسلح یمن در این عملیات که «معادله بازدارنده ۶» نام داشت، از هشت موشک بالستیک و ۱۴ فروند پهپاد تهاجمی دوربرد استفاده شده است.

در جریان این عملیات شرکت نفت ملی عربستان سعودی (آرامکو) در بندر نفتی «راس‌التنوره» و اهداف نظامی در شهر «الدمام» (شرق عربستان)، توسط ۱۰ پهپاد از نوع «صماد-۳» و نیز یک فروند موشک بالستیک از نوع ذوالفقار مورد حمله قرار گرفتند.

ترکی المالکی، سخنگوی ائتلاف سعودی متجاوز پیش از اعلام رسمی این عملیات از سوی ارتش یمن مدعی شده بود این ائتلاف دو فروند موشک بالستیک را بر فراز منطقه «جازان» در جنوب عربستان رهگیری و نابود کرده است. با وجود این، فیلم‌ها و تصاویر منتشرشده از شرق عربستان نشان می‌دهد همان‌گونه که ارتش یمن رسما اعلام کرده، دست‌کم یک موشک به شرق خاک عربستان اصابت کرده است. در همین راستا یکی از ساکنان شهر الخبر در حساب توئیتری‌اش نوشت: «صدای شدید در الخبر را شنیدید. با اینکه دور بود ولی شیشه‌های خانه [ما] لرزید. خداوند عربستان سعودی را از هر شرّی حفظ کند.»

دو شهر بندری دمام و الخبر در شمال شرق عربستان سعودی و در کناره‌های خلیج‌فارس واقع شده‌اند. این دو شهر محل صادرات بخش بزرگی از نفت این کشور بوده و دست‌کم 1200 کیلومتر با شمالی‌ترین نقطه یمن فاصله دارند.

سخنگوی نیروهای مسلح یمن در ادامه کنفرانس خبری خود همچنین اعلام کرد به جز شرق عربستان، کشورش با چهار پهپاد از نوع «قاصف ۲ کی» و هفت موشک از نوع «بدر» به مناطقی از دو استان «عسیر» و «جیزان» در جنوب‌غرب عربستان حمله کرده است. سریع درباره دلیل انجام این عملیات گفت: «این عملیات در چارچوب حق طبیعی و مشروع ما در پاسخ به اقدامات ائتلاف متجاوز [سعودی] در تشدید حملات و محاصره کامل علیه کشور ما انجام شد.» او تاکید کرد تا زمانی که حملات سعودی‌ها به خاک یمن ادامه داشته باشد و محاصره این کشور ادامه یابد، حملات به خاک سعودی متوقف نخواهد شد. سخنگوی نیروهای مسلح یمن همچنین اعلام کرد در آینده این عملیات‌های دردآور افزایش پیدا خواهند کرد.

منابعی در وزارت انرژی عربستان حمله به تاسیسات نفتی در شرق این کشور را تایید و محکوم کرده‌اند. این منابع به شبکه خبری العربیه عربستان گفته‌اند که حمله به بندر نفتی راس‌التنوره توسط پهپادی انجام شد که از دریا آمده بود و یکی از محوطه‌های ذخیره‌سازی سوخت در این بندر هدف قرار گرفت. مقامات وزارت انرژی عربستان به العربیه گفته‌اند که حملات اخیر تلفاتی نداشته است.

ترکی المالکی، سخنگوی رسمی وزارت دفاع عربستان سعودی که پیش‌تر مدعی دفع حملات موشکی شده بود، مدتی بعد از برملا شدن عملیات یمنی‌ها ضمن تایید انجام این عملیات ادعا کرد یکی از محوطه‌های مخازن نفت در بندر «راس‌التنوره» در منطقه الشرقیه درمعرض یک حمله شکست‌خورده توسط یک هواپیمای بدون سرنشین قرار گرفت.

مقامات سعودی مدعی هستند این حملات تنها عربستان را هدف نگرفته بلکه به‌دلیل نقش ریاض در تامین نفت جهانی تمامی کشورها را هدف گرفته است. این مقامات که از ضربات واردشده به خود در نوعی گیجی به سر می‌برند، همچنین در ادعاهایی متناقض گفته‌اند حملات یمنی‌ها مناطق مسکونی غیرنظامیان را هدف گرفته است. این درحالی است که آنها خود انجام این حملات علیه تاسیسات نفتی را تایید کرده‌اند.

دومین تناقض سعودی‌ها نیز به ادعای آسیب نرساندن حملات به تاسیسات نفتی بازمی‌گردد. اقدامات صبح دوشنبه سعودی‌ها این ادعا را نیز نقض کرده است. ریاض در معاملات صبح دوشنبه قیمت فروش نفت خود را افزایش داده است تا قیمت این ماده برای نخستین‌بار در دوران همه‌گیری ویروس کرونا به 70 دلار برسد.

رویترز گزارش داده که معاملات نفت برنت با ۲٫۵درصد رشد به ۷۱ دلار و ۳۸ سنت در هر بشکه رسیده است. این رقم بالاترین میزان قیمت نفت از ۸ ژانویه ۲۰۲۰ تا الان است. نفت خام وست تگزاس اینترمدیت نیز شاهد افزایشی ۲٫۴درصدی بوده و به قیمت ۶۷ دلار و ۶۹ سنت رسیده است. کارشناسان بازار نفت می‌گویند حمله یکشنبه‌شب به تاسیسات نفتی سعودی دومین حمله از این نوع در ماه جاری بوده است و می‌تواند تاثیراتی فوری بر بازار نفت بگذارد. بااین‌حال تلاش گسترده سعودی‌ها برای پوشاندن آسیب‌های حملات یمن به تاسیسات نفتی‌اش و از سوی دیگر استفاده از ذخایر نفتی پیشین برای ارائه به مشتریان مانع از جهش زیاد قیمت‌های نفت شده است. البته باید توجه داشت توفیق نسبی سعودی‌ها در این مسیر به نوع انتخاب یمنی‌ها نیز بستگی داشته است. صنعا همچنان اصرار دارد تا حملاتش با وجود آسیب زدن به تاسیسات راهبردی باعث قطع بخش بزرگی از جریان نفت نشود. موضوعی که بستگی به فهم متقابل سعودی‌ها دارد و درصورت عدم درک آن منجر به حملات گسترده‌تر یمن به تاسیسات نفتی خواهد شد.

یمنی‌ها در هفته‌های اخیر با حملات روزانه خود نشان داده‌اند توانایی قطع جریان نفت عربستان را درصورت تصمیم‌گیری دارند. آنها صبح روز گذشته تنها چند ساعت پس از انجام عملیات علیه بندر نفتی راس‌التنوره، با پهپاد فرودگاه ریاض را نیز مورد هدف قرار دادند. چند ساعت پیش از انجام عملیات یکشنبه‌شب در صبح این روز نیز فرودگاه شهر جده در ساحل دریای سرخ مورد حمله پهپادها قرار گرفته بود. عربستان بر سر دوراهی پذیرش پایان جنگ و محاصره و یا ادامه حملات سنگین قرار دارد. سعودی‌ها اگر پایان جنگ را هرچه سریع‌تر بپذیرند، یک شکست خورده‌اند اما اگر آن را ادامه دهند دو شکست خواهند خورد، زیرا ضمن پایان دادن جنگ باید آبروی خود را در سطح جهانی از دست‌رفته و تاسیسات خود را نیز ویران‌شده ببینند.

  متغیرهای اثر گذار بر خروج عربستان از جنگ

برخی از متغیرها از توان اثرگذاری بالایی بر سیاست‌های عربستان در یمن برخوردارند. اینها می‌توانند تعیین کنند در چه صورت ریاض به جنگ ادامه می‌دهد و در چه صورت آن را متوقف می‌کند. در ادامه به بررسی این شاخص‌ها می‌پردازیم.

1 _ حضور در نقاط راهبردی یمن

در صورتی‌که ریاض بتواند بر نقاط راهبردی یمن مسلط شده و این مناطق را حفظ کند، آنگاه می‌تواند حضوری موفق در یمن را تجربه کند. در غیر این صورت سعودی‌ها با مشکلات زیادی در جنگ یمن روبه‌رو خواهند شد. به‌عنوان نمونه در صورت دسترسی دولت مرکزی یمن مستقر در صنعا به میادین نفتی استان «مارب» نیاز این دولت به واردات مشتقات نفتی و سوخت از خارج کاهش خواهد یافت و محاصره یمن تا حد زیادی کم‌اثر خواهد شد. از سوی دیگر در صورت آزادسازی مارب توسط دولت مرکزی یمن خطوط تدارکاتی عربستان برای حمایت از نیروهای مورد حمایتش در این کشور قطع می‌شود. همچنین دستیابی دولت نجات ملی یمن از طریق استان مارب و حضرموت به سواحل گسترده جنوبی این کشور و واردات سلاح از خارج می‌تواند به‌معنای فشار بیشتر نظامی به سعودی‌ها ازجمله درحوزه‌های حملات موشکی و پهپادی به عمق خاک این کشور باشد. وضعیت فعلی میدانی در یمن- که حاکی از آزادسازی قریب‌الوقوع مارب دارد- از اساسی‌ترین مسائلی است که می‌تواند باعث افزایش فشار بر ریاض برای پایان دادن به جنگ شود.

2  _‌میزان مقاومت دولت صنعا

یکی از اصلی‌ترین اهداف حمله عربستان به یمن سرکوبی جنبش مقاومت مردمی در یمن بود. از نگاه ریاض به‌دلیل همسانی زیاد بین شعارهای انقلاب اسلامی ایران و انقلاب مردمی یمن، این دو در یک محور دسته‌بندی می‌شوند و باید با آنها مقابله کرد. اگر دولت مرکزی این کشور بتواند درمقابل حملات و محاصره خود تاب بیاورد، این مساله یکی از شاخص‌هایی است که می‌تواند بر پایان جنگ و تعیین طرف شکست‌خورده موثر باشد. شواهد نشان می‌دهد دولت صنعا با وجود دریافت ضربات متعدد نظامی از سال 2015 که شامل کشتار مردم و تخریب زیرساخت‌ها بوده و در سوی دیگر محاصره همه‌جانبه، موفق شده به‌کار خود ادامه دهد و دچار ضعف قابل‌توجهی نشده است. علی‌رغم تلاش محور متجاوز عربی برای چشاندن رنج به مردم یمن، آنان بر ادامه جنگ اصرار دارند و پشت دولت مرکزی را خالی نکرده‌اند. درکنار این مسائل، تحولات میدانی نشان می‌دهد نیروهای نظامی دولت نجات ملی درتلاش برای شکستن محاصره هستند. در صورت ادامه یافتن مقاومت مردم یمن این مساله به‌معنای ادامه گرفتاری چندصدمیلیارد دلاری سعودی‌ها خواهد بود و موشکباران خاک عربستان به امری عادی در جهان تبدیل خواهد شد. به همین دلایل اگر مقاومت مردم یمن در هم شکسته نشود، این سعودی‌ها هستند که باید شکست را بپذیرند.

3 _‌ میزان همراهی امارات در ائتلاف

جنگ یمن با وجود سروصداهای زیاد درباره ایجاد ائتلافی شامل ده‌ها کشور در ابتدای آن، عملا دو طرف اصلی داشته است که این دو عربستان و امارات بوده‌اند. در صورتی‌که امارات بنابر دلایلی تصمیم به ترک جنگ بگیرد وضعیت سعودی‌ها در یمن به‌شدت بغرنج خواهد شد. هم‌اکنون طرف‌های وابسته به امارات در عرصه میدانی درگیری چندانی با نیروهای دولت مرکزی یمن ندارند و خطوط نبرد میان این دو طرف در بیشتر مناطق تثبیت شده و در آرامش به سر می‌برد. گرچه این مساله به‌معنای عدم درگیری دوطرف نیست. طرف‌های وابسته به امارات در جنوب یمن که در قالب «شورای انتقالی جنوب» فعالیت می‌کنند، به‌خصوص از سال 2019 به‌جای نبرد با دولت مرکزی یمن، بیشتر با نیروهای یمنی وابسته به عربستان بر سر نفوذ در جنوب یمن درگیر بوده‌اند.

با وجود توقف درگیری‌های نظامی گسترده میان دولت مرکزی یمن و شورای انتقالی جنوب وابسته به امارات باید توجه داشت که شورای انتقالی جنوب به‌دلیل تمایلات جدایی‌طلبانه‌اش از سوی دولت مرکزی یمن تهدیدی جدی تلقی می‌شود. این مساله به آن معناست که وضعیت از شرایط با ثبات فعلی قطعا عبور کرده و مجدد به مرحله جنگ بازخواهد گشت. در این صورت خاک امارات به‌دلیل حمایتش از شورای انتقالی جنوب زیر موشکباران قرار خواهد گرفت. یمنی‌ها پیش‌تر به مناطقی در اطراف ابوظبی و همچنین فرودگاه دبی با پهپادهای انتحاری و موشک‌های کروز حمله کرده‌اند. درحال‌حاضر مسئولان اماراتی درحال نظاره موشکباران‌های شبانه‌روزی خاک وسیع سعودی هستند. به همین دلیل به‌نظر می‌رسد اماراتی‌ها آسیب‌پذیری زیادی از جانب حملات موشکی برای خود متصور باشند و برای جلوگیری از انجام این حملات نهایتا وارد درگیری‌های گسترده‌تر در یمن نشوند. در صورتی‌که امارات به هرشکل به فکر خروج از درگیری‌های یمن باشد، سعودی‌ها دچار فشار مضاعفی در جنگ خواهند شد که می‌تواند آنها را به پذیرش شکست و توقف جنگ سوق دهد.

در صورتی‌که دولت مرکزی یمن به میادین نفتی مارب و سواحل جنوب یمن دسترسی پیدا کند، مناطق تحت نفوذ امارات در مسیر پاکسازی‌های بعدی قرار خواهند گرفت و عملا سقوط‌کرده به‌حساب خواهند آمد و در مسیر این پاکسازی خاک امارات زیر موشکباران قرار خواهد گرفت. اماراتی‌ها قبلا با تحلیل میدان نبرد از شدت درگیری‌ها میان خود و دولت مرکزی یمن کاسته‌اند. همین مساله باعث شده نیروهای مقاومت یمن با فراغ‌بال بیشتری با نیروهای سعودی درگیر شوند، درنتیجه اگر امارات همراهی خود با سعودی‌ها در جنگ یمن را تا حد قابل‌توجهی کاهش دهد یا آن را متوقف کند، این مساله باعث خواهد شد ریاض زودتر به خروج از جنگ رضایت دهد.

4 _‌فشارهای بین‌المللی بر عربستان (سیاسی و تسلیحاتی)

به‌دلیل جنایات سعودی‌ها در یمن و درمعرض گرسنگی بودن بیش از 16 میلیون یمنی به جهت محاصره و جنگ، این کشور تحت شدیدترین فشارهای بین‌المللی به‌خصوص از سوی رسانه‌ها و افکار عمومی قرار دارد. این مساله باعث شده است متحدان ریاض برای حفظ آبروی خود با خاندان سعودی فاصله‌گذاری‌هایی را انجام دهند، همچنین موضع‌گیری‌های علنی کاخ سفید در دوران دولت جدید این کشور درخصوص اعلام پایان حمایت از عربستان در جنگ یمن نشان می‌دهد آنها خواهان شراکت با خاندان سعودی در بی‌آبرویی ناشی از این جنگ نیستند. واشنگتن درحوزه‌های دیگر نیز وارد فاصله‌گذاری با اقدامات خلاف حقوق بشری عربستان شده است؛ یکی از این حوزه‌ها انتشار گزارش سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا درباره نقش مقامات سعودی در قتل خاشقجی، منتقد عربستانی است که منجر به تحریم ده‌ها تن از مقامات سعودی شد. بریتانیایی‌ها اعلام کرده‌اند در اقدامی مشابه با آمریکا برخی از مقامات سعودی را تحریم خواهند کرد. کشورهای دیگر اروپایی مانند آلمان و بلژیک نیز در هفته‌های اخیر برخی محدودیت‌های تسلیحاتی را علیه عربستان تمدید کرده‌اند. ادامه یافتن جنگ یمن به‌دلیل جنایات رخ داده در آن باعث جریحه‌دار شدن بیش از پیش افکار عمومی شده و طبعا فاصله‌گذاری بیشتر کشورهای غربی از سعودی‌ها را در پی خواهد داشت. این موضوع یکی از متغیرهایی است که نشانگر میزان توانایی سعودی‌ها در استمرار جنگ است. اگر فشارهای بین‌المللی افزایش پیدا کند، توانایی‌های دولت عربستان برای ادامه جنگ به‌شدت کاهش پیدا خواهد کرد.

5 _‌ساختار قدرت در عربستان

جنگ یمن تا حد زیادی متاثر از تصمیم تیمی است که پس از به پادشاهی رسیدن ملک سلمان در سال 2014 توسط فرزند او محمد وارد مسئولیت‌های نظامی و اجرایی شدند. این تیم به‌دلیل جنگ یمن، ناکامی‌های نظامی آن و تبعات اقتصادی‌اش تحت فشار داخلی و خارجی قرار دارد. همین مساله سبب شده است ملک سلمان و ولیعهدش در راس این گروه دست به برکناری برخی فرماندهای ائتلاف متجاوز به‌خاطر ناکارآمدی‌شان بزنند.

در سال 1396 پادشاه عربستان در یک شب به‌شکلی غیرمنتظره تعدادی از برجسته‌ترین مقامات نظامی کشورش را برکنار کرد. در این اقدام «عبدالرحمان بن صالح بن عبدالله البنیان» رئیس‌ستادکل ارتش به‌همراه فرمانده نیروی زمینی و هوایی برکنار شدند. در سال‌جاری پادشاه عربستان شاهزاد فهد بن ترکی بن عبدالعزیز آل‌سعود که فرماندهی نیروهای مشترک ائتلاف به رهبری عربستان را در یمن برعهده داشت از کار برکنار و پسرش شاهزاده عبدالعزیز بن فهد را نیز که فرماندار منطقه الجوف بود از پست خود عزل کرد.

با وجود اینکه تغییرات در لایه‌های پایین گروه جنگ‌طلبان خاندان سعودی و توسط رئوس همین گروه انجام شده، اما تبعات جنگ احتمال دارد سطوح بالاتر را با چالش تغییر روبه‌رو کند. فشار بیش از اندازه به دستگاه‌های نظامی و تحقیرشان، آن هم درحالی‌که شکست‌های ارتش به‌دلیل تصمیمات اشتباه شاه و ولیعهد سعودی بوده، شاید باعث ایجاد گروه‌های مخالف قدرتمند علیه آنها در داخل عربستان شود؛ مساله‌ای که می‌تواند حتی شکل‌گیری یک کودتا را در خود داشته باشد.

6 _ ادراک نخبگان و افکار عمومی

اگر نیروهای مقاومت یمن بتوانند ضرباتی کاری به ارتش سعودی وارد کنند و در آن خسارات جانی را مستقیما متوجه افسران سعودی حاضر در جنگ یمن کنند و از سوی دیگر پایگاه‌های نظامی، تاسیسات نفتی و اقتصادی و همچنین اماکن دولتی را در ریاض زیر حملات موشکی قرار دهند، به احتمال زیاد ادارک نخبگان از جنگ یمن با مشاهده آسیب‌های جنگ تغییر خواهد کرد. گروه‌های مقاومت یمنی و حتی عراقی در سال‌جاری پس از مورد حمله قرار گرفتن توسط گروه‌های نیابتی عربستان مستقیما دست به انجام حملات پهپادی به ساختمان‌های دولتی عربستان در ریاض زده‌اند. این‌گونه حملات فشار زیادی را به نخبگان حکومتی تصمیم‌گیر در راس دستگاه‌های سیاسی و امنیتی سعودی وارد می‌سازد. روبه‌رو شدن این افراد با پیامدهای اقدامات‌شان باعث می‌شود تمایل‌شان برای انجام اقدامات جنایت‌کارانه در منطقه کاهش یابد. افکار عمومی عربستان گرچه تاثیری مستقیم در تحولات این کشور ندارد اما مقامات سعودی در عمل نمی‌توانند به آنها چندان بی‌توجه باشند. کاهش عرضه بنزین در استان‌های جنوبی عربستان به‌دلیل حملات یمنی‌ها به تاسیسات نفتی و همچنین قطع برق و نگرانی ناشی از حملات پهپادی و موشکی، مردم عربستان را تا حدی در فشار قرار داده و تبعات جنگ را به آنها چشانده است. در شرایطی که سعودی‌ها، انقلاب‌ها و کودتاهای پی‌درپی را در منطقه پیرامونی خود دیده‌اند، تغییر ادراک نخبگان و افکار عمومی را برای خود تهدیدی جدی تلقی خواهند کرد و احتمال دارد با توجه به آن از خیر ادامه جنگ یمن به‌دلیل مصالح بالاترشان بگذرند. تغییر راهبرد ارتش یمن در سال 2021 و تشدید بی‌سابقه حملات به خاک سعودی- به‌گونه‌ای که در هفته‌های اخیر کمتر روزی بوده است که عربستان مورد حمله قرار نگیرد- نشان می‌دهند تلاش‌ها برای ایجاد تغییرات در ادارک نخبگان و افکار عمومی عربستان به‌طور جدی در دستور کار صنعا قرار دارد. 1
 

پی‌نوشت:
 1- محسنی، سجاد و احمدیان، مهدی؛ (1397)؛ «سناریوهای فرجام جنگ یمن و پیامدهای آن بر حضور و نفوذ عربستان»؛ مجله سیاست دفاعی (نشریه مرکز مطالعات راهبردی دفاع و امنیت ملی)؛ سال بیست‌وهفتم، شماره 1، صص 16 و 15.