تأملی بر روابط دوسویه مناجات و اجتماعیات در گفت‌وگو با محسن مهاجرنیا
متین محجوب، روزنامه‌نگار: امام راحل به‌همراه اهدای یک جلد صحیفه سجادیه به نوه‌اش، این کتاب را این‌گونه وصف می‌کند: «صحیفه کامله سجادیه، نمونه کامل قرآن صاعد است و از بزرگ‌ترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس است که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است؛ آن کتابی است الهی که از سرچشمه نورا... نشات گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم‌الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می‌آموزد. کتاب شریفی است که سبک بیان معارف الهیه اصحاب معرفت را چون سبک قرآن کریم بدون تکلف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می‌کند. این کتاب مقدس چون قرآن کریم سفره الهی است که در آن، همه‌گونه نعمت موجود است و هرکس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می‌کند. این کتاب همچون قرآن الهی ادقِّ معارف غیبی که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و مافوق آن حاصل می‌شود، در ذهن من و تو نیاید و دست طلبکاران از حقایق آن کوتاه است، به شیوه خاص خود قطراتی که از دریای بیکران عرفان خود می‌چشاند و آنان را محو و نابود می‌کند...» اما آیا این ادعیه نسبت به اجتماعیات لااقتضایند؟ حجت‌الاسلام دکتر محسن مهاجرنیا، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و دارای دکتری علوم سیاسی از دانشگاه باقرالعلوم است. از ایشان تاکنون آثار و تألیفات متعددی منتشر شده که عمدتا در زمینه فلسفه سیاسی اسلام قابل دسته‌بندی است. در این میان کتاب «فلسفه سیاسی آیت‌الله خامنه‌ای» در زمره پرآوازه‌ترین نوشته‌های اوست که تاکنون بارها تجدیدچاپ شده و مورد استقبال پژوهشگران قرار گرفته است.
ارزیابی شما از میزان التفات ادعیه مأثور شیعه به امر سیاسی و اجتماعی چیست؟
انسان‌ها در ارتباط با خدا، وقتی دست به دعا برمی‌دارند، مناجات می‌کنند و متوسل می‌شوند، همه هویت‌های فردی و جمعی در سطوح مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی و رفتاری را می‌توان یافت؛ به این دلیل که وقتی انسان در مقابل خداوند قرار می‌گیرد و عظمت الهی را می‌بیند نیازها را بیان می‌کند.
وقتی مورد ظلم واقع می‌شود، در شرایط تنگنا قرار می‌گیرد، در محیط خفقان سیاسی و اقتصادی واقع می‌شود معمولا دست به دعا برمی‌دارد و علیه آن شرایط، از خدا می‌خواهد که رفع مشکل کند یا آرمان‌ها را محقق کند یا دشمنان را از بین ببرد؛ بنابراین در این مقام، با پروردگار کاملا سیاسی حرف می‌زند. در بین ادعیه مخصوصا ادعیه معصومین، نمونه‌های بسیاری می‌بینید که متن دعا، سیاسی است. وقتی پیامبر خدا، امیرالمومنین را به‌عنوان جانشین خود منصوب می‌کند و برای خود جانشین سیاسی و خلیفه تعیین می‌کند، در همان‌جا دستان خود را بلند می‌کند و می‌گوید: «ای خدا دعا می‌کنیم که دوست بدار کسی که خلیفه بعد از من و پذیرنده ولایت او را دوست دارد و دشمن بدار کسی که ولایت او را نپذیرد.»
از این مظاهر را در ادعیه و زیارات مختلف می‌بینید. در زیارت جامعه خطاب به ائمه می‌گویید: «ساسه الْعِبَاد»؛ ائمه ما سیاستمداران این امت هستند و من که با شما مناجات می‌کنم و به شما متوسل می‌شوم، شما را در این قالب می‌شناسم و من شیعه و در زمره شما هستم.
البته در شرایطی هم ممکن است متن دعا سیاسی نباشد؛ اما شرایط و فضایی که در آن واقع شده و این دعا انشا شده، سیاسی است. نمونه آن را در ادعیه امام سجاد(ع) می‌بینیم. ممکن است موضوع برخی ادعیه امام سجاد(ع) همانند دعای باران و غیره را سیاسی ندانیم اما اینها در شرایط بسته‌ای بود که امام سجاد(ع) در آن قرار داشت؛ بعد از حادثه خونین کربلا و قتل‌عامی که در خاندان اهل‌بیت(ع) اتفاق افتاده، شرایط کاملا سیاسی است. وقتی مکرر حضرت صلوات می‌فرستد برای این است که اعلام کند بنی‌امیه مستبد ما را به شهادت رسانده‌اند. کسانی که اینها را برجسته می‌کنند و از خدا می‌خواهند بر اینها درود بفرستند، مظلومان شرایط جامعه هستند؛ لذا این صلوات سیاسی است و جایگاه سیاسی دارد. می‌خواهد نام اینها در جامعه ترویج شود و آثار ائمه در جامعه برجسته شود.
همچنین در جای دیگر که امام سجاد(ع) بر ظالمان لعن می‌کند و می‌فرماید: «اللهم العن الظلمه» در همین دسته‌بندی قرار می‌گیرد. پس برخی مواقع متن و موضوع دعا، مستقیم سیاسی نیست؛ اما شرایط خفقانی که در آن واقع شده‌اند موضوع را سیاسی می‌کند.
گاهی ممکن است در قالب دعا، آرمان‌های خود را بیان کنیم؛ مثلا دعا برای ظهور امام زمان؛ این دعا کاملا سیاسی است. شما خواهان این هستید که ولی‌الله را بفرست، بهترین حاکم و بهترین سیاست را ظاهر کن. این اوج سیاست است که با دعا بیان می‌شود.
بنابراین اگر بخواهم دعا را تعریف کنم می‌گویم دعا بازتاب واقعیت‌های عینی و سیاسی جامعه است که بین انسان و خدا مطرح می‌شود و انسان درارتباط بین خود و خدا واقعیت‌های سیاسی-اجتماعی‌ای که در بیرون وجود دارد را منعکس می‌کند.
در همه موارد و ارتباطات و مناسبات و نسبت‌سنجی‌هایی که انسان با بیرون از خود پیدا می‌کند، مخصوصا نسبت انسان با خدا که بخشی در قالب دعا است، می‌تواند منعکس‌کننده رویکردهای سیاسی و واقعیات سیاسی جامعه باشد.
ادعیه ما فارغ از حوزه نظر و معارف چقدر در حوزه عمل، شیعیان را به‌سمت کنش‌های سیاسی و اجتماعی رهنمون می‌کند؟
متاسفانه در عرصه دعاها کار مکتوب و مدون نکردیم؛ ولی به اعتقاد من [ادعیه] در برهه‌هایی از تاریخ همین نقش را ایفا کردند. امام سجاد(ع) در شرایط خفقانی که آن دوره اتفاق افتاد، در اوج اقتدار و پیروزی استکبار بود و ایشان با همین ماموریت و رسالت در قالب دعا کاروان شیعه را به‌سمت نجات هدایت می‌کند. پیروزی امام باقر(ع) و مکتب گسترده و چند هزار شاگرد امام صادق(ع) از همین‌جا نشئت گرفته و اینها فرزندان امام سجاد(ع) هستند.
باید توجه کرد که مباحث فقه سیاسی را نیز می‌توان در قالب ادعیه شاهد بود و همان‌طور که می‌دانید فقه، مانیفست رفتاری ما است و اموری را بیان می‌کند که مکلف باید به آن عمل کند؛ بنابراین ادعیه کاملا می‌تواند منبعی برای عمل متدینین باشد. وقتی با خدا حرف می‌زنید، همه سبک زندگی خود را با خدا به اشتراک می‌گذارید و با او حرف می‌زنید؛ بنابراین این‌گونه نیست که تنها اعتقادات خود را بیان کنید. در برخی ادعیه می‌گویید: خدایا من تشکر می‌کنم این نعمت را به من دادید، این نعمت ولایت را مثلا به من دادید. من از مشروعیت و توجیه حاکمیت و قدرت تشکر می‌کنم و این کاملا در حوزه کلام سیاسی است.
بنابراین همه ابعاد و زوایا را می‌توان از ادعیه استخراج کرد و یک دوره اندیشه کامل سیاسی در سطوح و لایه‌های مختلف را می‌توان مطرح کرد.
فکر می‌کنید انتشار کتاب مفاتیح‌الجنان به‌عنوان یک کتاب پرکاربرد در زمینه دعا و نیایش، چه نقشی در تحریک اجتماعی مردم داشته است؟
به نکته خوبی اشاره کردید. اینکه نیت شیخ عباس چه بوده بحث دیگری است؛ اما اصل این کار قطعا یکی از زیباترین عوامل، مشوق‌ها و محرک‌های جامعه به‌سمت سیاست از طریق همین ادبیات بوده است. قطعا ابتدا یک ادبیاتی شکل می‌گیرد و تبدیل به دعا می‌شود، این‌طور نیست که ذهن خالی باشد و دعا کنید، دعا بازتاب واقعیت‌های سیاسی و اجتماعی جامعه است.
دعا ارتباط انسان با خداست، به اعتقاد ما وقتی با خدا ارتباط برقرار می‌کنید همه هویت دینی خود را شارژ می‌کنید. هویت دینی در همه عرصه‌ها اعم از تعامل با جامعه و مناسبات قدرت و مسائل سیاسی و اقتصادی و فرهنگی است و وقتی دعا می‌کنید به‌نوعی خود را شارژ می‌کنید و بخش بیرونی را اصلاح می‌کنید. اگر کار شما اقتصاد است، وقتی با خدا ارتباط برقرار می‌کنید رویکرد دینی خود را در اقتصاد شارژ می‌کنید؛ لذا دعا شارژکننده و قوت‌دهنده و حرکت‌بخش در جامعه است.
دعا هیچ‌وقت مأیوس‌کننده نیست. در ادبیات اسلامی یأس راه ندارد و در حد کفر معرفی می‌شود. امید و التجا درون دعا وجود دارد. لذا دعا سرمنشأ و نقطه عطفی برای برنامه‌ریزی اقتصادی و حرکت سیاسی و موضوع و مناسبات قدرت است.
مطالب پیشنهادی
