پیش از این، در ستونی تحت‌عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته‌مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده ‌و سپس، بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه، تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.

سیداسماعیل جرجانی درباره مرگ در مجلد دوم کتاب ذخیره خوارزمشاهی، گفتار نهم، جزء سوم، باب دوم می‌نویسد: «مرگْ عارضی [=عارضه‌ای] نیست که آن را به تدبیر و علاج باز توان داشت؛ از بهر آنکه ترکیب تن مردم ترکیبی پایدار نیست و مادت‌های او همه اثرپذیر [اثرپذیرنده] و تباه‌شونده است و ممکن نیست که همیشه تن او را از تحلیل و تباه شدن نگاه توان داشت.»‌ پس «چون تن او را از تحلیل و تباه شدن نگاه نمی‌توان داشت» نتیجه می‌گیرد که «پایداری او [=بدن] گسسته شود» و مرگ فرا رسد. جرجانی طرز قرار گرفتن جنین (رویان) را در زهدان1 هنگام زایمان که با سر یا با ته به دنیا خواهد آمد به‌درستی شرح داده است. جرجانی زمان بحران بیماری و آگاهی بر شناخت آن را ذکر کرده است. در کتاب پنجم، تب و انواع آن و علل بروز و درمان هر نوع را شرح داده است. تب‌های عفونی آن زمان و درمان آنها را بسیار خوب نگاشته است. بیماری‌هایی همچون آبله و حصبه را به‌طور مشروح مطرح کرده است. در بخشی دیگر مراقبت‌های پس از بیماری و درمان ضعف بیمار را آورده است که امروزه نیز امری بسیار مهم و ضروری است. جرجانی صرع2 و تشنج را شرح داده و طرز درمان آن را ذکر کرده است که با دانسته‌های امروز ما تطبیق نمی‌کند؛ ولی نشان‌هایی را ذکر کرده که امروزه هم صادق است. او انواع فلج‌ها و بیماری لقوه و رعشه (پارکینسون) و سردرد و علل آن و درمان آنها را مورد بحث قرار داده است. همچنین به شرح بیماری‌های چشم3، علل و انواع آن و عوارض پلکی و ملتحمه4 و درمان آنها پرداخته است؛ آنگاه بیماری‌های گوش و حلق و بینی و لب و زبان و دندان و نشان‌ها5 و علائم آنها، ازجمله، خناق (دیفتری6) و درمان آنها را ذکر کرده است. جرجانی به بیماری‌های دستگاه تنفسی7 و درمان آنها، به‌ویژه ذات‌الریه8، سِل9، ذات‌الجنب10، هِموپْتیزی11 (خونریزی ریَوی از طریق خشک‌نای و دهان)، و دُمَل ریه12 نیز پرداخته است. جرجانی در کتاب دوم ذخیره خوارزمشاهی شرحی کامل درباره ادرار و رنگ‌های آن نوشته که بسیار جالب است؛ به‌ویژه آنکه ادرار سپیدرنگ فراوان13 و تشنگی شدید14 را دیابیطیس (دیابت) خوانده که به‌احتمال، منظور همان بیماری قند15 بوده است. جرجانی شرح مفصلی درباره عرق و رنگ و بوی آن دارد که با دانسته‌های امروز برابر است. او به عرق سیاه‌رنگ و عرق قرمز‌رنگ نیز اشاره کرده که موضوعی است که اکنون هم مورد گفت‌وگو است. او درباره شناخت اخلاط سینه از روی قوام و رنگ و شکل و تشخیص بیماری مطالبی قابل‌قبول و مکفی ارائه داده است. جرجانی در همین کتاب شرحی درباره علائم بیماری‌ها آورده است که امروزه به نام علم نشانه‌شناسی16 در تشخیص بیماری‌ها از آن یاد می‌شود.17

پی‌نوشت:
1. uterus
2. Epilepsy
3. Ophtalmology
4. conjunctive
5. symptoms
6. Diphteria
7. Respiratory System
8. Pneumonia
9. Tuberculosis
10. Pleuritis
11. Hemoptysis
12. Pulmonary Absecss
13. Plyuria
14. Polydipsia
15. Diabetes Mellitus
16. Symptomatology
17. خالدپور، سیروس (1377-پاییز). «پایه‌گذار نمودارِ تَب در جهان پزشکی: اخوینی بخاری»، ایران‌شناسی، سال دهم، ش 3، صص 516-514.