ابوالقاسم رحمانی،روزنامه نگار: بیش از یک‌سال صبر کردیم و بیشتر از این هم محکوم به صبرکردن هستیم تا بالاخره این شیوع مرگبار ویروس کرونا تمام شود؛ مساله‌ای که با جهش‌های هر روز کرونا در اقصی‌نقاط جهان، مبهم‌تر از همیشه و گذشته می‌شود. واکسیناسیون در دنیا با سرعت غیرمتعادلی درحال پیش‌رفتن است. برنده‌ها، همان سرمایه‌دارها، در کشورهای غربی با خیال آسوده‌تری طی مسیر می‌کنند و زودتر از بقیه ایمن می‌شوند، ما کشورهای به‌اصطلاح درحال توسعه و همیشه در تحریم هم چشم‌انتظار اقدام سیاستمداران و علم دانشمندان‌مان نشسته‌ایم تا شاید فرجی شود. تصدیق‌کننده این ادعا هم می‌تواند اظهارات گوترش، دبیرکل سازمان ملل باشد که گفت: «75درصد واکسن کرونا در 10 کشور توزیع شده و بیش از 100 کشور جهان تاکنون واکسنی دریافت نکرده‌اند. باید طرحی جهانی برای واکسن کرونا وجود داشته باشد و کشورها باید واکسن کرونا را تقسیم کنند.»

اوضاع خوب نیست، تولید و توزیع و تزریق واکسن، موجی از امید را در سراسر جهان ایجاد کرد، منتها همان‌طور که گفتم و می‌دانیم، تغییرات سریع و غیرقابل‌پیش‌بینی ویروس از یک طرف و سرعت پایین واکسیناسیون در کشورهایی نظیر ایران، نگرانی‌ها را بیشتر از امید در دل مردم انداخته و وضعیت را بیش از چیزی که فکرش را کنیم، بغرنج کرده است. هر روز اخبار متعدد و متفاوتی از عاقبت واکسیناسیون در کشور به گوش می‌رسد، عده‌ای وعده تزریق واکسن‌های داخلی، آن هم با قید «به‌زودی» را می‌دهند و عده‌ای دیگر هم می‌گویند واکسن‌های خارجی در راهند و هرچند قطره‌چکانی، به کشور خواهند رسید. البته در این بین گروه دیگری هم هستند که کاسه داغ‌تر از آش شده‌اند و به فکر سهم‌خواهی افتاده‌اند و برای رفقا و هم‌مسلکان‌شان طلب تزریق زودهنگام واکسن می‌کنند. انگار نه انگار که پروتکلی وجود دارد و اساس و اصولی در کار است. خیلی نمی‌توان درباره اینها سخن گفت، حالا که حداقل برای ما جماعت خارج از دایره گروه‌های پرخطر، واکسن زدن، زمانی دور و درازتر از بقیه را می‌طلبد، بد نیست بیش از بقیه چشم‌انتظار تولید داخل باشیم و دل به واکسن ایرانی ببندیم. هرچند هنوز، ایمنی و اثرگذاری واکسن‌های ایرانی به مرحله نهایی تایید نرسیده و در مراحل ابتدایی و میانی کارآزمایی‌های بالینی هستند. پیرو همین چشم‌انتظاری و امید، ابتدا مروری به آخرین اخبار و اطلاعات حول تولید و واردات واکسن در کشور می‌پردازیم و بعد هم از آخرین اطلاعات و نتایج به‌دست‌آمده از واکسن‌های ایرانی، خصوصا واکسن کووایران که جلوتر از بقیه رقبای تولید داخل و عقب‌تر از واکسن تولید مشترک ایران و کوبا درحال گذران آزمایش‌ها و کارآزمایی‌هاست، سخن می‌گوییم.

پایان اسفند، پایان واکسیناسیون گروه‌های آسیب‌پذیر

تا امروز، ایران فقط از کشور روسیه و آن هم واکسن اسپوتنیک وی را به کشور وارد کرده است. منتها از قبل قرار بود ما هم مثل باقی کشورها از منابع متعدد و به میزان کافی واکسن خریداری و به کشور وارد کنیم. در همین رابطه دو روز پیش، سعید نمکی وزیر بهداشت، طی آخرین اظهارات در رابطه با واکسن کرونا و واردات واکسن‌های مختلف به کشور خاطرنشان کرد: «پروژه واکسن‌های تولید داخل به‌خوبی پیش می‌رود؛ تلاش می‌کنیم تاثیر واکسن ایرانی کرونا بر جهش‌های ویروس کرونا را بررسی کنیم. واکسن اسپوتنیک‌ که وارد کشور شده به گروه‌های آسیب‌پذیر در کادر بهداشتی و درمانی تزریق می‌شود و 250هزار دوز واکسن «سینوفارم» چین هفته آینده وارد کشور می‌شود که هفته آینده به گروه‌های آسیب‌پذیر دیگری تزریق شوند؛ واکسن آسترازنکا را از سبد کوواکس در اواخر این ماه (فوریه) دریافت می‌کنیم همچنین واکسن‌هایی از هند و کره‌جنوبی وارد کشور خواهیم کرد. امیدواریم تا پایان اسفند بتوانیم واکسیناسیون کرونا در گروه‌های آسیب‌پذیر را انجام دهیم؛ همچنین مزیت واکسنی که با انتقال دانش فنی از کوبا تامین خواهد شد، این است که افرادی که قبلا به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند می‌توانند با یک دوز از این واکسن در‌مقابل بیماری ایمن شوند.»

آخرین وضعیت واکسن‌های تولید داخل، کووایران، مقاوم در برابر ویروس انگلیسی

آنطور که از اخبار و این مدل واردات و این میزان از ورود واکسن‌های خارجی بر می‌آید انگار که باید بیش از هر چیزی چشم امید به واکسن‌های تولید داخل داشته باشیم. 29 بهمن، محمدرضا شانه‌ساز رئیس سازمان غذا و دارو و مینو محرز، عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا اظهارات تازه و امیدوارکننده‌ای در ارتباط با واکسن‌های ایرانی داشتند. شانه‌ساز با بیان اینکه وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو سه مسیر تولید داخل، تولید قراردادی و واردات را به‌منظور تامین واکسن کرونا به موازات هم در دستور‌کار قرار داده است، اظهار داشت: «در حوزه تولید داخل، 14 شرکت متقاضی تولید واکسن (100درصد داخلی) هستند که تاکنون پرونده سه شرکت تکمیل شده و به‌صورت جدی در دست پیگیری است. شرکت دارویی «شفا فارمد» در مجموعه دارویی برکت درحال انجام فاز یک مطالعات بالینی است. این شرکت به‌زودی پس از تایید سازمان غذا و دارو وارد فاز دو و سه مطالعات بالینی خواهد شد و پیش‌بینی می‌شود این فاز نیز براساس برنامه‌ریزی صورت‌گرفته تا پایان بهار 1400 به اتمام برسد. موسسه رازی روی ساخت واکسن نوترکیب فعالیت می‌کند و تاکنون موفق به دریافت کد اخلاق شده و پس از مقدمات انجام فاز یک مطالعات بالینی آن در دست اقدام است. سومین تولیدکننده داخلی «موسسه میلاد دارو» از زیرمجموعه‌های شهید فخری‌زاده است که سال‌ها در حوزه تولید دارو فعالیت داشته‌اند و روی فرم ویروس غیرفعال کار می‌کنند، این موسسه نیز در فاز دریافت کد اخلاق بوده و به‌زودی وارد فاز یک مطالعات انسانی می‌شود. یک شرکت داخلی درحال دستیابی به توافقات نهایی با تولیدکننده واکسن اسپوتنیک‌‌ است تا طی دو ماه آینده این واکسن را در داخل به‌صورت صنعتی تولید کند، همچنین انستیتو پاستور قراردادی با همکاری کوبا امضا کرده است که با دریافت نتایج فازهای یک و دو مطالعات بالینی در کوبا، فاز سه در دو کشور روی 50هزار نفر انجام خواهد شد. موسسه «گامالیا» اولین شرکتی بود که مدارک کامل واکسن اسپوتنیک را به ما ارائه داده و مورد بررسی و تایید قرار گرفت و تاکنون دو محموله را به ایران ارسال کرده است، همچنین مستندات واکسن بهارات هند و سایت آسترازنکا در کره‌جنوبی به سازمان غذا و دارو ارائه شده و در حال بررسی است.

باید توجه داشته باشیم، کشورهایی که واکسیناسیون خود را به نسبت زودتر آغاز کرده‌اند در فاز سه مطالعات بالینی مشارکت داشته‌اند، این درحالی است که تاکنون در ایران هیچ واکسن وارداتی قبل از تایید واکسن در کشور سازنده یا سایر کشورها اجازه مصرف در ایران را دریافت نکرده است.» مینو محرز هم در ارتباط با آخرین وضعیت واکسن ایرانی کووایران که با حمایت ستاد اجرایی فرمان امام خمینی(ره) درحال طی مراحل کارآزمایی بالینی است، گفت: «طبق بررسی‌های به‌عمل‌آمده از نتایج تست آزمایشگاهی روی ویروس جهش‌یافته انگلیسی، این واکسن اثربخشی بالایی در غلبه بر ویروس انگلیسی دارد و تاکنون هیچ واکسنی در دنیا به این اندازه نتیجه‌بخش نبوده است. دانش پزشکی ایرانی‌ها نشان داد در تولید واکسن در دنیا توان بالایی دارند، آن‌گونه که طی مراحل بعدی واکسینه افراد به‌راحتی می‌توان مجوز اورژانسی تزریق واکسن صددرصد ایرانی «کوو ایران برکت» را برای مقابله با ویروس جهش‌ یافته و... صادر کرد. تست‌های موفق و بی‌عارضه واکسن ایرانی «کوو ایران برکت» بیانگر آن است که این نوع واکسن پس از پایان مراحل نهایی که در ماه آینده انجام خواهد شد، در صورت نتیجه موفق آن‌ که تاکنون عارضه‌ای نداشته است، می‌توان از بهار سال آینده واکسیناسیون سراسری در کشور را شروع کرد. مقالات علمی موفقیت‌آمیز بودن تست مراحل حیوانی این بیماری در کشور منتشر شده و درحال تدوین مقالات علمی انسانی و نتیجه‌بخش آن هستیم که در‌صورت انتشار آن بی‌تردید دنیا از توانمندی‌های این نوع واکسن باخبر خواهد شد. در اواخر فرآیند فاز یک کارآزمایی بالینی قرار داریم به‌طوری‌که درحال حاضر تمام ۵۶ داوطلب، دوز اول واکسن و ۳۰ نفر هم دوز دوم واکسن را دریافت کرده‌اند که به‌تدریج سایر داوطلبان هم دوز دوم را دریافت کرده و سپس نتایج برای بررسی و اخذ مجوز آغاز فاز دوم به سازمان غذا و دارو ارسال می‌شود. پس از اتمام کارآزمایی بالینی در مرحله نخست یعنی فاز اول، در ماه آینده ۵۰۰ نفر دیگر مورد آزمایش این نوع واکسن قرار خواهند گرفت؛ علاوه‌بر این پس از اتمام فاز دوم، کارآزمایی را آغاز خواهیم کرد تا بتوانیم هرچه زودتر واکسن را با رعایت همه ضوابط به مصرف برسانیم. درصورتی که سازمان غذا و دارو مجوزهای لازم را صادر کند، می‌تواند فاز دو و سه را به صورت ادغام‌شده پیش ببرد. به‌هرحال ما برای آغاز و انجام هر مرحله‌ای باید از سازمان غذا و دارو مجوز دریافت و سپس کارمان را آغاز کنیم. این موضوع به‌خوبی پیش می‌رود و ان‌شاءالله به‌زودی از این واکسن و واکسن‌های دیگر بهره‌مند خواهیم شد.»

واکسن ایرانی مرحله اول کارآزمایی را به‌خوبی پشت‌سر گذاشته است

در ادامه و به‌منظور اطلاع دقیق از آنچه در رابطه با واکسن ایرانی کرونا درحال انجام و‌ گذار است، با محمدحسین یزدی رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت‌وگویی انجام دادیم. همان‌طور که پیش‌تر هم نوشتیم، در مرحله اول کارآزمایی بالینی بیشتر موارد مربوط به سلامت و عدم ایجاد عوارض جدی توسط واکسن روی داوطلبان تست و کنترل می‌شود و میزان اثرگذاری و ایمنی به‌علاوه دوره ماندگاری ایمنی واکسن موضوعاتی است که در مراحل بعدی کارآزمایی‌ها مشخص می‌شود.

یزدی در پاسخ به این سوال که الان می‌توان درباره میزان اثرگذاری واکسن کرونا به‌صورت عددی و درصدی چیزی را اعلام کرد یا نه و اینکه به‌صورت کلی واکسن کووایران در چه مرحله‌ای قرار دارد، گفت: «دو خبر در این رابطه وجود دارد؛ یک اینکه سرم افرادی که واکسن کووایران تزریق کردند را با ویروس جداشده‌ای از فردی که مبتلا به ویروس جهش یافته است مجاور کردند، خاصیت خنثی‌کنندگی دارد و این خبر خوبی است. در‌واقع نشان می‌دهد واکسن درنهایت می‌تواند علیه ویروس جهش‌یافته هم موثر باشد اما موضوع دیگر این است که در رابطه با سیستم ایمنی، میزان ماندگاری پاسخ ایمنی هم برای ما مهم است و می‌توان گفت میزان محافظت‌کنندگی واکسن به‌علاوه طول اثر محافظت‌کنندگی اهمیت بالایی دارد. چون فاز یک که انجام شد خوشبختانه بدون عارضه جدی به پایان رسید و مشکل خاصی وجود نداشت. از این به بعد ذره‌بین به این سمت می‌رود تا چه اندازه این واکسن محافظت می‌کند و تا چه زمانی می‌تواند این محافظت را حفظ کند. الان در این فاز این مطالعه می‌شود. قبل از اینکه این مطالعه شروع شود سرم افرادی که گرفته شده علیه ویروس جهش یافته توانسته خاصیت خنثی‌کنندگی داشته باشد و تیپ آنتی‌بادی مناسبی داده است یعنی تیپ آنتی‌بادی که علیه ویروس ایجاد کرده قابل‌ملاحظه است. اینکه اثر تا چه زمانی طول می‌کشد، نیاز به این دارد که فاز دو تمام شود. احتمالا تا اواسط یا اواخر فروردین نتیجه مشخص می‌شود که فاز دو به چه ترتیب بود. در این مرحله همه پارامترهای ایمنولوژیک را تک‌تک بررسی می‌کنند، چون خیال ما راحت است که واکسن از لحاظ ایمنی ایمن است و می‌توان به تعداد زیادی از افراد تزریق کرد و سراغ این باید رفت که تک‌تک عواملی که می‌خواهد در سیستم ایمنی فرد تغییر کند به اندازه کافی تغییر می‌کند یا خیر. پیش‌بینی که الان داریم این است که تغییر می‌کند چون در تعداد افرادی که در فاز یک این تزریق را انجام دادند، پارامترهای ایمنی به خوبی تغییر کرده است و تیپ آنتی‌بادی خوبی داشتند.»

واکسن ایرانی فعلا در برابر کرونای انگلیسی ایمنی خوبی نشان داده است

یکی از سوالات در ارتباط با آزمایش واکسن‌ها و میزان اثرگذاری و ایمنی که ایجاد می‌کنند، این است که آیا داوطلب واکسن را با ویروس مواجه می‌کنند یا در شرایط آزمایشگاهی این تست‌ها انجام می‌شود که یزدی در پاسخ به این سوال هم گفت: «هیچ شرکتی مجوزی در هیچ شرایطی ندارد که بخواهد فردی که واکسن تزریق کرده را با ویروس مواجه کند و این اصلا اخلاقی نیست. در‌واقع از جهت اخلاقی اجازه این کار را ندارید. کاری که کردند این است که ویروس را از بدن فردی که مبتلا به جهش یافته است، جدا کردند و آنتی‌بادی و سرم فردی که واکسن تزریق کرده را جدا کردند و درکنار هم مجاور کردند. تستی به نام تست خنثی‌کنندگی آنتی‌بادی علیه ویروس است که اگر این سرم دارای آنتی‌بادی مناسب باشد کاری می‌کند که ویروس نمی‌تواند به سلول بچسبد. این در آزمایشگاه انجام می‌شود، در فرد به هیچ عنوان آزمایش نمی‌شد ولی ردپایی از این است که چون آنتی‌بادی توانسته ویروس را خنثی کند، بنابراین اگر در بدن فردی که این واکسن را تزریق کرده است، آنتی‌بادی ایجاد‌شده‌ با ویروس جهش یافته مواجه شود هم می‌تواند خنثی کند. حالا شاید سوال دیگر این باشد که ممکن است واکسن در بدن افراد مختلف واکنش‌های مختلفی داشته باشد و آن کارایی که انتظار داریم را نداشته باشد. باید بگویم به این حالت تتروژنیزه پاسخ گفته می‌شود. یعنی گوناگونی پاسخ است. این امری طبیعی در تعداد زیاد افراد است چون پاسخ‌های ایمنی هر فردی بسته به شرایط زندگی با فرد دیگری متفاوت است. مثلا استرس‌های محیطی ما با هم متفاوت است. ممکن است فردی سیگار بکشد، ممکن است فردی الکل مصرف کند، فردی ممکن است غذای مناسب نخورد. یک فرد ممکن است خواب مناسب نداشته باشد. اینها پارامترهایی هستند که روی سیستم ایمنی موثر هستند. بنابراین نمی‌توانید پاسخ ایمنی همه افراد رادر یک سطح ببینید ولی در بحث واکسیناسیون ما یک استانداردی داریم که اگر بدان دست یابیم، می‌تواند این واکسن در طیف زیاد جمعیت هم پاسخ ایمنی قابل را ایجاد کند. واکسن‌هایی که تاکنون ایجاد شده همین بوده است، یعنی هر یک از کمپانی‌هایی که تولید کردند اگر به مرحله نهایی برسند، یعنی توانستند روی تعداد زیادی از افراد پاسخ‌های مشابهی ایجاد کنند اما وقتی میزان مصرف در حد میلیونی می‌شود یعنی چند ده‌میلیون می‌خواهند از واکسن استفاده کنند، حتما تفاوت پاسخ‌ها را خواهید داشت. در سایر واکسن‌ها نیز این را داریم. واکسن هپاتیت ب را که تزریق می‌کنیم 10 درصدی از جمعیت هستند که به آنها پاسخ‌ندهنده گفته می‌شود. اینها 10 دوز واکسن هم دریافت کنند، پاسخ نمی‌دهند. اساسا سیستم ایمنی آنها برای پاسخ دادن به واکسن خیلی کارا نیست و این افراد در جامعه وجود دارند و به‌خاطر همین تاکید روی این است، مادامی که واکسیناسیون کامل نشده نمی‌توانید از سایر پروتکل‌ها غفلت کنید تا ردپای انتقال ویروس توسط طیف وسیعی از افرادی که واکسینه شدند کم شود، در آن زمان می‌شود ماسک را برداشت و به اجتماعات برگشت و شاید بتوان زندگی را به شرایط قبلی برگرداند. مشروط به اینکه حداقل 70 درصد جمعیت فعال شما واکسن را دریافت کرده باشند. در این صورت زنجیره انتقال باید قطع شده باشد.»

اولویت قطع زنجیره انتقال همان ویروس اولیه است

رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران در پاسخ به این سوال که چه زمانی می‌توان در ارتباط با واکسن ایرانی هم مثل واکسن سایر شرکت‌های دنیا درصد ایمنی که ایجاد می‌کند را اعلام کنیم، گفت: «بعد از کارآزمایی سوم. کارآزمایی دوم هم روی 400 نفر است. کارآزمایی سوم روی چند هزار نفر و چند ده‌هزار نفر است. مثلا درباره واکسن فایزر روی 42هزار نفر انجام شد و نتیجه بیرون آمد. برای اسپوتنیک 40هزار نفر است. تعداد چند ده‌هزار نفر است که در فاز سوم خواهیم داشت. در‌مورد کووایران برکت در فاز سوم خواهیم داشت که بین چند هزار تا چند ده هزار نفر تست شود و می‌توان گفت در این جمعیت این میزان قابل بود و می‌توان درصد داد. یک نکته‌ای که باید به آن اشاره کنم بحث اثرگذاری واکسن‌های تولیدشده فعلی روی ویروس جهش‌یافته است. واقعیت این است برای قضاوت کردن زود است چون دوز دوم واکسن را هنوز تزریق نکردیم. الان از زمان شروع واکسیناسیون فقط افراد دوز یک را دریافت می‌کنند و هنوز دوز دوم را دریافت نکرده‌اند. بعد از چهار هفته از دوز دوم است که سیستم ایمنی به حد کفایت خود در پاسخ به واکسن می‌رسد. آن زمان می‌توان قضاوت کرد به جهش‌یافته پاسخ می‌دهد یا خیر. الان برای قضاوت زود است. با این همه باید هرچه زودتر واکسیناسیون را برای طیف وسیعی از جمعیت آغاز کنیم. به‌هرحال هرچقدر بتوانیم در این امر بیشتر و سریع‌تر عمل کنیم بهتر است. این حد نصابی ندارد. این نیست که بگوییم روزانه فلان میزان تزریق کنیم خوب است. هرچه بیشتر باشد بهتر است. هرچه بتوانیم سرعت را بیشتر کنیم و پوشش خود را بیشتر کنیم بهتر است لذا نمی‌توان حد نصاب داد که روزی یک‌میلیون خوب است یا روزی صدهزار تزریق. هرچه این سرعت بیشتر باشد زودتر از این مرحله بحران انتقال ویروس جلوگیری می‌کنیم. پیش‌بینی من از نظر علمی این است که اگر واکسیناسیون انجام شود طیف زیادی از جمعیت علیه ویروس ایمنی قابل را پیدا می‌کنند و بحث جهش‌ها به جای خود است ولی زنجیره انتقال در ویروس عادی را قطع می‌کنیم. اگر زنجیره انتقال ویروس عادی قطع شود خود این کمک می‌کند، ویروسی در بدن فرد به وجود نیاید که جهش یابد. باید سرچشمه و سرمنشا را هرچه سریع‌تر مهار کنیم. الان درخصوص ویروس جهش‌یافته هم پروتکل‌های وزارت بهداشت سختگیرانه‌تر است، یعنی حتی در حدی بود که در روستایی نزدیک آبیک قزوین کل روستا را قرنطینه کردند، چون چند مورد در آنجا دیده شد که جهش‌یافته وجود داشت یا در خوزستان که صحبت از ویروس جهش‌یافته در آن استان است محدودیت تردد بیشتر شده و پروتکل‌ها سختگیرانه‌تر شده است ولی دیگر افرادی که مبتلا می‌شوند همگی به جهش‌یافته مبتلا نیستند. باید بتوانیم این ویروس اصلی و کوویدی که از انتهای 2019 به وجود آمد را ریشه‌کن کنیم و اگر این مهار شود به کسی انتقال نمی‌یابد که بخواهد در بدن فرد جهش یابد. جهش ویروس به‌دلیل این است که افراد به‌هم دیگر منتقل می‌کنند و در بدن هر فردی بسته به فیزیولوژی آن فرد ممکن است دارای تغییراتی شود. اگر زنجیره انتقال را قطع کنید این تغییرات هرچه سریع‌تر کمتر می‌شود.»