مرتضی عبدالحسینی، روزنامه نگار: سرعت تحول کسب‌وکارها و فعالیت‌های تجاری و اقتصادی خارج از تخیلات بوده که با شیوع ویروس کرونا این تحولات عجیب‌تر و سریع‌تر شده است. کسب‌وکارها، تجارت و فعالیت‌های اقتصادی الکترونیک بستر جذابی است که مهم‌ترین و بهترین موقعیت‌های تبلیغاتی کشور را به خود اختصاص داده و روزی نیست که شما در ایستگاه مترو یا در حاشیه‌های سایت‌های معتبر به آنها برنخورید. تجارت الکترونیک در کشور ما به‌خصوص در سال99 توسعه یافته و براساس آمارهای مرکز تجارت الکترونیکی کشور به حدود 36درصد تولید ناخالص داخلی رسیده است. در وهله اول تحول شبکه‌ای و ارتباطی کشور که پیش‌نیاز گسترده‌تر شدن و موفق شدن فعالیت‌های الکترونیک است از وضعیت قابل‌قبولی برخوردار است، به‌طوری که ضریب نفوذ اینترنت به 102درصد و ضریب نفوذ تلفن‌همراه هوشمند نیز به 65درصد رسیده است. ازسوی دیگر، ارزش تجارت الکترونیکی کشور در نیمه نخست سال99 حدود 639هزار میلیارد تومان اعلام شده که سه‌برابر این رقم ثبت شده در مدت مشابه در سال98 است. آمارها نشان می‌دهد 81درصد واحدهای الکترونیک کشور از شبکه‌های اجتماعی برای فروش کالا و خدمات خود استفاده می‌کنند و بیش از 76درصد آنها فعالیت در فروش کالا و خدمات دارند و مابقی نیز در بخش‌های آموزش، برنامه‌نویسی و... فعالیت دارند. از طرفی روند نصب اپلیکیشن‌های مالی نشان می‌دهد در سال99 بیش از 50میلیون نرم‌افزار مالی از کافه‌بازار نصب شده‌ است. رونق و توسعه کسب‌وکارها و فعالیت‌های اقتصادی الکترونیک درحال حاضر در دستورکار بسیاری از کشورهاست و کشور ما نیز در آن پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته اما همچنان از کشورهایی مانند امارات و ترکیه عقب‌تر است. مهم‌ترین مزیت‌های این‌گونه فعالیت‌ها، توسعه اقتصادی، ایجاد شفافیت، عدالت اقتصادی در اشتغال‌زایی و تولید، تشکیل پایگاه‌های اطلاعاتی، مالیات‌ستانی آسان‌تر و... است. به‌عنوان مثال با رونق این‌گونه فعالیت‌ها بسیاری از افراد به‌خصوص زنان می‌توانند به‌راحتی اقدام به ایجاد اشتغال خانگی برای خود و فروش کالا و خدمات خود کنند. عدم پراکنش جغرافیایی از اصلی‌ترین نقطه ضعف‌های این بخش از اقتصاد است؛ چراکه بیش از 82درصد از این مراکز در تهران فعالیت دارند.

سهم 40درصدی تجارت الکترونیک از اقتصاد ایران

شکوفایی اقتصاد آنلاین جهان، پدیده‌ای است که شاید کمتر کسی به آن توجه کرده باشد اما حالا با اقبال مردم و بنگاه‌ها به تراکنش‌های آنلاین، چشم‌انداز تجارت جهان هم تغییر کرده و به نظر می‌رسد کشور‌های درحال توسعه نقش قابل‌توجهی در این حوزه، چه از لحاظ فروشنده و یا خریدار آنلاین داشته باشند که ایران نیز از این مساله مستثنا نبوده است. براساس برآوردهای مرکز توسعه تجارت الکترونیکی ایران، حجم معاملات تجارت الکترونیکی ایران در 6 ماهه ابتدایی 1399 حدود 640 هزار میلیاردتومان ثبت شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد 290درصدی را نشان می‌دهد، این رقم با احتساب تولید ناخالص داخلی کشور به قیمت جاری (بدون نفت) در 6 ماهه ابتدایی 99 که حدود 1774 هزار میلیاردتومان بوده، سهم بیش از 36درصدی تجارت الکترونیک کشور را نشان می‌دهد. همچنین براساس گزارش آنکتاد در سال 2019، رتبه ایران در حوزه تجارت الکترونیکی از میان 152 کشور، 42 شد که نسبت به سال قبل 7 پله ارتقا داشته و بالاتر از کشور‌هایی مانند قطر و عربستان صعودی قرار گرفته است. این درحالی است که رتبه ایران در سال 2016 از میان ۱۳۷ کشور، ۷۷ بوده است. این آمار‌ها نشان می‌دهد که پیشرفت قابل‌توجهی در حوزه تجارت آنلاین کشور درحال رخ دادن است اما همچنان در مقایسه با کشور‌های منطقه مانند امارات و ترکیه در رتبه پایین‌تری قرار داریم.

وضعیت مطلوب ایران در زیرساخت‌ها

 در یک سال و نیم اخیر نیز که دنیا درگیر چالش نو و عجیبی به نام کرونا شد، تجارت الکترونیک بیش از پیش در نظر‌ها آمد و همین مساله توسعه زیرساخت‌ها و پیش‌نیاز‌های گسترش آن را طلب کرد. یکی از فاکتور‌های اصلی در موفقیت توسعه اقتصاد و تجارت آنلاین، وضعیت زیرساخت این موضوع است. وضعیت شبکه ارتباطی و فناوری اطلاعات مهم‌ترین زیرساخت توسعه تجارت الکترونیک است که شامل شاخص‌هایی مانند؛ آمادگی شبکه، ضریب نفوذ تلفن همراه، ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند و... است.

براساس گزارش مرکز تجارت الکترونیک کشور، بررسی وضعیت در این شاخص‌ها در 6ماهه ابتدایی سال 99 نشان می‌دهد که هرچند در مقایسه با کشور‌هایی مانند امارات از وضعیت مناسبی برخوردار نیستیم اما رشد قابل‌قبولی پیدا کرده‌ایم. در شاخص آمادگی شبکه که به سنجش ظرفیت کشور‌ها در به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌پردازد، ایران با43.9 در رتبه 79 بین 134 کشور قرار دارد. کشور امارات با امتیاز 64 مقام نخست را بین کشور‌های همسایه کسب کرده است. در شاخص «ضریب نفوذ تلفن همراه هوشمند» که تعداد کاربران تلفن همراه هوشمند به ازای کل جمعیت را نشان می‌دهد، حدود 65درصد در ایران اعلام شده است. طبق آمار جهانی، ایران در سال 2020 حدود 54 میلیون کاربر تلفن همراه هوشمند داشته و از این منظر در جایگاه 15 جهان قرار گرفته است. این نسبت حدود 20درصد در مقایسه با سال گذشته رشد داشته است. در شاخص «تعداد مشترکین اینترنت پهن‌باند» براساس آمار ارائه‌شده توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تا پایان شهریورماه سال 99 تعداد مشترکین اینترنت پهن‌باند 86 میلیون و 10 هزار مشترک اعلام شده است. این میزان نسبت به مدت زمان مشابه در سال گذشته 19درصد رشد داشته است.

640 هزار میلیاردتومان معاملات

ارزش تجارت الکترونیکی در نیمه نخست سال 99 با رشد 284 درصدی نسبت به نیمه نخست سال 98 همراه بوده و میزان آن 639 هزار میلیاردتومان برآورد شده است. این رقم در مدت مشابه در سال‌های 97 و 96 نیز به ترتیب 107 و 72 بوده که رشد محسوس در سال 99 را تایید می‌کند. از عوامل اصلی افزایش تجارت الکترونیک در کشور می‌توان به افزایش کسب‌وکار‌های اینترنتی، تقویت زیرساخت‌ها و همچنین شیوع ویروس کرونا و علاقه مردم به خرید‌های اینترنتی اشاره کرد. همچنین مقایسه ارزش تجارت الکترونیکی در نیمه نخست سال 99 با ارزش تولید ناخالص داخلی بدون احتساب نفت (به قیمت جاری) نشان می‌دهد که نسبت تجارت الکترونیک به تولید ناخالص داخلی بدون احتساب نفت حدود 36درصد بوده است. این نسبت برای سال 98 حدود 8درصد و در سال‌های 97 و 96 نیز به ترتیب 11 و 10درصد بوده است. با توجه به جمعیت جوان کشور (70درصد پایین‌تر از 40 سال هستند) و از طرفی توسعه روزافزون شبکه‌های ارتباطی می‌توان به افزایش تجارت الکترونیک و نتایج مفید آن در تولید کالا و خدمات و همچنین اشتغال امیدوار بود.

1.5میلیارد معامله الکترونیک

براساس گزارش مرکز تجارت الکترونیکی کشور، تعدادکل معاملات الکترونیکی در نیمه نخست سال 99 به حدود یک میلیارد و 530 میلیون تومان رسیده است که شامل مجموع مبالغ تراکنش‌های خرید از طریق پرداخت اینترنتی، مجموع پرداخت از طریق کارتخوان یا نقدی و همچنین مبالغ پرداخت از طریق کارت به کارت و واریز مستقیم به حساب است. این میزان نسبت به مدت زمان مشابه در سال قبل با رشد 52درصدی همراه بوده است. بدون‌تردید شیوع ویروس کرونا در نیمه نخست سال جاری علت اصلی افزایش تجارت الکترونیک و تغییر الگوی خرید توسط مصرف‌کنندگان بوده است. همچنین مطابق با آمار دریافت‌شده از بانک مرکزی ایران، تعدادکل تراکنش‌های تجارت الکترونیکی که از طریق درگاه پرداخت اینترنتی بانکی انجام شده، در نیمه نخست سال 99 معادل 765 هزار تراکنش بوده است. این میزان نسبت به مدت زمان مشابه در سال قبل، با رشد 52درصدی همراه بوده است.

مشارکت 86درصدی بخش خصوصی

تجارت الکترونیک و اقتصاد آنلاین که با پرچمداری کسب‌وکار‌های نو (استارتاپی) آغاز شد، عموما شامل بنگاه‌های کوچکی بودند که با سرمایه‌های شخصی و یا خصوصی تشکیل شده بودند. طبق داده‌های جمع‌آوری‌شده از طریق پرسشنامه، 86درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی از روش سرمایه‌گذاری شخصی (خصوصی) برای شروع و توسعه کسب‌وکار خود استفاده کرده‌اند. استفاده از سرمایه‌گذاری‌های شرکتی نظیر شتاب‌دهنده‌ها، استفاده از سرمایه‌گذاری دولتی و روش جمع‌سپاری مالی به ترتیب با 8، 5 و یک درصد سایر روش‌های جذب سرمایه هستند. به‌طورکلی گسترش کسب‌وکار‌های اینترنتی و واحد‌های تجارت الکترونیک می‌تواند به کاهش تصدی‌گری دولت در اقتصاد و درعین‌حال افزایش مشارکت بخش خصوصی کمک کند.

شبکه‌های اجتماعی میدان‌دار تجارت الکترونیک

عموم کسب‌وکار‌های الکترونیکی همزمان از چند روش اقدام به فروش کالا و خدمات خود می‌کنند که شامل وب‌سایت‌ها، اپلیکیشن‌ها و پیام‌رسان‌ها می‌شود. براساس اطلاعات، بین واحدهای تجارت الکترونیکی 81درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی علاوه‌بر وب‌سایت از شبکه‌های اجتماعی به‌منظور ارائه کالا یا خدمات خود استفاده می‌کنند. 28درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی علاوه‌بر وب‌سایت از اپلیکیشن موبایل استفاده می‌کنند. همچنین 46درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی علاوه‌بر وب‌سایت از پیام‌رسان‌ها به‌منظور ارائه کالا یا خدمات خود بهره می‌برند. این آمار‌ها نشان می‌دهند علی‌رغم تمهیدات فرهنگی شبکه‌های اجتماعی، این شبکه‌ها دارای مزیت‌های فراوانی برای کسب‌وکار‌ها و بنگاه‌های کشور هستند و فعالیت فروشندگان و خریداران را آسان‌تر کرده‌اند. البته وسعت این شبکه‌ها گاها موجب بروز کلاهبرداری‌ها و سوءاستفاده‌هایی می‌شود که همین مساله لزوم دخالت دستگاه‌های نظارتی و قضایی کشور را در فعالیت‌های اقتصادی اینترنتی طلب می‌کند.

تمرکززدایی تجارت الکترونیک از اشتغال و تولید

مطابق با آمار به‌دست‌آمده در نیمه نخست سال 99 حدود 75درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی که نماد اعتماد الکترونیکی اخذ کرده‌اند، ماهیت حقیقی داشته و 25درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی با ماهیت حقوقی اقدام به اخذ نماد کرده‌اند. این مساله نشان می‌دهد که فعالیت کسب‌وکار‌های آنلاین در کنار پرورش بنگاه‌های بزرگ به رونق کسب‌وکار‌های خرد (حقیقی) نیز که در آن یک یا چند نفر اقدام به ارائه خدمت و یا کالایی می‌کنند، کمک خواهد کرد.

 براساس ماهیت، این نوع کسب‌وکار‌های خرد می‌تواند بستر خوبی برای تمرکززدایی از اشتغال و تولید باشد و موجب کاهش شکاف‌ها شود. آمارها نشان می‌دهد زنان مالک واحدهای تجارت الکترونیکی نسبت به سال‌های گذشته افزایش داشته و درحال‌حاضر 13درصد از صاحبان واحد‌های الکترونیکی را زنان تشکیل می‌دهند. این نسبت گرچه نسبت به سال‌های گذشته ثابت مانده و همچنان زنان سهم بسیار پایین‌تری را نسبت به مردان دارا هستند، اما به هرحال توسعه کسب‌وکارهای تجارت الکترونیکی مزیت‌هایی همانند توسعه کسب‌وکارهای خانگی را دارد که مالکان و شاغلان اغلب آنها زنان هستند.

فروش کالا و آموزش پرچم‌دار تجارت الکترونیک

همان‌طور که کالا و خدمات بیشترین سهم را از تولید ناخالص داخلی کشور داشته و ارزش‌افزوده بالایی را نیز خلق می‌کنند، در کسب‌وکار‌های الکترونیک و اینترنتی نیز به همین صورت است. براساس آمار‌های مرکز تجارت الکترونیک کشور، حدود 49درصد از واحد‌های تجارت الکترونیکی صرفا در حوزه فروش کالا فعالیت می‌کنند، این میزان نسبت به سال 98 حدود 17درصد رشد داشته است. در طرف دیگر حدود 27درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی فقط به ارائه خدمات می‌پردازند که این میزان نسبت به سال گذشته 21درصد کاهش داشته است. درمجموع، 76درصد از کسب‌وکار‌های الکترونیک در حوزه فروش کالا و خدمات فعالیت دارند. بخش آموزش، برنامه‌نویسی، تبلیغات و انتشارات در فعالیت‌های الکترونیک کشور سهم داشته و براساس آمار‌ها 8درصد از واحد‌های کشور در بخش آموزش و 6درصد نیز در برنامه‌نویسی فعالیت دارند. بخش‌های تبلیغات، انتشارات و... نیز دارای سهمی کمتر از 3 هستند.

تمرکز 80 درصد تجارت الکترونیک در تهران

به‌مانند بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی که در تهران متمرکز شده‌اند، کسب‌وکارهای الکترونیک نیز عموما در پایتخت فعالیت می‌کنند. از 500شرکت برتر کشور که به‌تازگی اعلام شده است، حدود 250شرکت یا 50درصد آنها در تهران و مابقی با تنوع بسیار کمی در دیگر استان‌ها حضور دارند. پراکندگی جغرافیایی واحدهای تجارت الکترونیکی دارای نماد اعتماد در نیمه نخست سال99 به تفکیک استان‌ها نیز نشان می‌دهد در این بین استان تهران با  6809واحد بالاترین آمار کشور را دراختیار دارد. به‌عبارت دیگر، حدود 82درصد کسب‌وکارهای الکترونیک در تهران فعالیت می‌کنند، این درحالی است که این فعالیت‌ها احتمالا مشتریان بسیاری در استان‌های دیگر دارند (در بخش فروش کالا و برنامه‌ها و...). براساس آمارها، سهم تهران از واحدهای الکترونیک کشور تفاوتی نکرده و در چند سال اخیر در همین حدود بوده است. تنوع جغرافیایی کسب‌وکارهای الکترونیک علاوه‌بر افزایش اشتغال و انگیزه فعالیت در شهرستان‌ها می‌تواند به تمرکززدایی در حوزه تجارت‌ الکترونیک کشور کمک کند.

رشد 80 درصدی نصب اپلیکیشن‌های مالی

همان‌طور که گفته شد یکی از کانال‌ها و روش‌های فعالیت الکترونیکی و عرضه کالا و خدمات، اپلیکیشن‌های متفاوتی است که واحدها برای ترسیم فضایی از محصولات خود و همچنین تسویه معاملات (درگاه پرداخت)  اقدام به راه‌اندازی آنها می‌کنند. با اوج‌گیری فعالیت تجارت‌های الکترونیک، استارتاپ‌ها و... نصب نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌ها نیز افزایش یافته به‌طوری که در سال98 حدود 37میلیون اپلیکیشن اقتصادی و مالی از کافه‌بازار دانلود شده که در مقایسه با 21میلیون اپلیکیشن در سال97، رشد 80درصدی را نشان می‌دهد. البته با انتشار آمارهای سال99 و به‌دلیل شیوع کرونا و افزایش تجارت‌های الکترونیک احتمالا این رقم به بیش از 50میلیون نیز رسیده باشد. طبقه‌بندی سایت‌ها نیز نشان می‌دهد که در سال98، ترافیک شاپرک و خدمات مالی بانکی (سایت‌های مکمل انجام معاملات و تجارت الکترونیک) بعد از بورس رتبه‌های دوم و سوم بازدید را داشته‌اند. براساس آمارها، سایت‌های خدمات مالی حدود 21درصد و شاپرک نیز 20درصد بازدیدها را به خود اختصاص داده‌اند.