مهدی عبداللهی، روزنامه نگار: اهمیت سرمایه‌گذاری روی تحقیق و توسعه، در کشورهای پیشرفته صنعتی به‌عنوان امری مسلم و بدیهی فرض شده و این تحقیق و توسعه است که چگونگی تخصیص بودجه و مسائل مالی را تعیین می‌کند. درحال حاضر سرمایه‌گذاری در واحدهای R&D به‌عنوان یک مزیت رقابتی به‌شمار می‌آید. به باور کارشناسان، در رقابت‌های جهانی کشورهایی که کمتر توسعه‌یافته‌اند؛ این فرصت برای آنها وجود دارد که با افزایش هزینه‌کرد در تحقیق و توسعه، فاصله خود را از کشورهای توسعه‌یافته‌تر کمتر کنند.

هزینه‌کرد در تحقیق و توسعه البته صرفا محدود به فناوری‌ نمی‌شود، تحقیقات کاربردی، توسعه‌ای و پایه‌ای در حوزه‌های مختلف و ازجمله علوم انسانی، نیز از موارد هزینه‌کرد در تحقیق و توسعه است. نمونه بسیار مشهور در جهان که با هزینه‌کرد در تحقیق و توسعه زمینه پیشرفت و توسعه را فراهم کرده، کشور کره‌جنوبی است. براساس آمارهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (oecd) هزینه تحقیق و توسعه کره‌جنوبی معادل4.5 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور است. این رقم بالاترین هزینه کرد در R&D است.

 نتایج این هزینه‌کرد هم پیشاپیش مشخص است؛ کره‌جنوبی امروز با ال‌جی، سامسونگ، انواع خودروهای پیشرفته و... که همگی در لبه تکنولوژی حرکت می‌کنند، با محصولات خود در همه خانه‌ها حضور دارد. در ایران براساس بند 8-2 سیاست‌های کلی علم‌وفناوری، سهم بودجه تحقیق و توسعه بخش دولتی تا پایان سال 1404 باید به 2درصد از تولید ناخالص داخلی و برای سال 1400 نیز این مقدار باید به 1.5 درصد تولید ناخالص داخلی می‌رسید، با این‌حال بررسی‌ها نشان می‌دهد این میزان طی سال‌های اخیر از 75/. درصد در سال 95 به حدود 58/. درصد در بودجه 1400 رسیده است. در گزارش حاضر بودجه مراکز تحقیقاتی و پژوهشی درج‌شده در لایحه بودجه سال 1400 بررسی‌شده است.

 نتایج نشان می‌دهد بدون در نظر گرفتن مراکز تحقیقاتی نظامی-امنیتی، تعداد 174 مرکز پژوهشی و تحقیقاتی دارای ردیف بودجه هستند که رقم بودجه آنها حدود 6 هزار و 371 میلیارد تومان است. نتایج نشان می‌دهد همین مقدار بودجه تحقیق و توسعه نیز بنا به دلایلی که در ادامه می‌آید، فاقد اثرگذاری مورد انتظار است.

 6400 میلیارد تومان بودجه مراکز تحقیقاتی

بررسی جزئیات لایحه بودجه سال 1400 نشان می‌دهد بدون درنظر گرفتن مراکز تحقیقاتی نظامی، امنیتی و هسته‌ای، 174 مرکز تحقیقاتی، مطالعاتی و پژوهشی در بودجه سالانه کشور ردیف بودجه دارند. محاسبات نشان می‌دهد کل رقم بودجه درنظر گرفته شده برای این 174 مرکز پژوهشی حدود 6 هزار و 371 میلیارد تومان خواهد بود. این رقم معادل 75/. درصد کل مصارف 855 هزار میلیارد تومانی بودجه سال آینده و معادل 97/. درصد بودجه 652 هزار میلیارد تومانی هزینه‌ای (جاری) دولت است. اما در بین این مراکز پژوهشی، سازمان تحقیقات، ترویج و آموزش کشاورزی با هزار و 218 میلیارد تومان در رتبه اول با بیشترین بودجه تحقیقاتی قرار دارد. پس این سازمان، موسسه تحقیقات واکسن رازی با 915 میلیارد تومان دوم، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با 220 میلیارد و 400 میلیون تومان سوم، پژوهشگاه نیرو با حدود 200 میلیارد تومان در رتبه چهارم و مرکز تحقیقات راه و شهرسازی با 178 میلیارد تومان در رتبه پنجم قرار دارد.

موسسه تحقیقاتی علوم شیلاتی کشور، پژوهشگاه صنعت نفت، سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، پژوهشگاه فضایی ایران و مرکز پژوهش‌های مجلس نیز به ترتیب با 149، 140، 127، 5/123 و 123.3 میلیارد تومان در رتبه‌های ششم تا دهم قرار دارند. طبق بررسی‌ها، بیشترین تعداد مراکز تحقیقاتی ابتدا در بخش پزشکی و سپس در بخش کشاورزی متمرکز شده است. در 27 موسسه و مرکز تحقیقاتی بالای 50 میلیارد تومان، در 57 موسسه و مرکز تحقیقاتی بودجه بین 10 تا 50 میلیارد تومان، در 51 مرکز تحقیقاتی بودجه بین 2 تا 10 میلیارد تومان و درنهایت در 37 مرکز تحقیقاتی رقم بودجه بین 300 میلیون تومان تا 2 میلیارد تومان است. در بین مراکز تحقیقاتی که کمترین بودجه را دارند، می‌توان به رقم بودجه پژوهشکده آینده‌نگری علوم پزشکی کرمان و مرکز تحقیقات اورولوژی سینا اشاره داشت که هر کدام 300 میلیون تومان بودجه خواهند داشت. مرکز تحقیقات داروهای گیاهی با گرایش عفونی با 700 میلیون تومان و پژوهشکده توسعه کالبدی با 900 میلیون تومان نهادهای دیگر هستند که کمترین بودجه پژوهشی و تحقیقاتی را دارند. این اعداد و ارقام نشان می‌دهد اولا تعداد مراکز تحقیقاتی که اتفاقا عملکرد و فعالیت آنها با برخی دیگر هم‌پوشانی داشته و موازی است، رشد قارچ‌گونه داشته و ثانیا نکته قابل تامل اینکه در 37 مرکز پژوهشی، رقم بودجه سالانه کمتر از 2 میلیارد تومان است. این موضوع از این منظر مهم است که با درنظر گرفتن رقم میانگین 20 میلیون تومان برای هر محقق یا پژوهشگر، با رقم یک تا 2 میلیارد تومان هر مرکز تحقیقاتی فقط می‌تواند حقوق و دستمزد 4 تا 5 نفر را بدهد و باقی مانده مبالغ نیز قطعا باید صرف هزینه‌های جاری شود.این موضوع موجب‌شده بسیاری از مراکز تحقیقاتی کشور به‌‌جای اینکه از پژوهش‌های متخصصان و نخبگان جوان و خارج از سازمان خود استفاده نکنند و به‌جای محقق، چندین نفر به‌طور ثابت در این مراکز به‌عنوان حقوق‌بگیر ثابت فعالیت کنند.

  بودجه 2100 میلیاردتومانی پژوهش در کشاورزی

در لایحه بودجه سال 1400 یکی از بخش‌هایی که بیشترین بودجه برای تحقیقات این بخش اختصاص داده شده، بخش کشاورزی و منابع طبیعی است. براساس محاسبات «فرهیختگان» از ارقام بودجه، حتی با حذف مراکز تحقیقاتی ایمنی غذا، 17 مرکز تحقیقاتی در حوزه کشاورزی و باغبانی و منابع طبیعی بودجه دریافت می‌کنند که مجموع بودجه این 17 مرکز در سال آینده 2 هزار و 128 میلیاردتومان خواهد بود. برای درک اهمیت اختصاص این مقدار بودجه به مراکز تحقیقاتی بخش کشاورزی، کافی است بدانیم این بودجه معادل 33درصد از کل بودجه 6 هزار و 371 میلیاردتومان 174 موسسه تحقیقاتی و پژوهشی ذکرشده در لایحه بودجه سال آینده است. همچنین با لحاظ این مورد که کل بودجه بخش کشاورزی و منابع طبیعی کشور در لایحه سال آینده نزدیک به 5 هزار و 938 میلیاردتومان خواهد بود، بودجه بخش تحقیقاتی کشاورزی معادل 36درصد کل بودجه بخش کشاورزی و منابع طبیعی است.

سازمان تحقیقات، ترویج و آموزش کشاورزی، موسسه تحقیقاتی علوم شیلاتی کشور، موسسه آموزش و ترویج جهاد کشاورزی، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال، موسسه تحقیقات علوم باغبانی، موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، موسسه تحقیقات علوم دامی، پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی، موسسه تحقیقات خاک و آب، موسسه تحقیقاتی برنج کشور، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، پژوهشکده کشاورزی دانشگاه زابل، موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی، پژوهشکده فناوری تولیدات گیاهی، پژوهشکده آبزی‌پروری و پژوهشکده زعفران ازجمله این مراکز تحقیقاتی هستند که در سال آینده 2 هزار و 128 میلیاردتومان بودجه تحقیقاتی دریافت خواهند کرد. اختصاص این ارقام به تحقیقات بخش کشاورزی درحالی است که اغلب پژوهشگران بر ناکارآمدی این تحقیقات اشاره دارند و اعداد و ارقام فعالیت در بخش کشاورزی ایران نیز عدم اثرگذاری این بودجه‌ها بر بهره‌‏وری، کیفیت تولید و حفظ منابع صحه می‌گذارد.نمونه این وضعیت، صنعت دام و طیور ایران است که با وابستگی 80درصدی به واردات نهاده‌ها، یکی از پرمشکل‌ترین حوزه‌ها در چند سال اخیر بوده و در سال جاری نیز ترکش‌های افزایش قیمت و کمبود نهاده‌ها، در بخش تامین مواد پروتئینی و لبنیات حسابی معیشت و سفره ایرانی‌ها را کوچک و کوچک‌تر کرده است.

در این خصوص مرکز پژوهش‌های مجلس نیز که اخیرا در گزارشی که به موضوع «اعتبارات بخش کشاورزی و منابع طبیعی در لایحه 1400» پرداخته، با نقد اختصاص ارقام چشمگیر به مراکز تحقیقاتی بخش کشاورزی، بیان می‌دارد برای بسیاری از این اعتبارات، اهداف کمّی مشخصی ذکر نشده و برای آن بخشی که دارای اهداف کمّی هستند نیز مشخص نیست اعتبارات پیش‌بینی‌شده به چه میزان از اثربخشی لازم در راستای اهداف ذکرشده برخوردارند و این اثربخشی با چه معیاری قابل‌سنجش است. تداوم روند فعلی و نبود نظام ارزیابی میدانی، علاوه‌بر اتلاف منابع منجر به رقابت برای جذب بودجه و درنتیجه، بعضا ارائه آمارهای غیرصحیح توسط دستگاه‌های مختلف شده است. پیامد این موضوع در این واقعیت مشهود است که با وجود پیش‌بینی بیشترین اعتبارات، بیشترین چالش‌های این بخش به اهداف مرتبط با این امور، یعنی «بهره‌وری پایین» و «بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی» برمی‌گردد. این موضوع نشان‌دهنده نبود اثربخشی کافی در برنامه‌های بخش کشاورزی و منابع طبیعی و ضرورت اصلاح روند‌های فعلی در برنامه‌ریزی و سیاستگذاری در این بخش است.

 دستگاه‌های موازی و شبیه هم

نکته جالب‌توجه دیگر، تعداد بالای مراکز تحقیقاتی موازی و شبیه هم است. برای مثال در حوزه فناوری اطلاعات سه مرکز تحقیقاتی با عناوین شبیه هم بودجه تحقیقاتی دریافت می‌کنند که مجموع بودجه آنها در لایحه سال 1400 چیزی حدود 86 میلیارد و 500 میلیون تومان است. این سه نهاد پژوهشی شامل پژوهشکده فناوری اطلاعات و ارتباطات دارای کد بودجه‌ای 113679 و با بودجه 13.8 میلیاردتومان، پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات با کد بودجه‌ای 149001 و با بودجه 70 میلیارد و 500 میلیون تومان و پژوهشکده فناوری ارتباطات و اطلاعات با کد (126703) نیز با بودجه 2/2 میلیاردتومان هستند. پژوهشکده اقتصاد با 8.3 میلیاردتومان و پژوهشکده امور اقتصادی با 7/7 میلیاردتومان بودجه از دیگر مراکز تحقیقاتی شبیه هم هستند. موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر با 74.1 میلیاردتومان و موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال با 90.6 میلیاردتومان از دیگر مراکز تحقیقاتی‌ای هستند که موازی هم در بخش کشاورزی فعالیت کرده و بودجه دریافت می‌کنند.