مهدی عبداللهی، روزنامه نگار: پس از فراگیرشدن کارت‌های عابربانک میان مردم و استفاده عموم افراد از این کارت‌ها، نظام بانکی کشور به فکر تسریع در امور بانکی و چرخه اقتصادی مبادلات گرفت. از این روز در سال 1376 تعداد 600 دستگاه پوز (POS) یا همان کارتخوان توسط یکی از بانک‌های کشور مورد استفاده قرار گرفت. با ورود شبکه شاپرک به سیستم بانکداری ایران در سال 1390، دستگاه‌های POS در کشور به‌یکباره رشد چشمگیری به‌خود گرفته و تا پایان آذرماه سال‌جاری این تعداد به حدود 9.5 میلیون دستگاه رسیده است. طبیعی است که وجود زیرساخت‌های مناسب صنعت پرداخت برای افزایش کارایی موسسات مالی و بازارهای مالی، جلب اعتماد مصرف‌کنندگان و تسهیل تعاملات اقتصادی و تجارت کالاها و خدمات ضروری است. نقش دستگاه‌های POS در مبادلات تجاری این روزها به‌قدری مهم شده که این تعبیر وجود دارد که سیستم پرداخت یک کشور همان نقشی را در بازارهای حقیقی و مالی بازی می‌کند که سیستم خون‌رسانی در بدن انسان دارد. اما از دیگر سو نیز وجود سامانه‌های پرداخت برای یک شفافیت در اقتصاد به سان یک معجزه هستند، چراکه امروزه در سطح جهان صندوق‌های فروش مکانیزه که به‌عنوان یک منبع قابل استناد برای مراجع مختلف مرتبط با فروش و درآمد عمل می‌کنند، بخش مهم و تاثیرگذار هر صندوق مکانیزه مبادی پرداختی آن یعنی دستگاه POS است. دستگاه‌های POS قادرند به‌صورت خودکار به انواع سخت‌افزارها و نرم‌‌افزارهای فروشگاهی متصل شوند. ترازوهای دیجیتال داده‌های خود را مستقیم به صندوق و از صندوق به کارتخوان سیار منتقل ‌کنند و همچنین خروجی صندوق فروشگاه به‌صورت خودکار و کاملا اتوماتیک قابل مقایسه با ورودی کارتخوان است. این اطلاعات برای فروشنده، صاحب فروشگاه و حتی اصناف زیرمجموعه و دولت (سازمان امور مالیاتی) قابل استناد است. از این منظر، یکسان بودن اطلاعات صندوق‌های مکانیزه فروش مجهز به کارتخوان بهترین نوع شفافیت مالی را ایجاد می‌کند.

در کشور ما نیز براساس قانونی که در بیست‌ویکم مهرماه سال 1398 تحت عنوان «قانون پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مودیان» به تصویب مجلس رسیده، بحث محوری آن، تشکیل پرونده مالیاتی برای کلیه صاحبان کارتخوان یا دستگاه‌های POS است. اجرای کامل این قانون تنها راه جلوگیری از فرار مالیاتی در اصناف است که تعداد آن به‌همراه نهادهای خدماتی دولت بیش از 4 میلیون واحد برآورد می‌شود. اما براساس آنچه در این گزارش می‌خوانید، تعداد دستگاه‌های POS در کشورمان حدود 9.5 میلیون دستگاه است که نه با میانگین جهانی آن و نه با تعداد اصناف و مشاغل فعال در کشور همخوانی دارد. به‌نظر می‌رسد سیاستگذار بدون برنامه و رویکرد خاصی اقدام به توزیع افراطی دستگاه‌های POS در کشور کرده که همین عامل به‌جای شفافیت، می‌تواند عامل فرار مالیاتی و هرچه غیرشفاف‌شدن اقتصاد ایران شود. استفاده از چندین دستگاه‌های POS در هر واحد صنفی امری که اغلب شهروندان در واحدهای صنفی مشاهده و ملاحظه کرده‌اند. بر این اساس وقت آن رسیده که در قوانین اعطای دستگاه‌های POS و همچنین تعداد آنها بازنگری جدی شود، وگرنه جلوگیری از فرار مالیاتی و ایجاد شفافیت در اقتصاد بیشتر شبیه به شوخی خواهد بود.

 به اندازه 25 کشور اروپایی کارتخوان داریم!

براساس آمارهایی که انجمن معاملات امن اروپا (EAST) و بانک مرکزی اروپا اخیرا منتشر کرده‌اند، در نیمه اول سال جاری تعداد دستگاه‌های POS در 31 کشور اروپایی (عضو و خارج از اتحادیه) 15 میلیون و 168 هزار دستگاه بوده است. در بین این کشورها، انگلستان با 2 میلیون و 694 هزار دستگاه در رتبه اول، فرانسه با 2 میلیون و 592 هزار دستگاه در رتبه دوم، ایتالیا با 2 میلیون و 14 هزار دستگاه در رتبه سوم، اسپانیا با یک میلیون و 941 هزار دستگاه در رتبه چهارم، ترکیه با یک میلیون و 692 هزار و 134 دستگاه در رتبه پنجم، لهستان با 907 هزار دستگاه در رتبه ششم، آلمان با 858 هزار دستگاه در رتبه هفتم، یونان با 735 هزار دستگاه در رتبه هشتم، هلند با 379 هزار دستگاه در رتبه نهم و پرتغال نیز با 376 هزار دستگاه در رتبه دهم قرار دارند.

نکته قابل‌تامل اینکه کشورهای آلمان و ترکیه دقیقا درحالی که جمعیت‌شان به تعداد جمعیت کشورمان است اما در آلمان 858 هزار دستگاه POS و در ترکیه یک میلیون و 692 هزار دستگاه وجود دارد و این درحالی است که تعداد دستگاه‌های POS در ایران تقریبا نزدیک به 9.5 میلیون دستگاه یا به‌عبارتی 11 برابر آلمان و 5.6 برابر ترکیه است. همچنین مقایسه داده‌های ارائه‌شده از سوی انجمن معاملات امن اروپا (EAST) و بانک مرکزی اروپا با آمارهای شاپرک در ایران نشان می‌دهد تعداد 9 میلیون و 480 هزار و 451 دستگاه POS موجود در سیستم شاپرک ایران تقریبا با کل تعداد POSهای 25 کشور اسپانیا، ترکیه، لهستان، آلمان، یونان، هلند، پرتغال، سوئیس، سوئد، رومانی، جمهوری چک، بلژیک، مجارستان، فنلاند، نروژ، دانمارک، اتریش، کرواسی، ایرلند، بلغارستان، لیتوانی، استونی، لتونی، اسلوونی و قبرس برابری می‌کند که کل آنها در مجموع 9 میلیون و 470 هزار و 134 دستگاه POS دارند.

 2 برابر هند دستگاه POS داریم

براساس آمارهایی که بانک ذخیره هند (RBI) منتشر کرده تا پایان اکتبر 2020 تعداد دستگاه‌های POS هند به 5 میلیون و 394 هزار و 177 دستگاه رسیده است که این تعداد در مقایسه با مدت مشابه اکتبر 2019 رشد 30درصدی را نشان می‌دهد. گرچه سرانه تعداد دستگاه‌های POS ارائه نشده اما تعداد نزدیک به 5.4 میلیون دستگاه POS در هند با جمعیت یک میلیارد و 353 میلیون نفری درحالی است که در کشورمان به ازای جمعیت 84 میلیونی، نزدیک به 9.5 میلیون دستگاه POS صادر شده است. به‌عبارتی ایران با جمعیت 84 میلیونی حدود 1.7 برابر هندی‌ها دستگاه POS دارد. گرچه توسعه زیرساخت‌های پرداخت امر قابل‌تقدیری در کشورمان است، اما مقایسه این اعداد و ارقام نشان می‌دهد سیستم مالی و بانکی کشور بدون رویکردهای تنظیمی به حال خود رها شده است.

 سرانه کارتخوان در ایران 6/6 برابر چین

طبق آمارهای رسمی بانک مرکزی چین، از سال 2013 تا 2018 تعداد پایانه‌های POS در چین به‌طور میانگین هر ساله بیش از 2 میلیون و 800 هزار دستگاه افزایش یافته و از حدود 10 میلیون و 63 هزار در سال 2013 به 34 میلیون و 148 هزار دستگاه تا سال 2018، به 30 میلیون و 892 هزار دستگاه تا پایان سال 2019 و به 33 میلیون و 312 هزار دستگاه تا نیمه اول سال 2020 رسیده است. لازم به ذکر است کاهش تعداد دستگاه‌های POS در سال 2019 به‌دلیل اشباع تدریجی بازار و تغییرات عمده سیاست‌های دولت و قطع برخی دسترسی‌ها بوده است. درحال‌حاضر طبق آمارهای ارائه‌شده، تعداد دستگاه‌های POS به ازای هر 10 هزار چینی بزرگسال (بالای 18 سال) 237 دستگاه است که در مقایسه با حدود 1561 دستگاه در ایران، ایرانی‌ها 6/6 برابر بیشتر از چینی‌ها دستگاه POS دارند. گرچه تعداد دستگاه‌های POS قابل احصا نیست، اما آنچه از آمارهای قابل دسترس می‌توان فهمید، اینکه ایران با جمعیت 84 میلیون نفری در تعداد POSها رتبه دوم جهان پس از کشور چین با جمعیت 1.4 میلیارد نفری را داشته و حتی از هند با جمعیت یک میلیارد و 353 میلیون نفری نیز تعداد POSهای بیشتری دارد.

 4 برابر میانگین جهانی دستگاه POS داریم

شاید گفته شود مقایسه تعداد دستگاه‌های POS ایران به کشورهایی که تعداد جمعیت آنها با ایران برابری نمی‌کند، به لحاظ منطقی درست نیست؛ این سخن کاملا درستی است. برای یکسان‌سازی ماهیت و شکل داده‌ها، در اینجا از آمارهای سرانه دستگاه POS یا آمار ضریب نفوذ POS استفاده کرده‌ایم که این آمار نیز نکات بسیار جالب‌توجهی دارد. برای نمونه، در چین به ازای هر 10 هزار فرد بالای 18 سال، تعداد 237 دستگاه POS وجود دارد، این تعداد در ایتالیا حدود 510، برزیل 517، آرژانتین 240، مکزیک 111، انگلیس 415، استرالیا 390، کانادا 375، هلند 290، ترکیه 267 و در آلمان 124 دستگاه است. این درحالی است که در ایران با لحاظ 60 میلیون و 734 هزار نفر افراد بالای 18 سال، به ازای هر 10 هزار نفر بزرگسال تعداد 1561 دستگاه POS وجود دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در سطح جهان به ازای هر 10 هزار نفر بزرگسال، به‌طور میانگین 370 دستگاه POS وجود دارد، این بدین مفهوم است که تعداد 1561 دستگاه POS موجود در ایران تقریبا بیش از 4 برابر میانگین سرانه جهانی است. گرچه در کشورهای مختلف و در جغرافیا و اقتصادهای مختلف تعداد و نیاز به دستگاه‌های POS می‌تواند متفاوت باشد، اما به هرحال استناد به آمارهای کشورهایی که اقتصاد آنها شباهت‌های زیادی با اقتصاد ایران دارند (ازجمله برزیل، آرژانتین و ترکیه) نشان می‌دهد در اقتصاد ایران به شکل بی‌هدف و افراطی این دستگاه‌ها توزیع شده که به نظر می‌رسد حالا همین فناوری و زیرساختی که می‌توانست تسهیل‌گر روابط تجاری و معاملات در کشور باشد، خود به‌عنوان ابزاری برای فرارهای مالیاتی و هرچه غیرشفاف شدن اقتصاد ایران عمل می‌کند. تجربه میدانی نیز نشان می‌دهد ادعای مذکور تنها توهم نبوده و فعالان تجاری در صنف‌های مختلفی وجود دارند که برای فرار مالیاتی از چندین دستگاه POS استفاده می‌کنند.

 POSهای تهران از ترکیه و آلمان بیشتر است!

تصویر استانی تعداد دستگاه‌های POS نیز بسیار جالب توجه است. براساس آمارهای سیستم شاپرک در آذرماه سال‌جاری از مجموع 9 میلیون و 480 هزار و 451 دستگاه POS موجود در کشور، استان تهران با یک میلیون و 933 هزار دستگاه در رتبه اول، خراسان‌رضوی با 727 هزار دستگاه در رتبه دوم، اصفهان با 663 هزار دستگاه در رتبه سوم، فارس با 589 هزار دستگاه در رتبه چهارم، خوزستان با 495 هزار دستگاه در رتبه پنجم قرار دارند. مازندران، آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، البرز و گیلان نیز دیگر استان‌هایی هستند که به ترتیب در رتبه‌های ششم تا دهم جای گرفته و بیشترین تعداد دستگاه‌های POS را دارند. ایلام با 68 هزار دستگاه، کهگیلویه‌وبویراحمد با 75 هزار دستگاه و خراسان‌جنوبی با 87 هزار دستگاه سه استانی هستند که به ترتیب کمترین تعداد دستگاه‌های POS را دارند. نکته جالب توجه این است که تعداد دستگاه‌های POS استان تهران دقیقا با کل دستگاه‌های POS کشور اسپانیا برابری می‌کند و همچنین دستگاه‌های POS استان تهران در مقایسه با هر یک از  28 کشور اروپایی که در بین آنها نام کشورهایی همچون ترکیه، لهستان، آلمان، یونان، هلند، پرتغال، سوئیس، سوئد، رومانی، جمهوری‌چک، بلژیک، مجارستان، فنلاند، نروژ، دانمارک، اتریش و کرواسی دیده می‌شود، بیشتر است.

 3 میلیون واحد صنفی داریم

وجود تعداد زیاد دستگاه‌های POS در کشور در مقایسه با دیگر کشورها و ازجمله با کشورهای آلمان و ترکیه که جمعیت یکسانی با ایران دارند، مشخص شد. اما این سوال وجود دارد که تعداد دستگاه‌های POS آیا سنخیتی با تعداد واحدهای صنفی دارند یا خیر؟ براساس آمارهایی که وزارت صمت اعلام کرده و در اظهارات سعید ممبینی، رئیس اتاق اصناف (در تاریخ اول تیرماه 98) اعلام شده، در ایران حدود ۳ میلیون واحد صنفی وجود دارد که از این تعداد، نزدیک به ۲۰ درصد از این واحدهای صنفی در حوزه تولید مشغول به کار هستند، حدود ۵۰ درصد واحدهای صنفی در حوزه توزیع فعال هستند و مابقی در دیگر زمینه‌ها فعالند. اگر تعداد فعالیت‌های نیازمند دستگاه‌های POS (همچون فعالیت‌های غیررسمی و فعالیت‌های رسمی در ادارات دولتی، بیمارستان‌ها و...) را نیز به این تعداد اضافه کنیم، نیاز به این دستگاه‌ها بیش از 4 میلیون نخواهد بود؛ عددی که با 9.5 میلیون دستگاه POS فاصله 5 میلیونی دارد.