آخرین اخبار از تکنولوژی و کارکرد واکسن ایرانی
به گزارش «فرهیختگان»، کرونا هنوز هست، هنوز خیلی‌ها را مبتلا می‌کند و جان خیلی‌های دیگر را هم می‌گیرد. اگر نگوییم وضعیت از آن چیزی که در ابتدا بوده، بدتر شده، نمی‌توانیم هم بگوییم که به سمت بهبود شرایط درحرکت هستیم. هنوز در بحران هستیم، نه‌فقط ما، تمام دنیا همچنان با بحران کرونا دست‌وپنجه نرم می‌کنند و هزاران هزار نفر مبتلا و هزاران هزار نفر جانباخته روی دست کشورها می‌ماند. اما تنها تفاوتی که می‌توان این روزها از آن یاد کرد، اخباری است که حول مساله تولید واکسن کرونا به گوش می‌رسد؛ فایزر، مدرنا، آکسفورد، سینوواک، اسپوتنیک و... همه بخشی از نام‌هایی است که این روزها مکررا می‌شنویم و نوید مقابله جدی‌تر با کرونا و ایجاد ایمنی در جهان ویروسی‌شده را می‌دهند. با وجود این همانطور که گفتیم هنوز تا پایان راه کرونا در جهان راه زیادی باقی مانده است. پیرو همین ماجرا تولید واکسن و شروع قریب‌الوقوع واکسیناسیون در کشورهای مختلف، سازمان بهداشت جهانی هشدارها و اطلاعاتی را اعلام کرد که به خوبی از ابهامات دنیای پیش‌رو و جریان مبارزه جهان با کرونا پرده برمی‌دارد. مایکل رایان، مدیر بخش اضطراری سازمان جهانی بهداشت همین دو، سه روز پیش گفت: «ساخت و کاربرد این واکسن‌ها به معنای پایان یافتن این بیماری نیست، زیرا امکان دسترسی همه افراد به آن تا اوایل سال آینده (بهمن و اسفند) وجود نخواهد داشت. واکسیناسیون ابزار بسیار نیرومندی به جعبه ابزارکنونی ما (برای رویارویی با این بیماری) خواهد افزود، اما نمی‌تواند به‌تنهایی کار را تمام کند.»
تدروس ادهانوم، دبیرکل سازمان بهداشت جهانی هم ذهنیت فزاینده به پایان رسیدن این همه‌گیری، درحالی‌که ادامه گسترش سریع این ویروس، فشار بسیار زیادی بر بیمارستان‌ها و کارکنان بخش درمان و بهداشت وارد می‌کند و پیشرفت درمورد ساخت این واکسن‌ها را نشانگر نوری در پایان تونل توصیف کرد و علیه آن هشدار داد.
طارق یاساریویچ، سخنگویWHO گفت: «واکسن کرونا از سه‌ماهه اول یا دوم ۲۰۲۱ به مرور در دسترس کشورها قرار می‌گیرد. البته گروه‌های خاص و ضعیف ازجمله کادر پزشکی و افراد مسن می‌توانند زودتر از این موعد و در سه‌ماهه اول سال آتی این واکسن را دریافت کنند. بیش از ۲۱۰ نوع واکسن ضدویروس کرونا در مراحل مختلف تولید قرار دارند و کمتر از ۴۸ نوع از آنها روی انسان آزمایش شده‌اند و حدود ۱۰ واکسن نیز آزمایش‌های مرحله نهایی و مرحله سوم را انجام داده‌اند.» با این مقدمه به سراغ آخرین وضعیت واکسن ایرانی کرونا می‌رویم تا ببینیم ایران که نامش بین کشورهای نامزد تولیدکننده واکسن کرونا قرار دارد در چه وضعیتی است و آیا می‌توان به تولید و توزیع و تزریق واکسن کرونای ایرانی هم امید داشت یا خیر؟
واکسن ایرانی هم به روش Inactivated و هم با تکنولوژی mRNA
خیلی می‌گذرد از روزهای ابتدایی اعلام خبر آغاز تحقیقات و البته عملیات تولید واکسن ایرانی برای مهار ویروس کرونا. خبری که بعد از گذشت مدتی از سوی نهادهای بین‌المللی هم تایید شد و نام ایران هم بین اسامی سایر کشورهای تولیدکننده واکسن کرونا قرار گرفت. اتفاق مبارکی که سوای مسائل روانی می‌تواند تا حد قابل‌قبولی کشور را آن هم در این شرایط تحریمی کمک کند. البته اگر به عاقبت تولید واکسن آنفلوآنزا دچار نشود و از آن تجربه درس گرفته باشیم! آخرین اخبار در ارتباط با واکسن‌های ایرانی کرونا حاکی از عبور مراحل آزمایشی حیوانی است ولی علی‌رغم اعلام زمان‌های متعدد و مکرر برای آزمایش‌های انسانی، هنوز که هنوز است خبری از آغاز تست انسانی واکسن ایرانی کرونا نیست. چند روز پیش کیانوش جهانپور، رئیس مرکز روابط‌عمومی وزارت بهداشت و سخنگوی سازمان غذا و دارو در ارتباط با آخرین وضعیت واکسن ایرانی کرونا گفت: «مجوز آزمایش‌های بالینی برای نخستین واکسن ایرانی کرونا صادر شد؛ مجوزی که عملا این واکسن را وارد فاز آزمایش انسانی می‌کند. با این مجوز، به محققان مجوز تست بالینی داده شده و مطالعات بالینی باید انجام شود. پس از این درصورت تایید مطالعات بالینی و اثبات بی‌خطری آن مجوز تولید و تلقیح عمومی صادر می‌شود. این واکسن با تکنولوژی ویروس کشته‌شده تولید می‌شود. در برخی کشورها هم واکسن کرونا با همین شیوه ساخته شده است و به‌هرحال استراتژی مشابه دیگر واکسن‌هاست. حداقل دو شرکت هم در حوزه تولید واکسن برای واکسن کرونا مشابه با واکسن شرکت مدرنا کار می‌کنند. واکسن آنها با تکنولوژی mRNA در مطالعات آزمایشگاهی است. به نظر می‌آید نمونه‌های آزمایشگاهی تولیدشده نسبت به برخی از آنها مزیت فناوری داشته باشد؛ شرایط نگهداری آنها و زنجیره سردی که لازم دارد نسبت به واکسن‌هایی که تاکنون با این تکنولوژی (mRNA) معرفی شده‌اند، سهل‌تر خواهد بود. اگر استراتژی‌های دیگر در تولید واکسن کرونا به این مرحله برسند، مجوز تولید صادر می‌شود. لزوما تزاحم و تضاربی بین این استراتژی‌های مختلف وجود ندارد. همه اینها را وزارت بهداشت حمایت می‌کند.» قبل‌تر در رابطه با فرآیندهای تولید واکسن و روش‌های مختلف آن صحبت کردیم و گفتیم که یکی از روش‌هایی که کشورهای مختلف برای دستیابی به واکسن کرونا به سراغ آن رفته‌اند روش ویروس ضعیف یا غیرفعال شده یا همان Inactivated است و روش دیگر که به‌گفته کارشناسان از یک تکنولوژی های‌تک بهره می‌برد، mRNA نام دارد.
مهم نیست از چه روشی واکسن تولید می‌کنیم همه باید برای پایان پاندمی تلاش کنیم
محققان ایرانی مدت‌زمان زیادی است که درگیر تحقیق و توسعه واکسن ایرانی کرونا هستند و اخبار فعالیت‌های آنها کمابیش به گوش مردم و رسانه‌ها می‌رسد. اخیرا و در شرف ورود به مرحله پایانی آزمایش‌ها، یعنی مرحله انسانی، برخی اسامی آشنا به‌عنوان محققان اصلی پروژه توسعه واکسن ایرانی کرونا به گوش می‌رسد؛ مینو محرز، فوق‌تخصص بیماری‌های عفونی و عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا، پیام طبرسی رئیس بخش عفونی بیمارستان مسیح دانشوری و... . در همین رابطه تلاش کردیم با هردوی این متخصصان گفت‌وگویی داشته باشیم.
ابتدا مینو محرز، در رابطه با مراحل پیشرفت واکسن کرونای ایرانی به «فرهیختگان» گفت: «واکسن ایرانی کرونا شبیه واکسن‌های مدل چینی و روسیه‌ای از روش Inactivated یا همان ویروس ضعیف‌شده تبعیت می‌کند و با همان روش تولید شده است. این واکسنی که ما مسئولیت توسعه و انجام تحقیقات آن را داریم از مسیر روش mRNA تولید نشده است. این روش را فقط همان دو شرکت آمریکایی و آلمانی پیش گرفتند و با آن واکسن تولید کردند و هیچ جایی این مدلی کار نکردند. mRNA یک نوآوری در صنعت تولید واکسن است. بنابراین روش جدیدی است، ما به‌وسیله ویروس ضعیف‌شده تولید واکسن را امتحان می‌کنیم؛ همان روشی که خیلی از کشورها نیز از آن طریق اقدام کردند. اتفاقا یکی از مسئولان سابق نظام بهداشت و درمان آمریکا در ارتباط با روش‌های تولید واکسن کرونا در جهان گفته بود فکر نکنید همه باید با روش mRNA واکسن را تولید کنید، این واکسن جدید است و در آینده برای واکسن‌سازی ممکن است امیدبخش باشد. هر نوع واکسنی اعم از ویروس ضعیف‌شده یا سایر روش‌ها را استفاده کنید تا با تلاش همه دنیا هر نوع واکسنی که دارند و تولید کرده‌اند را استفاده کنیم و بتوانیم این پاندمی را با کمک این واکسن‌ها از بین ببریم.»
آزمایش‌های انسانی با توجیه و رضایت افراد انجام می‌شود
محرز در پاسخ به این سوال که آیا آزمایش‌های انسانی واکسن ایرانی شروع شده است یا نه و نحوه انتخاب افرادی که واکسن روی آنها تست می‌شود چگونه است، گفت: «خیر. هنوز آزمایش‌های انسانی شروع نشده است ولی مقدمات آن چیده می‌شود که این امر آغاز شود. مجوز اخلاق کلینیکال‌ترایال را هم برای واکسن ایرانی گرفته‌ایم. گزینش افراد برای تزریق و آزمایش واکسن ایرانی هم کاملا داوطلبانه است. کاملا به افراد توضیح داده می‌شود و رضایتنامه را امضا می‌کنند. البته با بیمه کامل و تسهیلات کامل این کار انجام می‌شود. بازه سنی داوطلبان هم از 18 تا 50 سال است. در رابطه با اینکه آیا واکسن‌های خارجی هم در ایران آزمایش‌های بالینی خواهند داشت یا خیر هم باید بگویم خیر. آنها آزمایش بالینی را روی خود آمریکایی‌ها و در اروپا انجام دادند. یکی از شرکت‌های همراه برای تولید واکسن فایزر بیوان‌تک در آلمان است که تحت‌مدیریت و کنترل یک زن و شوهر ترکیه‌ای‌الاصل است. این روش mRNA را هم همین‌ها کشف کردند. اینها شرکت دانش‌بنیان بودند و شرکت فایزر روی کشفیات و تولیدات آنها سرمایه‌گذاری کرده است. واکسن مدرنا هم در آمریکا تولید شده است و آمریکایی‌ها این مدل را ساخته‌اند. با این وجود این دو واکسن هر دو مشکل حمل‌ونقل دارند؛ یکی برای ماندگاری و استفاده احتیاج به دمای منهای 80 درجه دارد که ایجاد این دما فقط در مراکز تحقیقاتی ممکن است و فقط در این مراکز یخچال‌های منهای 80 درجه وجود دارد. مدرنا هم برای حفاظت به یخچال منهای 20 نیاز دارد که آن هم یخچال‌های معمولی شامل این ویژگی‌ها نیست و درنتیجه نقل و انتقال آنها سخت است و نمی‌توان به راحتی به آنها دسترسی داشت.»
تا تیرماه هیچ واکسنی اعم از خارجی و ایرانی به ما نمی‌رسد
قبل از گفت‌وگو با محرز، خبری را به نقل از این عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا دیده بودم و آن نوشته شده بود اگر خیلی خوشبینانه فکر کنیم، در سال جدید و اواخر بهار می‌توانیم این واکسن را داشته باشیم. محرز در این رابطه هم توضیح داد: «هیچ‌کدام از واکسن‌های تولیدشده در دنیا هم قبل از تیرماه به دست کسی نمی‌رسد. حتی آنهایی که سازمان جهانی بهداشت تهیه کرده است تا در اختیار کشورها قرار دهد هم باید الان پولش پرداخت شود تا تیرماه به دست ما برسد. اساسا تولید انبوه از واکسن‌ها آن هم چنین واکسنی که همه دنیا مطالبه آن را دارند، کار زمانبری است. به نظر من باید صبر کنیم تا واکسن ایرانی تولید شود. اگر نتایج مطالعات انسانی این واکسن هم مانند فاز حیوانی آن خوب و موفقیت‌آمیز باشد، امیدواریم تا تیرماه به تولید برسد. اگر واکسن ایمن و موثر باشد، باید مجددا از سازمان غذا و دارو مجوز دریافت کند و بعد از آن می‌تواند وارد فاز تولید شود. نکته دیگری که وجود دارد این است که تمام اعضای تیم تحقیقاتی و تولید‌کنندگان واکسن ایرانی، ایرانی هستند. هیچ کشوری به ما کمک نکرده است. ما بچه‌های باهوشی در ایران داریم. منتها باید امکانات در اختیار آنها قرار دهیم. سرمایه مملکت ما که جوانان نابغه هستند، می‌توانند هر کاری را انجام دهند. سواد دارند و تکنولوژی باید در اختیار آنها قرار داده شود. همانطور که جوانان این سرزمین در آمریکا و جاهای دیگر افتخارآفرینی کردند، می‌توانند در ایران هم چنین افتخاراتی را بیافرینند.»
نداشتن کیت تشخیصی به ما آسیب زد نباید واکسن را هم نداشته باشیم
یکی از انتقاداتی که به روند تحقیق و تولید واکسن ایرانی وجود داشت و بارها از سوی برخی متخصصان هم بیان شد، تاخیر در شروع این اقدام ارزشمند بوده است. این عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا در این باره هم گفت: «دیر شروع کردیم چون امکانات نداشتیم. ما یک موسسه واکسن‌سازی به نام رازی داشتیم که در طول این سال‌ها یکی از بهترین موسسات در زمان خود در زمینه واکسن و سرم‌سازی در دنیا بود. دانشجوی پزشکی بودیم در آنجا نحوه گرفتن سم مار و عقرب را مشاهده می‌کردیم. موسسه عظیمی بود. به‌تدریج چون واکسن‌های حیوانی را می‌ساخت البته واکسن انسان هم تولید می‌کرد ولی بیشتر روی واکسن‌های حیوانی کار می‌کرد، زیرنظر جهاد کشاورزی رفت که مساله علمی بودن برندینگ این موسسه را زیرسوال برد. رازی به تدریج پسرفت داشت و واکسن‌های انسانی را نتوانست بسازد و آنها را از هند خریدند و واکسن‌های دامی را هم حالا بعد از اینکه قدری بهتر از گذشته شده می‌سازند. زمانی هم هیچ واکسنی را به آن معنا که باید نمی‌ساختند. واکسن تب مالت را نساخت و ما از خارج کشور نتوانستیم تهیه کنیم و تب مالت این میزان افزایش یافت. الان این موسسه کمی جان گرفته هرچند دستگاه‌های آن هم قدیمی است. این همه واکسن را نمی‌تواند تهیه کند. ما اصولا واکسن‌ها را از خارج کشور تهیه می‌کنیم. اما با این اوضاع تحریم‌ها باید واکسن خود را داشته باشیم. امکان تولید واکسن ایرانی را داریم و همانطور که باید کیت تشخیص ایرانی را داشته باشیم واکسن ایرانی را هم لازم داریم. مشکل ما در مهار کووید این بود که از ابتدا همانند کشورهای دیگر کیت تشخیص کرونا به اندازه کافی نداشتیم که همه افراد را تست و ایزوله و کنترل کنیم. یعنی از مواجهه فعال جا ماندیم و درنتیجه از دنیا و کنترل کرونا عقب افتادیم.»
در مسیر خودکفایی برای تولید واکسن‌های مختلف در ایران
محرز چند باری در سخنانش به مساله تحریم و نبود تکنولوژی و مصائبی که در مسیر تحقیق و تولید واکسن ایرانی وجود دارد، اشاره کرد. از او در رابطه با این مساله توضیحات بیشتری خواستیم و او گفت: «تحریم‌ها محدودیت‌های زیادی را خصوصا در ورود تکنولوژی و دسترسی به ابزار روز برای ما ایجاد کرده است. ولی خوشبختانه یک سایت بزرگی از واکسن‌سازی راه افتاده و ان‌شاءالله سایت‌های بیشتری راه می‌افتد تا بتوانیم واکسن را در داخل کشور تولید کنیم. نه‌تنها واکسن کووید که هر واکسنی که استفاده می‌شود، اعم از واکسن‌هایی که برای بچه‌ها به صورت روتین استفاده می‌شود و هم برای بزرگسالان امکان ساختش را در داخل کشور داشته باشیم. الان امکان ساخت این واکسن‌ها را داریم و امیدوارم یکی‌یکی بتوانیم واکسن‌ها را بسازیم که از خرید آن از کشورهای دیگر بی‌نیاز شویم که گاهی به دلیل تحریم دچار کمبود می‌شدیم. الان برای واکسن آنفلوآنزا مدت‌زمان زیادی است که مشکل داریم. این واکسن‌ها را باید خودمان تهیه کنیم. اگر کووید کنار برود قطعا ویروس دیگری خواهد آمد. باید هم امکان تشخیصی و هم امکان پیشگیری و واکسن را خود در ایران داشته باشیم که ان‌شاءالله به‌زودی این مهم راه می‌افتد. در ارتباط با نقش شهید محسن فخری‌زاده هم باید بگویم ایشان در کیت تشخیصی که وزارت دفاع ساخته بود، مشارکت داشتند و امکانات کیت را دراختیار قرار دادند و امکانات ساخت واکسن‌ها را تهیه کردند تا وزارت دفاع و رازی بتوانند کار کنند. از این نظر کمک‌های زیادی کردند.»
حداقل 4 ماه دیگر با تولید واکسن ایرانی فاصله داریم دولت باید واکسن خارجی را تامین کند
بعد از محرز با پیام طبرسی، فوق‌تخصص بیماری‌های عفونی و رئیس بخش عفونی بیمارستان مسیح دانشوری و همچنین از محققان ارشد تولید واکسن کرونای ایرانی گفت‌وگویی انجام دادیم. طبرسی در ارتباط با آخرین وضعیت واکسن ایرانی کرونا به «فرهیختگان» گفت: «از لحاظ تکنولوژی که برای ساخت واکسن ایرانی استفاده شده است، این واکسن شبیه همان‌هایی است که چین و روسیه تولید کرده‌اند و همان مسیر را طی می‌کند. الان نمی‌توان خیلی دقیق زمانی را برای تزریق و توزیع این واکسن اعلام کرد، چراکه تازه می‌خواهد وارد فاز آزمایش‌های انسانی شود و به افراد تزریق شود تا مشخص شود که عوارضی دارد یا خیر و مشخص شود که چه سطحی از ایمنی را ایجاد می‌کند و تاثیراتش در مدل انسانی هم شبیه به مدل حیوانی هست یا خیر (البته آزمایش‌های حیوانی با مدل انسانی تفاوت‌هایی هم دارد.) این پروسه حداقل چهار ماه زمان خواهد برد. در این یکی دو هفته آزمایش‌های انسانی ان‌شاءالله آغاز خواهد شد. در این بازه دولت باید واکسن خارجی را تهیه کند. چون بر فرض تولید واکسن داخلی هم ما نمی‌توانیم همه افراد جامعه را پوشش بدهیم و همه نیاز را تامین کنیم. وقتی که همه کشورها به‌دنبال خرید واکسن و تزریق آن به شهروندان‌شان هستند، دولت ایران هم باید همین مسیر را برود و واکسن‌های خارجی را بخرد. واکسن‌سازهای حرفه‌ای خیلی‌هایشان حتی از قبل پیش‌فروش کرده‌اند و اخیرا حتی گفته‌اند که آن تعدادی که قول داده بودند را نمی‌توانند با سرعت تولید کنند. این کار دولت را سخت‌تر هم می‌کند و در این فضایی که همه به‌دنبال واکسن هستند، حتما کار زمان زیادی خواهد برد. از منظر تکنولوژی mrna هم باید بگویم این تکنولوژی بسیار های‌تک است ولی با این حال تعدادی از شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی هم روی آن درحال کار و تحقیق هستند. برای اولین‌بار هم هست که با این طریقه و روش واکسن در دنیا تولید شده است و روش نوینی است.»
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه
مطالب پیشنهادی
