مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد: واکنش گسترده افکار عمومی کشور به خبر خرید خودروهای دناپلاس برای نمایندگان مجلس در روزهای اخیر نشان داد با اتفاقاتی که در بازار خودروی ایران رخ‌ داده، این واکنش‌ها کاملا طبیعی و قابل پیش‌بینی بوده است، زیرا هرچند خرید خودرو برای استفاده در امور اداری و جاری وکلای ملت در مجالس ادوار مرسوم بوده است اما از آنجا ‌که با رشد بی‌ضابطه قیمت‌ها در این بازار، خرید خودرو برای بسیاری از افراد جامعه حالا به یک رویا و آرزو تبدیل‌ شده، این شائبه برای بسیاری از مردم پیش می‌آید که ممکن است از این به‌بعد مجلسی‌ها به قیمت برخورداری از این رانت، نسبت به همه نابسامانی‌ها در این بازار و رفتار انحصارگرایانه خودروسازان و قطعه‌سازان بی‌تفاوت باشند. در گزارش حاضر به بررسی میزان برخورداری ایرانیان از خودروی شخصی و مقایسه آن با سرانه جهانی پرداخته‌ایم. نتایج بررسی‌ها جالب‌توجه است؛ ایرانی‌ها در برخورداری از خودروهای سواری درمیان 194 کشور، رتبه 76 جهان را دارند که این رتبه با توجه به تعداد کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای ثروتمند کم‌جمعیت و همچنین درمقایسه با کشورهای همسایه و رقبای منطقه‌ای ایران همچون مصر، ترکیه و سایر کشورهای همسایه جایگاه شایسته‌ای برای ایران است. بااین‌حال بررسی آمارهای داخلی (هزینه-درآمد و...) نشان می‌دهد به‌رغم این جایگاه نسبتا خوب، میزان برخورداری از خودرو در کشورمان کاملا نامتوازن و ناعادلانه است،  درحالی 14 میلیون خانوار یک یا چندخودرو دارند که نزدیک به 49 میلیون ایرانی فاقد خودرو هستند. این وضعیت در خانوارهای کم‌درآمد به‌مراتب شرایط ناعادلانه‌تری دارد، چراکه 70 تا 90 درصد خانوارهای شهری و روستایی در دهک‌های یک تا چهارم فاقد خودرو هستند.

36 میلیون وسیله نقلیه موتوری داریم

صنعت خودرو در ایران به همان میزانی که در انحصار دولتی‌ها بوده و انتظار هرگونه شفافیت از هزینه‌های تولید، کیفیت قطعه‌سازی و قیمت تمام‌شده بیهوده است، در کمیت و کیفیت تعداد خودروهای کشور نیز هیچ شفافیتی وجود ندارد. این وضعیت درحالی صورت می‌گیرد که در دو مرحله یعنی از سال 1386 تا 1394 و از آبان 1398 تاکنون طرح سهمیه‌بندی سوخت در کشور انجام شده و باید سیاستگذار جهت شفاف‌سازی نحوه توزیع انرژی در کشور تعداد خودروهای درحال تردد را به جزئیات در دسترس افکار عمومی، پژوهشگران و رسانه‌ها قرار دهد. چنانکه در ادامه خواهیم گفت، درحال‌حاضر دولت درحالی به 80 میلیون یارانه نقدی (45 هزار تومانی) و به 60 میلیون نفر یارانه معیشتی (یارانه بنزینی) می‌دهد که در میان آنها بخشی دارای خودرو و منتفع از یارانه انرژی و بخش قابل‌توجهی هم فاقد خودرو و بی‌بهره از یارانه انرژی هستند.

طبق بررسی‌های انجام‌شده در این گزارش، تنها آمار مستندی که از تعداد کل وسایل نقلیه موتوری درحال حرکت کشور در دسترس است، مربوط به سالنامه آماری بیمه مرکزی ایران است. براساس گزارش بیمه شخص ثالث این سالنامه، تا سال گذشته 36 میلیون و 600 دستگاه وسایل نقلیه موتوری درحال حرکت در ایران وجود داشته که 58درصد آنها دارای بیمه و 42درصد فاقد بیمه بوده‌اند (عمدتا وسایل نقلیه کشاورزی، موتورسیکلت، خودروهای واقع در مناطق روستایی و... عمدتا فاقد بیمه‌اند). طبق گزارش بیمه مرکزی از مجموع 36.6 میلیون دستگاه وسیله نقلیه، بیش از 12 میلیون دستگاه آنها موتورسیکلت‌ها و مابقی به سایر وسایل نقلیه مربوط می‌شود. با توجه به اینکه در گزارش مذکور تعداد خودروها به تفکیک و با جزئیات بحث نشده، تلفیق آمارهای اعلام‌شده از سوی پلیس راه (تعداد خودروهای دارای پلاک) و آمارهای سازمان حمل‌ونقل جاده‌ای و دیگر دستگاه‌های دولتی نشان می‌دهد در مجموع با کنار گذاشتن وسایل نقلیه کشاورزی، در سطح کشور نزدیک به 22 میلیون خودروی فعال و دارای پلاک نصب‌شده در کشور وجود دارد. درنهایت اگر خودروهای باری و خودروهای سنگین را از عدد مذکور کم کنیم، 18 میلیون و 370 هزار دستگاه خودروی سواری (شخصی و عمومی) در کشور وجود دارد. به‌عبارتی دیگر از مجموع خودروهای درحال تردد حدود 5/83درصد آنها خودروهای سواری و مابقی مربوط به خودروهای باری و... هستند. براین اساس با درنظر گرفتن نزدیک به 84 میلیون جمعیت کشور در سال جاری، به ازای هر 1000 نفر در کشور 218 دستگاه خودروی سواری (شخصی و عمومی) وجود دارد یا به‌عبارتی، به‌ازای هر 10 ایرانی، تعداد 2/2 خودروی سواری در کشور درحال تردد است.

ایران در سرانه تعداد خودرو، 76 جهان

طی دو سال اخیر خودروسازان هر ازچندگاهی پیش‌فروش‌هایی را براساس قرعه‌کشی برگزار می‌کنند که تعداد شرکت‌کنندگان در این پیش‌فروش‌ها بسیار ارقام قابل‌تاملی است، به‌طوری‌که در برخی از این پیش‌فروش‌ها برای پیش‌فروش 20 تا 30 هزار دستگاه خودرو، بیش از چهار میلیون ایرانی به امید برنده شدن در قرعه‌کشی ثبت‌نام کرده‌اند. با توجه به اینکه در دو سال اخیر تولید خودروسازان بین 35 تا 37درصد کاهش داشته، این موضوع در وهله اول می‌تواند گویای بر هم خوردن تعادل عرضه و تقاضا باشد، اما زمانی که به شهریور سال 1394 برمی‌گردیم، مرور آنچه در تجربه کمپین مردمی «خرید خودروی صفر ممنوع» رخ داد، نشان می‌دهد با اتفاقاتی که طی دو سال اخیر در شاخص‌های کلان اقتصاد ایران رخ داده، بخش عمده و اصلی این تقاضاها، تقاضاهای مصرفی نبوده و کاملا تقاضای سرمایه‌ای هستند که برای منتفع شدن از رانت موجود بین قیمت کارخانه و قیمت بازار اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند. شاید مرور اتفاقی که در شهریور سال 1394 افتاد، خالی از لطف نباشد. در آن سال زمانی که مردم در اعتراض به قیمت بالا و کیفیت پایین خودروهای داخلی کمپینی را با عنوان «خرید خودروی صفر ممنوع» در فضای مجازی کلید زدند، طی سه ماه با کاهش شدید خرید خودروهای صفر، خودروسازان را دست به دامان دولت کرد و دولت درنهایت مجبور شد با اعطای وام 25 میلیون تومانی برای خرید خودرو، این کمپین اجتماعی و خودجوش را سرکوب کند. اما این مقدمه را برای این گفتیم که برسیم به اصل داستان؛ اینکه به جز نگاه سرمایه‌ای و نه مصرفی که با افت ارزش پول ملی، ایرانیان را وارد بازار خودرو کرده، آیا تعداد خودرو در ایران در مقایسه با شاخص‌های جهانی کم است که ایرانیان عطش فراوانی برای خرید خودرو دارند؟ در این خصوص برای اینکه بهتر بتوان قضاوت کرد، در سطح جهان شاخصی با عنوان یک خودروی سواری به ازای 1000 نفر معمول شده است که در این گزارش با تلفیق داده‌های سه مرجع آماری یعنی بانک جهانی، داده‌های انجمن بین‌المللی سازندگان وسایل نقلیه موتوری و داده‌های اتحادیه تولیدکنندگان اتومبیل اروپا (ACEA)، وضعیت ایران را بین 194 کشور کوچک و بزرگ جهان طی سال گذشته بررسی کرده‌ایم.

نتایج نشان می‌دهد در سطح جهان درحالی به‌طور میانگین به‌ازای هر 1000 نفر جمعیت 222 دستگاه خودروی سواری وجود دارد که با درنظر گرفتن جمعیت 84 میلیونی کشور در سال جاری و با درنظر گرفتن تعداد 18 میلیون و 370 هزار دستگاه خودروی سواری (اعم از شخصی و عمومی)، در ایران به‌ازای هر 1000 نفر 218 دستگاه خودروی سواری وجود دارد. این تعداد خودروی سواری و این شاخص سرانه خودرو کشورمان را در رتبه 76 جهان از لحاظ برخورداری از خودروی سواری قرار می‌دهد که اگر نگاه منصفانه‌ای داشته باشیم و کشورمان را با تعداد زیادی از کشورهای توسعه‌یافته که سرانه خودرو در آنها بالاست، مقایسه کنیم و همچنین با درنظر گرفتن میانگین جهانی 222 خودرو به ازای هر 1000 نفر، جایگاه چندان بدی برای ایران نیست. اما درخصوص سرانه خودرو در جهان گفته شد که میانگین سرانه آن در 194 کشور تعداد 222 خودرو به ازای هر 1000 نفر است، بااین‌حال بررسی‌ها نشان می‌دهد در کشورهایی همچون سان‌مارینو (رتبه اول جهان) به ازای هر 1000 نفر 1263 دستگاه خودرو، در موناکو (رتبه دوم) 889 دستگاه خودرو، در نیوزلند (رتبه سوم) 860 دستگاه خودرو، در آمریکا (رتبه چهارم) 838 دستگاه خودرو، در لیختن‌اشتاین (رتبه پنجم) 773 دستگاه خودرو و در استرالیا نیز 730 دستگاه خودرو وجود دارد. در مقابل این کشورها، در کشورهایی همچون سومالی به ازای هر 1000 نفر فقط سه دستگاه خودرو، در بنگلادش چهار دستگاه، در نپال، روندا و گینه پنج دستگاه، در چاد و سیرالئون هرکدام 6 دستگاه، در تانزانیا، گامبیا و نیجر و هائیتی هرکدام هفت دستگاه و در اتیوپی و موریتانی به‌ترتیب به ازای هر 1000 نفر، 9 و 10 دستگاه خودروی سواری وجود دارد.

ایران از 14 کشور شاخص جهان و منطقه وضعیت بهتری دارد

درخصوص سرانه خودرو گفته شد که سرانه تعداد خودروهای سواری در ایران هرچند درمقایسه با کشورهای توسعه‌یافته پایین است، اما با میانگین جهانی چندان فاصله ندارد (218 دستگاه خودرو در ایران درمقابل 222 دستگاه خودرو در میانگین جهانی) و درمقایسه با کشورهای منطقه و برخی کشورهای شاخص دنیا جایگاه چندان بدی ندارد؛ رتبه 76 ایران در بین 194 کشور درحالی است که سه کشور کم‌جمعیت کویت، بحرین و قطر به‌ترتیب در رتبه‌های 34، 41 و 42 جهان قرار دارند. کشور روسیه در رتبه 59، امارات در رتبه 66، عمان در رتبه 67، عربستان‌سعودی در رتبه 74 و همگی بالاتر از ایران هستند و کشورهایی که به آنها اشاره می‌شود، در رتبه‌های پایین‌تر و با سرانه کمتری نسبت به ایران قرار دارند. برای نمونه چین در رتبه 82، ارمنستان در رتبه 90، ترکیه در رتبه 94، الجزایر در رتبه 100، جمهوری آذربایجان در رتبه 103، اردن در رتبه 104، لبنان در رتبه 106، مصر در رتبه 109، ترکمنستان در رتبه 110، عراق در رتبه 112، افغانستان در رتبه 133، تاجیکستان در رتبه 140، هند در رتبه 144 و پاکستان نیز در رتبه 164 قرار دارند.

52 درصد ایرانی‌ها خودرو ندارند

تا اینجا با استفاده از داده‌های آماری درخصوص جایگاه جهانی ایران بحث شد. اما به‌نظر می‌رسد اتکای به سرانه که شاخص میانگین است، برای بیان تفاوت‌های اقتصادی-اجتماعی گویایی لازم را ندارد و بیانگر همه واقعیت‌ها نیست. در اینجا با استفاده از داده‌های هزینه-درآمد سال 1398 مرکز آمار ایران و داده‌های پایگاه اطلاعات اقتصادی خانوار (زیرمجموعه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی) وضعیت دسترسی خانوارها در دهک‌های مختلف درآمدی را نیز بررسی کرده‌ایم. طبق داده‌های مذکور که به تفصیل در جدول شماره 2 آمده است، از 29 میلیون و 673 هزار خانوار کشور در سال 1399 (آمارهای پایگاه اطلاعات اقتصادی خانوار)، 22 میلیون و 228 هزار خانوار درمناطق شهری و 7 میلیون و 445 هزار خانوار نیز در مناطق روستایی سکونت دارند.

همچنین براساس داده‌های هزینه-درآمد سال 1398 مرکز آمار ایران، طی سال گذشته از تعداد 29 میلیون و 673 هزار خانوار کشور، به‌طور میانگین 48 درصد خانوارهای کشور یا 14میلیون و 241 هزارخانوار دارای حداقل یک خودرو و 15 میلیون و 432 هزار خانوار هم فاقد خودرو بوده‌اند. با توجه به تفاوت‌های برخورداری دهک‌ها و همچنین میزان برخورداری خانوارها در مناطق شهری و روستایی، بررسی جزئیات آماری نشان می‌دهد درمناطق شهری به‌طور میانگین 53 درصد خانوارها (11 میلیون و 803 هزار خانوار) دارای حداقل یک خودرو و 47 درصد مابقی فاقد حداقل یک خودرو هستند. درهمین مناطق شهری، میزان برخورداری بین دهک‌های درآمدی نیز متفاوت است، به‌طوری‌که در دهک یک (کم‌درآمدترین) حدود 89 درصد فاقد خودرو هستند. در دهک دوم 74 درصد، در دهک سوم 64 درصد، در دهک چهارم 56 درصد، در دهک پنجم 48 درصد، در دهک ششم 40 درصد، در دهک هفتم 34 درصد، در دهک هشتم 30 درصد، در دهک نهم 20 و در دهک دهم نیز 10 درصد خانوارها فاقد خودرو هستند. درمناطق روستایی وضعیت کمی متفاوت‌ از مناطق شهری است، به‌طوری‌که میانگین برخورداری خانوارهای روستای از خودروی شخصی کمتر از 33 درصد (2 میلیون و 437 هزار خانوار) است. همچنین در روستا، 97 درصد افراد دهک اول (کم‌درآمدترین) فاقد خودرو هستند. در دهک دوم 90 درصد، در دهک سوم 80 درصد، در دهک چهارم 74 درصد، در دهک پنجم 71 درصد، در دهک ششم 68 درصد، در دهک هفتم 59 درصد، در دهک هشتم 53 درصد، در دهک نهم 46 و در دهک دهم نیز 34 درصد خانوارها فاقد خودرو هستند.

49 میلیون ایرانی فاقد خودرو هستند  و برخی خانوارها 2 تا 3 خودرو دارند

طبق داده‌های آماری گفته شده 47 درصد خانوارهای شهری و 67 درصد خانوارهای روستایی در سال 1398 فاقد خودرو بوده‌اند (داده‌های هزینه- درآمد مرکز آمار). همچنین این مورد نیز بحث شد که از 29 میلیون و 673 هزار خانوار ایرانی، 14 میلیون و 241 هزار خانوار حداقل دارای یک خودرو بوده‌اند و 15 میلیون و 432 هزار خانوار حتی یک دستگاه خودرو هم نداشته‌اند. حال اگر تعداد 18 میلیون و 370 هزار دستگاه خودروی سواری درحال تردد در کشور را تقسیم بر تعداد 14 میلیون و 241 هزار خانوار دارای خودرو کنیم، به‌ازای هرکدام از این خانوارها 1.3 خودرو می‌رسد. این موضوع بیانگر این نکته است که برخی خانوارها دارای چندین دستگاه خودرو هستند و برخی دیگر یک خودرو دارند. موضوع داشتن چندین خودرو  در برخی خانوارها و نداشتن حتی یک دستگاه خودرو در بیش از 15 میلیون خانوار به دلایلی که در ادامه می‌آید، امری بسیار حیاتی و مهم است. اما درخصوص اینکه 15 میلیون خانوار فاقد حتی یک دستگاه خودرو چه جمعیتی را شامل می‌شوند، بررسی داده‌های پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان؛ تعاون، کار و رفاه اجتماعی نشان می‌دهد این تعداد باید حدود 48 میلیون و 970 نفر را شامل شود. البته با درنظر گرفتن بعد خانوار 2/3 نفری نیز این رقم چندان دور از ذهن نیست و می‌تواند موید صحت این موضوع باشد. تا اینجا عمدتا از آمار و ارقام سرانه و میزان برخورداری خانوارها در دهک‌های درآمدی و در مناطق شهری و روستایی بحث شد، اما موضوع مهم‌تر اینکه نتایج این بررسی‌ها چند نکته را مشخص می‌سازد. نکته اول: باتوجه به اینکه تا قبل از سهمیه‌بندی بنزین طبق محاسبات سازمان برنامه‌وبودجه کشور سالانه حدود 123 هزار میلیارد تومان فقط یارانه بنزین بین ایرانی‌ها توزیع می‌شد، که گرچه حالا با اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین و اعطای کارت سوخت، بنزین دونرخی شده و به 60 میلیون نفر نیز یارانه معیشتی داده می‌شود، اما همچنان نزدیک به 11 میلیون نفر که خودرو دارند در کنار افراد دیگری که خودرو ندارند، هم یارانه معیشتی و هم ماهانه بنزین 60 لیتری می‌گیرند. یارانه معیشتی و یارانه 45 هزار تومانی هدفمندی برای هر دو گروه یکسان است.

همچنین به‌نظر می‌رسد اگر بخواهیم ازمنظر عدالت اجتماعی قضاوت کنیم، دولت برای خانوارهایی که بیش از یک خودرو دارند، به خودروهای دوم و سوم و... آنها نباید بنزین یارانه بدهد. نکته دوم: هجوم تعداد بسیار زیاد افراد برای خرید خودرو در شرایط فعلی که شاخص‌های اقتصاد کلان و دماسنج آن وضعیت خوبی را نشان نمی‌دهد، حکایت از این موضوع دارد که خودرو از کالای مصرفی به کالای سرمایه‌ای تبدیل شده و به قیمت برخورداری عده‌ای از رانت توزیع خودرو (تفاوت قیمت 40 تا 60 درصدی قیمت در کارخانه و بازار)، بخش قابل‌توجهی از جامعه یا بیش از نیمی از جمعیت کشور از نعمت برخورداری از خودرو بی‌بهره و حتی خرید خودرو با قیمت‌های نجومی برای آنها به یک رویا و آرزو تبدیل می‌شود. این موضوع موید این نکته است که در شرایط خاص کشور که ارزش پول ملی تضعیف شده و افراد زیادی برای بهره‌مندی از رانت قیمتی بازار خودرو و همچنین برای حفظ دارایی‌های خود اقدام به خرید خودرو می‌کنند، دولت نباید به این موضوع بی‌تفاوت باشد و برای مدت کوتاهی می‌توان از ابزارهای کنترلی همچون مالیات بر عایدی سرمایه و... از افزایش بی‌ضابطه تقاضاهای سرمایه‌ای در این بازار که خصلت مصرفی دارد، جلوگیری کرد. این موضوعی است که می‌تواند با کاهش تقاضاهای سرمایه‌ای، تعادل را به بازار خودرو برگرداند و نیز در رشد بی‌ضابطه قیمت‌ها در بازار نیز موثر خواهد بود.