به گزارش «فرهیختگان»، جهاددانشگاهی را باید پیشتاز حرکت علمی در دوران هشت سال دفاع مقدس دانست. در بحبوحه پایان حکومت شاهنشاهی و آغازین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی که ایران هنوز به ثبات کامل نرسیده بود و دشمنان و منافقان از هرسو ضربه‌ای به بدنه انقلاب وارد می‌کردند، عراق آغازگر جنگی تحمیلی به ایران شد که کشور را در تنگنای سختی قرار داد. آغاز جنگ، ‌نبود امکانات دفاعی لازم، خروج متخصصان و مهندسان خارجی از ایران، اوضاع آشفته داخلی و عدم آشنایی متخصصان و مهندسان ایرانی به صنایع پیچیده‌ای که تا آن زمان مدیریت آن را آمریکایی‌ها به‌عهده داشتند، موجب شد فشار مضاعفی به همه بخش‌های کشور وارد شود. در همین زمان بدنه علمی کشور وظیفه سنگین‌تری را به‌عهده داشت. جهاد دانشگاهی به‌عنوان یکی از ارگان‌های علمی مهم در کشور، مسئولیت سنگینی را بردوش گرفت. در آن زمان کشور در زمینه‌ها و حوزه‌های مختلف دریایی، هوایی، زمینی و حتی نیروهای مختلف سپاه، نیازهای متعددی داشتند که مسئولیت تامین آنها به جهاد دانشگاهی سپرده شد. در این گزارش و در گفت‌وگو با تعدادی از اعضای هیات‌علمی جهاد دانشگاهی، اقدامات، طرح‌ها و پژوهش‌های علمی دوران هشت سال دفاع مقدس را مورد بررسی قرار داده‌ایم.

طراحی، ساخت و کارگذاری بالون‌های نیتروژنی

هواپیماهای نظامی عراق در زمان جنگ، برای موشک‌باران تهران با عبور از دره‌های اطراف تهران و نقاط کور منطقه وارد آسمان تهران می‌شدند و به‌صورت غافلگیرانه شهر را بمباران می‌کردند. در همین زمان جهاد دانشگاهی، اقدام به طراحی و ساخت بالون‌هایی کرد که با گاز نیتروژن پر می‌شد. این بالون‌ها در دره‌های اطراف تهران و مناطقی که احتمال ورود جنگنده‌های عراقی از آن داده می‌شد، ‌کار گذاشته شد. این بالون‌ها درواقع به‌عنوان پدافند غیرعامل عمل و مسیر ورود جنگنده را مسدود می‌کرد. قطر این بالون‌ها 14 متر بود و در کارخانه‌های پلاستیک‌سازی داخلی تولید می‌شد. سپس در ارتفاع 200-100 متری زمین قرار می‌گرفت و از این طریق مانع بمباران می‌شد. به این بالون‌ها، مین‌های هوایی گفته می‌شد که در مناطق مختلف کشور که دائما در تیررس بمباران جنگنده‌‌های عراقی قرار داشت، نصب می‌شد.

دستیابی به فناوری ساخت کارت‌های پرواز

کارت‌های پرواز یکی از ابزار مهم خلبانان هواپیماهای نظامی است که با استفاده از آن طول و عرض جغرافیایی را محاسبه می‌کنند. این کارت‌‌‌ها سیستم نسبتا پیچیده‌ای دارد و کار با آن نیازمند مهارت خاصی است. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، این کارت‌‌ها به دست مهندسان و متخصصان آمریکایی در ایران طراحی و ساخته می‌شد. با پیروزی انقلاب و خروج آمریکایی‌ها از ایران و پس از آن شروع جنگ، ساخت این کارت‌ها نیمه‌کاره باقی ماند. در این زمان و بنا به اهمیتی که استفاده از این کارت‌ها برای خلبانان جنگنده‌ها داشت، مهندسان و پژوهشگران جهاد دانشگاهی‌ توانستند به فناوری تعمیر و تکمیل کارت‌های پرواز دست پیدا کنند. این اتفاق کمک بزرگی به خلبانان و کادرفنی هواپیماهای نظامی کرد.

پژوهش با هدف ایجاد جنگ روانی در سپاه دشمن

یکی از مهم‌ترین اقدامات جهاد دانشگاهی در دوران جنگ تحمیلی، تحقیق و پژوهش در حوزه علوم انسانی بود. جهاد دانشگاهی حدود سال‌های 63 و اوایل سال 64، پژوهشی را با عنوان «جنگ روانی» آغاز کرد. درواقع این سوال مطرح بود که در شرایط کمبود تجهیزات و ملزومات جنگی، چگونه می‌توان بدون تلفات انسانی و مصرف تجهیزات نظامی، دشمن را مغلوب کرد.  در این راستا پژوهشگران پژوهشی را آغاز کردند. در این پژوهش، پژوهشگران به اردوگاه‌های اسرای عراقی در ایران می‌رفتند و در سطح وسیعی از طریق پرسشنامه با آنها گفت‌وگو کرده و اطلاعاتی به دست می‌آوردند. برای مثال از اسرای عراقی پرسیده ‌شد: «چه اتفاقی باعث ترس و وحشت شما از جنگ می‌شود؟» بسیاری از آنها پاسخ دادند که اگر بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی و درمانی در عراق آسیب ببیند، نیروهای نظامی وحشت‌زده خواهند شد، چراکه با کوچک‌ترین جراحتی، امکان درمان ندارند و درنتیجه می‌میرند. پس از تکمیل پژوهش، تبلیغات با هدف ایجاد جنگ روانی در سپاه دشمن آغاز می‌شد. برای مثال اعلام شد که نیروهای ایرانی قرار است فلان بیمارستان را در عراق هدف قرار داده و بمباران کنند. این تبلیغات موجب ایجاد رعب و وحشت میان نیروهای دشمن و تضعیف روحیه آنها می‌شد و انگیزه مقاومت را از آنها می‌گرفت.

پژوهش پژوهشگران جهاد دانشگاهی در جبهه‌‌ها

یکی دیگر از پژوهش‌‌های انجام‌شده توسط پژوهشگران جهاد دانشگاهی در دوران دفاع مقدس، حضور در جبهه‌ها و پرکردن پرسشنامه‌ از سربازان و مبارزان ایرانی بود. درواقع اقدامی مشابه ایجاد جنگ روانی در سپاه دشمن، در سپاه ایران نیز به‌منظور تقویت روحیه رزمندگان انجام می‌شد. در این راستا پژوهشگران حاضر در جبهه، از سربازان ایرانی سوال می‌کردند که چه عامل یا اتفاقی موجب تقویت روحیه و ایجاد انگیزه برای دفاع و مقابله با دشمن برای آنها می‌شود. پس از تکمیل پرسشنامه، پاسخ رزمندگان و سربازان موردتوجه قرار می‌گرفت و به‌عنوان خوراک تبلیغاتی تبلیغ می‌شد. در بحبوحه جنگ تحمیلی، نتیجه پژوهش‌های پژوهشگران در قالب کتابی با عنوان «عملیات جنگ روانی» چاپ و به دو زبان عربی و انگلیسی نیز ترجمه و منتشر شد. البته این کتاب از نظر کیفیت چاپ چندان مطلوب نبود، اما از نظر محتوا موردتوجه بسیاری از تحلیلگران و منتقدان قرار گرفت.

پس از پایان جنگ تحمیلی، جهاد دانشگاهی، ‌تصمیم به به‌روزرسانی و کیفیت‌بخشی به کتاب مذکور گرفت. ازاین‌رو، کتاب به‌روزرسانی و در سال 85 با عنوان «تحلیل تحولات و تاریخ جنگ تبلیغاتی در دفاع مقدس» تجدیدچاپ شد. در همین راستا، جهاد دانشگاهی با همکاری شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب، یک فعالیت پژوهشی را آغاز کردند که نتایج این تحقیقات در سه مجلد کتاب به چاپ رسید. کتاب اول با عنوان «نفت و پایداری» در سال 1392 منتشر شد که در آن خدماتی را که مناطق نفت‌خیز جنوب در طول دوران به دفاع مقدس ارائه کرده‌ بودند، جمع‌آوری، طبقه‌بندی و تحلیل شد و در قالب یک کتاب و پژوهش به چاپ رسید. دومین کتاب که از دل آن پژوهش‌های پژوهشگران زمان جنگ بیرون آمد، «صنعت نفت و مدیریت بحران در دوره جنگ تحمیلی» نام داشت. محور اصلی این کتاب، چگونگی مدیریت نفت در زمان جنگ بود. نفت یک کالای استراتژیک برای ایران محسوب می‌شد و هدف اصلی دشمن آسیب‌رساندن به این بخش بود تا اقتصاد نفت کشور را مختل کند. از سوی دیگر، جنگ در مناطق نفت‌خیز کشور رخ داد و این، دسترسی دشمن به نفت را تسهیل می‌کرد. با این وجود، گزارش‌ها و آمار نشان می‌دهد در طول هشت سال دفاع مقدس، هیچ خللی در روند تولید، صادرات و انتقال نفت ایران ایجاد نشد. همین موضوع در کتاب مذکور مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. کتاب سوم نیز، با عنوان «مشعل‌های سرخ و شهدای مناطق نفت‌خیز» به چاپ رسید که شامل معرفی بیش از صد شهید شناسایی‌شده در مناطق نفت‌خیز کشور و بررسی زندگی‌نامه آنها بود.

ساخت تاسیسات پهپادهای تجسسی

عملیات تجسس از موقعیت نظامی دشمن، ‌یکی از حساس‌ترین عملیات‌ها در زمان جنگ بود که رزمندگان، با استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین و پرواز آن در خاک دشمن، این عملیات را انجام می‌دادند. یکی از مشکلاتی که در ارتباط با پهپاد‌ها وجود داشت، این بود که شعاع دید و برد کوتاهی داشت و تا زمانی که پهپاد در دایره دید رزمنده بود، قابلیت هدایت داشت، درغیر این‌صورت و درصورت خروج از منطقه دید، هدایت پهپاد امکان‌پذیر نبود. در این شرایط رزمندگان برای اینکه بتوانند اطلاعات درستی از موقعیت نظامی دشمن به دست بیاورند، مجبور بودند تا حد امکان به خاک دشمن نزدیک شده و مواضع دشمن را از فاصله کوتاهی رصد کنند. در همین زمان جهاد دانشگاهی توانست با طراحی سیستم اتوپایلوت و نصب ابزار دقیق و کامپیوتری روی پهپاد این امکان را فراهم کند تا رزمنده مسیر موردنظر را به پهپاد داده تا آن با پرواز بر فراز خاک دشمن، فیلم و عکس‌‌های موردنیاز را دریافت کند.

طراحی و ساخت کاتیوشا و مالیتوکا

طراحی و ساخت موشک در زمان جنگ، یکی از اقدامات مهم جهاد دانشگاهی بود. کاتیوشا، یکی از انواع موشک‌های روسی بود که خط تولید آن به ایران فروخته شده و قرار بود مهندسان آلمانی با استفاده از مهندسی معکوس، ساخت این موشک را در ایران آغاز کنند. با پیروزی انقلاب اسلامی و خروج آلمانی‌ها از ایران، عملا راه‌اندازی خط تولید کاتیوشا به تعویق افتاد. با آغاز جنگ، ضرورت استفاده از موشک‌های کاتیوشا، مهندسان را بر آن داشت تاخط تولید کاتیوشا را با تکیه بر دانش و توانایی‌‌های خود راه‌اندازی کنند اما پس از راه‌اندازی خط تولید مشخص شد که مشکلات فنی متعددی در خط تولید و ملزومات و مواد اولیه وجود دارد و موشک‌های تولیدشده در این سیستم، برد کمی داشته و به جبهه خودی اصابت می‌کند. با همت پژوهشگران و متخصصان جهاد دانشگاهی، خط تولید کاتیوشا بالاخره راه‌اندازی شد و در اواسط جنگ، موشک‌های ساخت کشور، در جنگ مورد استفاده قرار گرفت.   مالیتوکا نیز نوع دیگری از موشک‌های ضدتانک بود که تا زمان جنگ تحمیلی تعداد کمی از آن در ایران وجود داشت و درحالی‌که یکی از نیازهای مبرم جنگ به این موشک‌‌ها بود، امکان تولید آن در داخل کشور وجود نداشت. از سوی دیگر کار با این موشک‌ها نیاز به تخصص و تجربه داشت، چراکه معمولا رزمنده‌ها به‌دلیل نداشتن تجربه کافی، نمی‌توانستند موشک را به هدف بزنند. جهاد دانشگاهی برای اولین‌بار با ورود به این حوزه و طراحی و ساخت مالیتوکا، توانست نیاز کشور به این نوع از موشک‌ها را تامین کند. مضاف‌بر اینکه جهاد دانشگاهی موفق شد سمیلاتور یا شبیه‌ساز موشک‌های مالیتوکا را نیز طراحی کند. به این ترتیب رزمندگان می‌توانستند پس از تمرین‌های مداوم و مکرر روی شبیه‌ساز مالیتوکا، بر آن مسلط شده و در میدان نبرد، به‌درستی از آن استفاده کنند. به این ترتیب تانک‌‌های دشمن به‌درستی مورد هدف قرار می‌گرفتند.

معجزه ساخت رمزکننده

رمزگشایی از مخابرات، مکاتبات و تعاملات دشمن، یکی از مهم‌ترین اقداماتی بود که جهاد دانشگاهی در طول دفاع مقدس از خود به یادگار گذاشت. در آن زمان جهاد دانشگاهی تحقیقات فراوانی برای کشف رمز و همچنین تولید رمزکننده انجام داد. نتیجه این تحقیقات پروژه‌ای بود به نام «رحمت»که از آن به یک پروژه معجزه‌آسا یاد می‌شود. متخصصان جهاد دانشگاهی برای تولید رمزکننده، تا حد امکان رمزکننده‌‌های بزرگ دنیا را شناسایی کرده و درصورتی‌که قابل دسترسی بود، تهیه می‌کردند و از طراحی هرکدام از آنها، ایده‌های مختلفی می‌گرفتند. سپس با جمع‌بندی ایده‌ها، رمزکننده جدید تولید می‌کردند. یکی از این رمزکننده‌های شناخته‌‌شده، رمزکننده «راکال» بود که ساخت کشور انگلیس و رمزکننده رسمی ارتش عراق بود. متخصصان با تهیه این رمزکننده و مطالعه روی آن، به این نتیجه رسیدند که رمزکننده راکال نقاط ضعف بسیاری دارد که اگر کلید خاصی روی آن ایجاد کنند، می‌توانند مکالمات دشمن را شنود و رمز را کشف کنند. تا جایی که بخشنامه‌هایی که صدام برای فرماندهان خود از طریق رمزکننده ارسال می‌کرد، قابل شنود و رمزگشایی بود.

تولید بردهای الکترونیکی هواپیماهای اف‌5

هواپیمای اف5 یکی از پیشرفته‌ترین سیستم ناوبری و نظامی را در میان هواپیماهای نظامی داشت. ازاین‌رو اگر سیستم‌های این هواپیماها دچار نقص فنی می‌شد، هواپیما از کار می‌افتاد و قابل استفاده نبود. حتی ساده‌ترین تعمیرات این هواپیما نیز در اوایل جنگ امکان‌پذیر نبود و اگر یکی از بردهای الکترونیکی هواپیما سوخته و از بین می‌رفت، کل سیستم هواپیما مختل می‌شد. از طرف دیگر، قطعات یدکی اف‌5 نیز کم و غیرقابل دسترسی بود. در همان زمان، اهمیت وجود هواپیمای اف‌5 موجب شد متخصصان جهاد دانشگاهی با روش مهندسی معکوس بتوانند قسمت‌های الکترونیکی جدید بسازند. رفته‌رفته، مهندسان توانستند علاوه‌بر طراحی و تولید بردهای الکترونیکی، بردهایی کوچک‌تر و با مصرف برق کمتری طراحی کنند. به‌عبارت دیگر، سیستم ناوبری هواپیماهای اف‌5 به دست متخصصان و مهندسان جهاد دانشگاهی تولید و عرضه شد.

دستیابی به تکنولوژی ساخت پدافندهای راداری

در زمان شروع جنگ رادارهای موجود در ایران بسیار قدیمی و فرسوده بود و کارایی چندانی نداشت. به این رادارها رادارهای لامپی گفته می‌شد که سرعت و توانمندی بسیار پایینی داشت. نیاز به این رادارها، تیم 80 نفری را از متخصصان جهاد دانشگاهی تشکیل داد تا با تحقیق و پژوهش روی این رادارها، رادارهای جدیدی را با کارایی و کیفیت بهتر تولید کنند. نتیجه تلاش محققان جهاد دانشگاهی موجب شد رادارهای الکترونیکی و دیجیتالی تولید شود. پس از آن رادارها به‌صورت شبکه پدافند راداری طراحی و ساخته شد که به‌وسیله آن تعداد زیادی هدف در یک منطقه رهگیری و سپس بین سایر پدافندها تقسیم می‌شد.

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان،روزنامه‌نگار