به گزارش «فرهیختگان»، توجه به توسعه شتابان در عرصه جهانی و همچنین در سطح منطقه‌ای و آماده‌سازی نسلی از جوانان تحصیلکرده و واجد شرایط در سطوح علمی بالا، ضرورتی است که بسیاری از کشورهای دنیا به آن پی‌ برده و براساس این اصل، سیاستگذاری می‌کنند. کشور عمان، به‌عنوان یکی از کشورهای حاشیه خلیج‌‌فارس که مساحتی حدود 309 هزار کیلومتر مربع دارد و اقتصاد آن بر پایه صادرات نفت، محصولات کشاورزی و شیلات استوار است، ازجمله کشورهای عربی ا‌ست که در دهه‌های اخیر، به سمت تربیت نسل جوان و تحصیلکرده به‌منظور دستیابی به اقتصاد پایدار و دانش‌محور حرکت کرده است. به‌رغم اینکه عمان یکی از باثبات‌ترین اقتصاد‌های کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) را دارد و نرخ تورم در این کشور بسیار پایین است، ‌اما دولت عمان در سال 2006 وعده داده بود که این کشور تا سال 2020 میلادی اقتصاد خود را به اقتصادی کاملا غیرنفتی تبدیل ‌کرده و درآمد نفتی خود را به‌بخش صنایع و آموزش تزریق می‌کند. به واقع نقش سلطان قابوس، پادشاه درگذشته عمان را در توسعه و پیشرفت این کشور، طی دهه‌هایی که موجب رضایتمندی 95 درصدی ساکنان این شبه‌جزیره از دولت عمان شده است را نباید نادیده گرفت. رسانه‌های عربی بر این باورند که عمان پس از به سلطنت رسیدن سلطان قابوس، به‌واسطه دیدگاه‌، سیاستگذاری و عملکرد او، مسیر توسعه را با شتاب بیشتری طی کرده است. قابوس‌بن سعید بن تیمور البوسعیدی، چهارمین فرد در زنجیره مستقیم سلاطین خاندان آل بوسعید بود که بیشترین طول دوران پادشاهی را در بین دیگر حاکمان کشورهای عربی داشت. او در سن 16 سالگی برای تحصیل در مدرسه نظامی سلطنتی سند‌هرست که نام یک دانشکده افسری در بریتانیا بود و آموزش‌های اولیه را به افسران ارتش بریتانیا ارائه می‌داد، عازم انگلستان شد. سپس یک سال هم به‌عضویت نیروی زمینی بریتانیا درآمد. پس از آن نیز در تشکیلات ستاد ارتش آلمان غربی مشغول به‌کار شد و پس از بازگشت از آلمان دوره علوم مدیریت حکومتی را در انگلیس گذراند. تحصیلات قابوس مجددا با گذراندن دوره آموزش خصوصی یک ساله تکمیل شد و وی در اواخر سال ۱۹۶۴ میلادی به عمان بازگشت.

در آغاز حکومت سلطان قابوس، عمان کشوری عقب‌افتاده و منزوی از دنیا بود. اولین اقدام سلطان قابوس پس از نشستن بر کرسی سلطنت، استفاده از درآمدهای ارزی برای ایجاد زیرساخت‌های آموزشی و صنعتی و ساخت بندرگاه بود. مدرن‌سازی نظام آموزشی عمان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای سلطنت سلطان قابوس بود و وی، سالانه یک‌چهارم بودجه کشور را به امور آموزشی اختصاص می‌داد. بر پایه گزارش‌های سازمان ملل متحد، سلطان‌نشین عمان از جمله کشورهایی به‌شمار می‌آید که در چهار دهه گذشته بیشترین میزان پیشرفت را شاهد بوده ‌است. قابوس از طرفداران فرهنگ و موسیقی و اولین کسی بود که دستور ایجاد خانه اپرا و موسیقی در کشورهای حوزه خلیج‌فارس را در عمان صادر کرد. با این مقدمه، قرار است در این گزارش، ‌ وضعیت آموزش عالی در کشور عرب‌نشین عمان را بررسی کنیم.

  قابوس و پیشرفت آموزش عالی عمان

تحصیلات عالیه در عمان طی دهه‌هایی چه از نظر کمی و چه از نظر کیفیت شاهد رونق بزرگی بوده است. تحصیلات در سلطنت عمان قبل از سال 1970 تقریبا محدود به گروه‌های اسلامی و فعالیت‌های آنها بود و تنها 3 مدرسه در این کشور وجود داشت که 909 دانش‌آموز پسر در آن تحصیل می‌کردند و زنان به‌دلایل مختلفی‌ از جمله فرهنگ حاکم بر خانواده‌ها، علاقه‌‌ یا اجازه‌ای برای تحصیل نداشتند. یکی از سیاست‌های سلطان قابوس پس از آغاز سلطنت، ارائه بورس تحصیلی خارجی بود. هدف او از ارائه بورس تحصیلی، تحصیل دانشجویان در دانشگاه‌های معتبر خارجی و آموزش علوم و فنون مختلف بود تا پس از تکمیل تحصیلات‌شان، به عمان بازگشته و نسل جدیدی را متناسب با پیشرفت‌های علمی جهان تربیت کنند. همچنین بسیاری از کسانی که از بورس‌های تحصیلی دولت استفاده کردند، پس از بازگشت به عمان، به مناصب مهمی گمارده شدند و زمام امور کشور را به‌عهده گرفتند. مؤسسات آموزش عالی در عمان با تأسیس موسسه بانکی عمانی (دانشکده مطالعات بانکی و مالی فعلی) در سال 1983 میلادی فعالیت خود را آغاز کردند و هدف از فعالیت آن، ‌آماده‌سازی نیروی انسانی باکفایت برای کار در‌ بخش بانکی بود. در سال 1984 کالج‌های متوسط ​​برای معلمان (کالج‌های علوم کاربردی اکنون) ایجاد شد که هدف آن تربیت معلمان با مدرک بالاتر از دیپلم بود. در همان سال، دانشکده فنی صنعتی (دانشکده عالی فنی کنونی) به‌منظور آموزش تخصص‌های حرفه‌ای تاسیس شد. علاوه‌بر آن تعدادی موسسه آموزشی-‌بهداشتی برای آموزش علوم و فنون پرستاری و استخدام پرستاران آموزش دیده در کادر درمانی بیمارستان‌‌های دولتی عمان ایجاد شد.

در سال 1986 نیز موسسه دادگستری (دانشکده علوم شرعی فعلی) برای آموزش و احراز صلاحیت قضات و مبلغان تأسیس شد.  اما مهم‌ترین اتفاقی که در دهه 80 میلادی در عمان رخ داد، تأسیس دانشگاه بزرگ سلطان‌ قابوس، به‌عنوان نخستین دانشگاه و بزرگ‌ترین دانشگاه دولتی عمان بود. در واقع کار ساخت این دانشگاه از سال 1982 و به دستور قابوس در مسقط، پایتخت این کشور آغاز شد و در سال 1986 اولین گروه از دانشجویان در این دانشگاه مشغول به تحصیل شدند. این دانشگاه در ابتدا 5 دانشکده آموزش، مهندسی، پزشکی و علوم بهداشتی، علوم کشاورزی و دریایی و دانشکده علوم داشت اما در سال 1987 دانشکده هنر، در سال 1993 دانشکده تجارت و اقتصاد، در سال 2006 دانشکده حقوق و در سال 2008 دانشکده پرستاری به این دانشگاه اضافه شد.

  دانشگاه‌‌های مهم عمان

آمار ارائه شده از سوی وزارت آموزش عالی عمان نشان می‌دهد درحال حاضر 70 دانشگاه و موسسه آموزشی اعم از دولتی و خصوصی در عمان فعال است. طبق این آمار، ‌ تا پایان سال تحصیلی 2019 بیش از 128 هزار دانشجو در 41 دانشگاه‌ دولتی و 29 دانشگاه خصوصی در عمان مشغول تحصیل بوده‌اند. نکته قابل توجه اینکه 61 درصد از دانشجویان دانشگاهی در عمان را زنان تشکیل می‌دهند. یکی از مراکز آموزش عالی در عمان کالج خاورمیانه (MEC) است. این کالج در سال 2002 تأسیس شده و یک موسسه آموزش عالی خصوصی به‌حساب می‌آید که از سوی وزارت آموزش عالی عمان به رسمیت شناخته شده است. این کالج میان دانشگاه‌های عمان، رتبه دوم را دارد.  کالج عالی فناوری (HCT) نیز یکی دیگر از دانشگاه‌های معروف در عمان است که در سال 1984 در مسقط، پایتخت این کشور تأسیس شده و یک موسسه آموزش عالی دولتی محسوب می‌شود. به‌طور میانگین 10 تا 15 هزار دانشجو در این کالج مشغول تحصیل هستند. کالج عالی فناوری دارای رتبه سوم در میان دانشگاه‌های عمان است.  دانشگاه نزوی (U of N) که در جایگاه چهارم دانشگاه‌های عمان قرار دارد در سال 2004 تأسیس شده و یک موسسه آموزش عالی غیردولتی است که 5 تا 6 هزار نفر دانشجو در آن مشغول به تحصیل هستند. دانشگاه صحار نیز به‌عنوان پنجمین دانشگاه مهم عمان در سال 2001 در استان صحار تأسیس شد. صحار یک موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی است. این دانشگاه نسبتا بزرگ است و حدودا 6 تا 7 هزار دانشجو دارد.

دانشگاه فناوری آلمان در عمان (GUTECH) نیز یک دانشگاه خصوصی است. این دانشگاه در سال 2007 در مسقط و با همکاری دانشگاه RWTH آخن آلمان (یکی از دانشگاه‌های برتر و رتبه برتر فناوری در اروپا) تأسیس شد. این دانشگاه یکی از اولین دانشگاه‌های عمان بود که برای تمام فعالیت‌های خود اعتبار بین‌المللی دریافت کرد. طبق آمار، در سال تحصیلی 2019 بیش از 2200 دانشجو در این دانشگاه ثبت‌نام کردند. این دانشگاه در رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌ها در جایگاه 7837 قرار گرفته است. هزینه‌های تحصیل در عمان در مقطع کارشناسی متفاوت است، اما به‌طور کلی می‌توان گفت که هزینه‌های دانشگاه از 1000 تا 2500 دلار برای هر دانشجو برآورد می‌شود. در بیشتر دانشگاه‌های عمان، تدریس به زبان انگلیسی انجام می‌شود و دانشجویانی که تسلط کافی به زبان انگلیسی ندارند، ابتدا باید دوره‌های زبان را بگذرانند. برخی از دانشگاه‌های عمان از طریق آزمون ورودی یا همان کنکور اقدام به پذیرش دانشجو می‌کنند. افرادی که می‌خواهند در دانشگاه‌های آزاد تحصیل کنند، چه شهروندان این کشور باشند و چه دانشجویان بین‌المللی، باید آزمون‌های ورودی را که بیشتر در زمینه‌های فناوری اطلاعات، ریاضیات و انگلیسی است، بگذرانند و امتیاز لازم را کسب کنند. هزینه تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد عمان برای دانشجویان بین‌المللی از 4 تا 6 هزار دلار است. افرادی که مایل به تحصیل در دانشگاه سلطان قابوس عمان هستند ابتدا باید در آزمون CGPA از 2.75 تا 4 کسب کنند و برای تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد باید مدرک زبان آیلتس با نمره 6.5را داشته باشند.

  حرکت به‌سمت اقتصاد دانش‌محور

آنچه مسلم است عمان یکی از گران‌ترین کشورهای جهان است که ارزش پول ملی آن بیش از دلار و یورو است. هزینه زندگی در عمان برای هر نفر حدود هزار دلار است (هر ریال عمان معادل 2.‌6 دلار است) و هزینه تحصیل در این کشور از 3 یورو تا 13 هزار یورو در سال متغیر است. همان‌طور که گفته شد، سلطان قابوس وعده داده بود که در سال 2020 میلادی اقتصاد عمان را از وابستگی به نفت خارج کرده و به‌سمت اقتصاد کاملا غیرنفتی حرکت کند. در سند چشم‌انداز این کشور ضرورت رسیدن به اقتصاد مبتنی به دانش و مهارت‌های نوآورانه و خلاقیت مورد تاکید قرار داشته است تا جایی که بسیاری از کشورهای عربی، راهکارها و سیاست‌‌های دولت عمان برای تحقق این هدف را الگوبرداری کرده‌اند. قابوس معتقد بود دروازه اصلی رسیدن به اقتصاد دانش‌محور، توسعه آموزش، رشد پژوهش و تربیت نیروی کارآمد و پس از آن پیوند میان نخبگان و صنعت است.  اکنون و پس از گذشت حدود سه دهه از زمان به سلطنت رسیدن قابوس، ‌ آموزش در عمان دیگر تنها آموزش خواندن، نوشتن و داشتن سواد نیست، بلکه اساسا مبتنی‌بر توسعه مهارت‌های تفکر، خلاقیت، نوآوری و درک، تقویت شیوه‌های تفکر غیرسنتی و ایجاد ذهنی انتقادی در لایه‌‌های مختلف اجتماعی است.

تربیت افرادی که از وظایف و مسئولیت‌های خود نسبت به جامعه و کشور خود آگاه باشد و هویت ملی عمان را تأیید کند در نظام آموزشی این کشور از مرحله ابتدایی تا تحصیلات عالیه، مهم‌ترین رکن آموزشی است که معلمان و استادان باید مورد توجه قرار دهند. بر این اساس دولت عمان سالانه تعدادی از معلمان و اساتید دانشگاهی را برای یادگیری چگونگی آموزش علوم مدرن، توسعه محتوا و محتوای برنامه‌های آموزشی در قالب مأموریت‌های علمی به تمام کشورهای پیشرفته به‌ویژه آمریکا، کانادا، اروپا و ژاپن اعزام می‌کند. این افراد پس از تکمیل دوره‌‌های آموزشی به عمان بازگشته و آخرین یافته‌های دانش مدرن در همه زمینه‌ها و با بهره‌گیری از تجارب آموزشی سایر کشورهای پیشرفته نظام آموزشی این کشور را گسترش می‌دهند.  اما آنچه در این راستا مهم است، پیوند دادن آموزش و اقتصاد در عمان است که موجب شده، ‌بخش آموزشی این کشور به‌سمت توسعه اقتصاد دانش‌محور حرکت کند. فلسفه آموزش عالی در عمان مبتنی‌بر پیوند آموزش، توسعه و اقتصاد دانش‌بنیان است و سازوکار دستیابی به این هدف از طریق پیوند دادن ‌بخش آموزش و پرورش با بازار کار تعریف شده است. طی یک دهه اخیر در عمان دانشکده‌ها و تخصص‌های علمی مورد نیاز بازار کار، به‌ویژه در زمینه‌های فناوری، مهندسی و هر آنچه در رابطه با اقتصاد دانش‌بنیان است، گسترش چشمگیری داشته است. اختصاص یک‌چهارم بودجه کشور به‌بخش آموزش از یک سو و تاکید بر تأمین منابع مالی‌ بخش پژوهش را می‌توان مهم‌ترین عاملی دانست که پیشرفت‌های روزافزون این کشور را رقم زده است. تحقیقات علمی درحال حاضر یکی از ارکان مهم دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان در عمان است.

  تحقیقات؛ رکن اصلی آموزش عالی عمان

توسعه آموزش عالی در عمان همواره موازی با فعالیت تحقیقات علمی بوده است. به‌عبارت دیگر توسعه آموزش و تحقیقات علمی هر دو مکمل یکدیگرند. از این رو دولت تلاش کرده است تا سیستم تحقیقات علمی را توسعه دهد. برای این منظور شورای تحقیقات علمی با فرمان سلطنتی سلطان قابوس تشکیل شد که نشان‌دهنده یک تغییر مهم در تاریخ توسعه عمان در سطوح مختلف علمی، اقتصادی، اجتماعی و سایر موارد است. این شورا از بسیاری از فعالیت‌های تحقیقاتی و خلاقانه حمایت می‌کند و هدف آن تربیت نسلی از محققان در زمینه‌های تخصصی و تجربی و سپس ارتقای فرهنگ تحقیقات علمی در عمان به‌ویژه در میان جوانان است. یکی از اقدامات قابل توجه دولت عمان برای پاسخگویی به نیازهای رو به رشد بازار کار در این کشور، گسترش پروژه‌های بزرگ صنعتی و توسعه آن در مناطق آزاد این کشور است.

طی سال‌های گذشته، دولت عمان توانسته‌ است با سیاست‌های خود، سرمایه‌‌های خارجی فراوانی را برای این کشور جذب کند و سرمایه‌گذاران خارجی با توجه به جذابیت شرایط سرمایه‌گذاری در عمان، در این کشور سرمایه‌گذاری کرده‌اند و تعداد آنها به شکل چشمگیری افزایش داشته است. دولت عمان از یک سو امکانات متنوع و جذابی را در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهد و از سوی دیگر نیروی جوان و تحصیلکرده خود را برای فعالیت در پروژه‌های مختلف که از سوی شرکت‌های خارجی انجام می‌شود، به‌کار می‌گمارد. به این ترتیب جوانان تحصیلکرده پس از پایان تحصیلات خود، علاوه‌بر اینکه جذب بازار کار می‌شوند، می‌توانند از مهارت‌‌، دانش و تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای که به‌واسطه حضور شرکت‌های خارجی در اختیار آنها قرار گرفته است، مهارت‌های لازم را کسب کرده و در آینده، از توانایی خود درجهت توسعه کشور استفاده کنند. فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در توسعه عمرانی عمان نقش بسزایی دارند و دولت عمان برای ساخت و تکمیل پروژه‌‌های عمرانی، بسته به نوع و اندازه پروژه، از توان و دانش فارغ‌التحصیلان و پژوهشگران دانشگاهی استفاده می‌کند. این بدان معناست که فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در عمان از بابت آینده شغلی خود نگران نبوده و پس از تکمیل تحصیلات خود می‌توانند آموخته‌های خود را درجهت توسعه کشور و به‌ویژه توسعه اقتصاد دانش‌محور به‌کار گیرند.

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار