به گزارش «فرهیختگان»، طی روزهای گذشته خبری مبنی بر تغییر جنسیت محمدرضا فروتن بازیگر سینما و تلویزیون در شبکه های اجتماعی منتشر شد که در ادامه شاهد تکذیب این شایعه از سوی او و وکیلش بودیم.

در خصوص شایعه و دلایل شایعه پراکنی در شبکه های اجتماعی با اکبر نصراللهی رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، به بحث و گفت و گو نشستیم. آنچه از نظر می گذرانید، حاصل گفت و گوی ما با وی است:

** شایعات مختلفی از شبکه های اجتماعی منتشر می شود که بیشترین وقت مردم را می گیرند. اغلب این شایعات تکذیب نمی شوند و برخی دیگر همچون شایعه تغییر جنسیت محمدرضا فروتن، بازیگر سینما و تلویزیون کشور، تکذیب می شود؛ بنظر شما دلایل ایجاد شایعه به ویژه در خصوص سلبریتی ها چیست؟ 

-شایعه یکی از تاکتیک های بسیار قدیمی کنش گران سیاسی و اجتماعی بوده و است؛ سابقه شایعه به همان ابتدای شکل گیری جوامع انسانی بر می گردد؛ یعنی زمانی که انسان ها به زندگی اجتماعی روی آوردند و زندگی جمعی داشتند، همان زمان یکی از تاکتیک های  رایج، شایعه بود.

در واقع شایعه اطلاعاتی است که ممکن است بخشی از آن اطلاعات درست و بخشی دیگر دروغ باشد؛ الزاما همه اطلاعات شایعه دروغ نیست.

گفته می شود که شایعات بیشتر در جوامع کم سواد، بی سواد و دارای ارتباطات شفاهی ایجاد می شود و رشد می یابد، اما امروز شاهد هستیم که با وجود افزایش سطح تحصیلات مردم، پیشرفت جوامع و گسترش شهرنشینی، نه تنها شایعه حذف نشده بلکه در برخی از مقاطع به شدت گسترش یافته است؛ بنابراین نمی توان گفت شایعه خاص جوامع روستایی، کم سواد و بی سواد است.

می توان گفت که در برخی جوامع و در برخی از اقشار ممکن است شایعه بیشتر رخ دهد، اما شایعه محدود به برخی از جوامع و زمان ها نیست و همیشه وجود دارد و خواهد داشت.

همچنین این موضوع مبنی بر اینکه شایعه با چه هدفی ایجاد و گسترش می یابد، اهداف مختلفی برای شایعه مطرح است. یکی از اهداف شایعه می تواند سنجش افکار عمومی باشد که معمولا در حوزه های سیاسی و اقتصادی رخ می دهد. برای مثال کالایی قرار است به فروش برسد، یا به لحاظ اقتصادی قرار است رقیبی تضعیف شود، یا فردی در جناح سیاسی و در کمپین های انتخاباتی یا در خصوص موضوع روز شکست داده شود، ابتدا افکار عمومی را نسبت به این موضوعات آماده می کنند و شایعه در این خصوص ساخته می شود تا میزان پذیرش ماجرا را در میان افکار عمومی بسنجند.

برخی شایعات برای سنجش افکار عمومی ساخته می شوند

در برخی موارد کنش گران سیاسی حاکمیتی در اتاق های فکر که بسیار باسواد و نخبه هستند، ممکن است این شایعه را درست کنند تا میزان واکنش افکار عمومی را بسنجند و اگر واکنش ها تند بود، بگویند شایعه است و اگر مردم نسبت به آن واکنشی نشان ندادند، آن را اجرایی کنند. حذف یارانه و افزایش برخی از کالاها مصداق بارز این امر است. این موضوع بیشتر در حوزه های اقتصادی و سیاسی و به ویژه در کشورهای غربی و باسواد رخ می دهد.

از دیگر اهداف ایجاد شایعه می توان به موضوع خانوادگی، رقابت های فردی، گروهی و صنفی اشاره کرد و حتی در برخی مواقع ممکن است فرد به دلیل بیماری هایی که دارد، با شایعه سازی و ایجاد اختلال روانی در طرف مقابل از موضوع لذت ببرد و به ایجاد شایعه سازی بپردازد.

 با افزایش تأثیرات مردم، گسترش شهرنشینی، آمدن رسانه های جدید و تکنولوژی های ارتباطی، شایعه نه تنها از بین نرفته بلکه در برخی مقاطع و جوامع حتی پیچیده تر و بیشتر هم شده است.

**اصلی ترین دلیل این امر را چه می دانید؟ شایعه ای که آنقدر قوی ایجاد می شود که باورپذیری آن برای بسیاری از کاربران بیشتر است؟

- وقتی که در خصوص مسأله ای ابهام باشد و اطلاع رسانی در آن موضوع انجام نشود و زمانی که بی اخلاقی حاکم باشد و درگیری های سیاسی، اقتصادی، جناحی، قومیتی و صنفی و این اختلافات و تعارضات از یک حدی فراتر برود، معمولا شایعات افزایش می یابد.

برای مثال درباره موضوعی که مربوط به سلامت و امنیت مردم است و مردم نیاز به خبری در خصوص آن دارد، زمانی که خبری منتشر نشود و مسئولان اطلاعاتی ارائه ندهند و رسانه های رسمی خبری منتشر نکنند، همه این ها سبب می شود که شایعه ایجاد شود.

هر اندازه ابهام بیشتر و نیازمردم بالا باشد، بستر برای به وجود آمدن شایعه فراهم می شود. متأسفانه این روزها بی اخلاقی ها در جامعه بسیار است و به راحتی اخلاقیات، توصیه های دینی و آموزه های اخلاقی زیرپا گذاشته می شود و شاهد ایجاد شایعاتی هستیم.

همچنین بخشی از این موضوع به دلیل کمرنگ شدن موضوع اخلاق، نقش آموزه های دینی و فرهنگی است و بخشی دیگربه متولیان و مسئولان رسمی مربوط می شود که این موضوعات را پیگیری نمی کنند و شایعه سازان به زودی و در زمان کوتاهی شناسایی نشده و مجازات نمی شوند. همچنین در این زمینه شاهد روشنگری نیستیم.

اگر در موضوع نادرست همچون تغییر جنسیت آقای فروتن، فردی که خبر غلطی را تولید و منتشر کرده است، مجازات شود، می توانیم انتظار داشته باشیم که شایعات کاهش یابد.

اگر بتوان این افراد را با هر انگیزه ای اعم از انگیزه های شخصی، اختلافات شخصی، جلب توجه و دارای بیماری های روحی و روانی، به زودی شناسایی و معرفی شوند، این امر سبب می شود تا شایعات کمتر به وجود بیایند.

البته اقدام خبرگزاری فارس با انتشار این مصاحبه هم می تواند به سرعت این موضوع را راستی آزمایی و اطلاع رسانی کند.

اگر رسانه های رسمی و مسئول به این موضوعات واکنش نشان دهند و آن را مورد تحلیل، بررسی و ریشه یابی قرار دهند و به روشنگری بپردازند، مطمئن باشید میزان شایعه در کشور کاهش می یابد.

زمانی که رسانه های مسئول سواد رسانه مردم را افزایش دهند، شایعه سازان و شایعه پردازان سخت تر می توانند شایعه را ایجاد کنند و آن را رواج دهند. اگر رسانه های مسئول، رسمی و مسئولان کار خودشان را درست انجام ندهند و با تأخیر اطلاعات را منتشر کنند، بستر برای شایعه سازی به وجود می آید.

** به نظر شما می توان اولین پیامی که جهت ایجاد این شایعه در فضای مجازی منتشر شد، مورد تعقیب قرار بگیرد؟

- آنچه که مسلم است برای دستگاه های فنی و تخصصی و قانونی، تعقیب این موضوع کاری ندارد و به راحتی می توانند فرد را شناسایی کنند که اولین پیام از کجا منتشر شده و چه کسی آن را منتقل کرده است. فرآیند آن به راحتی قابل دسترسی است.

به همین دلیل می گویم قضاوتی در مورد این ماجرا نداشته باشیم، صبر کنیم و منتظر بمانیم تا موضوع توسط دستگاه های فنی، تخصصی و قانونی بررسی شود و پس از آن اظهار نظر قطعی داشته باشیم.

** البته گسترش فضای مجازی را هم نباید نادیده گرفت.

- بله کاملا همینطور است. باید بپذیریم با گسترش فضای مجازی، به گمان برخی ها هویت شان در فضای مجازی پنهان می ماند، به همین دلیل بی اخلاقی های بیشتری را شاهد هستیم. متناسب با این تجهیزات، تکنولوژی و دسترسی ها باید آگاهی مردم و سواد رسانه ای شان را افزایش دهیم، یعنی مردم به حدی برسند که هر مطلبی، هر عکس و فیلمی دریافت کردند، باور نکنند و آن را سریعا به اشتراک نگذارند، مگرآنکه این اطلاعات را با منابع رسمی و موثق چک کنند و با عقل انطباق دهند و اگر مطمئن شدند که مطلب درست است، آن را به اشتراک بگذارند یا برای دیگران ارسال کنند.

کمااینکه برخی افراد فکر می کنند یک خبرگزاری، رادیو و تلویزیون هستند و بر این تصورند که باید اطلاع رسانی را انجام دهند، در صوتی که اطلاع رسانی بر عهده مراکز رسمی و تخصصی است و شبکه های اجتماعی در نقاط مختلف دنیا ابزاری برای تعاملات فردی، خانوادگی و دوستانه است، نه ابزاری برای تولید و انتشار اخبار.

بنظر می رسد اگر این کار انجام شود، فرصت برای شایعه سازان و کسانی که به دنبال منافع سیاسی، اخلاقی، عقیدتی، صنفی و گروهی خود هستند، کمتر خواهد شد.

** البته دیده شدن یکی از عواملی است که افراد از برخی موضوعات به نفع خود استفاده می کنند. اتفاقی که رخ داد و برخی از افراد بدون اطلاع از صحت و سقم ماجرا، موضوع را توئیت کردند.

- برخی افراد برای تفریح و دیده شدن تن به چنین کارهایی می دهند. برخی ها حاضر هستند برای دیده شدن هر بهایی را پرداخت کنند. البته نمی توان دقیق گفت که ماجرای دیشب به دلیل دیده شدن یک فرد باشد.

به هرحال دیده شدن موضوعی است که همه ما دوست داریم خود را عرضه کنیم، اما نکته مهم این است که بهای آن چه باشد و دیده شدن برای امنیت روحی و روانی مردم خدشه ای وارد نکند.

دیده شدن، شنیده شدن و مورد توجه قرار گرفتن، راه هایی دارد که اگر این راه ها منطقی و اخلاقی باشد و باعث ضرر و زیان دیگران نباشد، اشکالی ندارد. برای مثال اگر فردی توانمندی و قابلیتی داشته باشد که می تواند آن را عرضه کند، چه اشکالی دارد که خود را در معرض دید عموم بگذارد.

 در دنیای جدید و مدرن افراد حقیقی و حقوقی نیاز به تبلیغات دارند تا خود را عرضه کنند، متأسفانه امروزه این عرضه کردن به شکلی بی حد و مرز، و بی حساب و کتاب و  بی اخلاقی در فضای مجازی و در برخی مواقع در رسانه های رسمی و شناخته شده اتفاق می افتد. بنظر می رسد افراد باید راه های درست دیده شدن و شنیده شدن و توانمندی خدادادی خود را تقویت کنند.

گاهی رسانه های رسمی با شایعات همسو می شوند

ما شاهد هستیم افراد بی سواد، کم سواد، کم توان و بی اخلاق و فرصت طلب، بدون آنکه توانمندی داشته باشند، خود، کالا، صنف و جناح خود را مطرح می کنند و هزینه های زیادی را برای کشور و مردم به بار می آوردند، اما اغلب خودشان از آن گریزان هستند و هزینه ای برای آن پرداخت نمی کنند.  این امر یکی از معضلات و چالش های جوامع و کشورمان است و فاجعه بارتر اینکه گاهی اوقات رسانه های رسمی هم در این ماجراها رقابت می کنند و بدون آنکه اصالت و منبع خبر را چک کنند و به دلیل آنکه از ماجرا عقب نمانند، سریع مطلب و شایعه را منتشر می کنند.

برای اینکه حق مردم به داشتن امنیت روحی و روانی تأمین شود، حتما باید همه در هر سطحی احساس مسئولیت کنند و مطالب را بدون آنکه صحت آن  تأیید شود، منتشر نکنند .همچنین دستگاه های مسئول هم باید با شایعه سازان و انتشاردهندگان شایعه برخورد کنند و از طرفی مجامع علمی، کسانی که تریبون و مسئولیتی دارند، باید سواد رسانه ای مردم را افزایش دهند و با این سرعتی که بی اخلاقی ها در فضای مجازی و فضای واقعی نشر می یابد، مطمئنا نه تنها امنیت روحی و روانی بلکه امنیت اقتصادی، سیاسی، ملی، خانوادگی و مذهبی مردم در معرض چالش و اشکال قرار می گیرد.

** یکی دیگر از عوامل ایجاد شایعه دیدن شدن صاحب موضوع شایعه است. برای آنکه فرد دیده شود، چنین شایعاتی ایجاد می شود. نظرتان چیست؟

- بله شایعه دلایل مختلفی دارد و یکی از دلایل آن ممکن است فردی که در مورد آن شایعه ساخته می شود، خودش آن شایعه را ایجاد کرده باشد تا بیشتر مطرح شود و مورد توجه قرار بگیرد. اگر به هر دلیلی اسمش مطرح نبود، به واسطه این شایعه مطرح می شود و اگر مطرح بوده و فرد مدتی فراموش شده باشد، دوباره مطرح می شود.

گاهی اوقات برخی مواقع شایعه برای حساسیت زدایی مطرح می شود. فرض کنید و احتمال بدانیم بحث تغییر جنسیت این بازیگر به منظور کاسته شدن حساسیت ها نسبت به موضوع و شکستن قبه ماجرا مطرح شد. می توانیم موضوع توهین به پیامبر اعظم را در کاریکاتورها مثال بزنیم. این نوع  اقدامات  و تکرار آن می تواند از تاکتیک های پوشش خبری برای حساسیت زدایی بوده و بعید نیست که برخی از اهانت ها در برخی مواقع ، جهت کاستن حساسیت ها باشد.

شایعه تغییر جنسیت فروتن احتمال قبح شکنی ماجرا را دارد

امروز گفته می شود که آقای فروتن تغییر جنسیت داده است و سپس تکذیب می شود، اگر این ماجرا در مورد شخصیت هنری و دیگران گفته شود، به تدریج  قبح ماجرا از بین می رود و حساسیت مردم نسبت به این موضوع کاسته می شود و یا از بین می رود. احتمال می رود که این موضوع برای عادی سازی تغییر جنسیت باشد.

اگرچه در ایران  برخلاف بسیاری از کشورهای اسلامی بر اساس فتوای علما ، فردی که به لحاظ بیماری اقدام به تغییر جنسیت می کند، تحت پروتکل هایی این اقدام برایش انجام می شود و  غیرقانونی نیست اما بنظر می رسد گروهی از افراد هستند که قصد دارند حساسیت برخی از موضوعات را در موضوعات مذهبی، خانوادگی و اجتماعی را کاهش دهند و به نوعی حساسیت زدایی کنند. در این صورت موضوع نگران کننده و پدیده جدیدی است .

در مورد شایعات و موضوعات مختلف شاهد بودیم که گاهی برای حسادت شایعه ای ایجاد می شد؛ برخی مواقع خود افراد سلبریتی و معروف، عاملی برای ایجاد این شایعات هستند، یعنی دیگران را تحریک به این بی اخلاقی و شایعه سازی می کنند. برای مثال این افراد زندگی لاکچری خود را به رخ دیگران می کشند که البته گاهی اوقات عمدی نیست، اما این موضوع هم بی تأثیر نخواهد بود. در معرض نمایش گذاشتن، ممکن است حسادت دیگران را ایجاد کنند و به نوعی تحریک آنها را به وجود بیاورند که در مورد موضوعی حرف بزنند که مصداقی ندارد.

بنابراین حسادت، تحریک سلبریتی ها، انگیزه های خود سلبریتی ها، حساسیت زدایی و شکستن قبح برخی موضوعات، منافع سیاسی کنشگران سیاسی و اقتصادی می تواند عاملی برای ایجاد شایعه باشد.

در مورد آقای فروتن  هنوز اطلاعات دقیقی نیست؛ فعلا ادعای یک فرد به نقل از بستگان او و تکذیب وکیل ادعایی ایشان است؛ در عین حال برخی از این موارد گفته شده می تواند در این مورد مصداق داشته باشد؛ روزهای آینده مشخص می کند که فرد، رفقایش، دشمنان، شکستن قبح تغییر جنسیت و عادی سازی و حساسیت زدایی، انحراف افکار عمومی از موضوعات دیگر ؛ کدام یک دلیل  ایجاد این موضوع شده است؛ اما هرچه که پشت این ماجرا باشد، بنظرم دلیلی نمی شود که مسئولان ریشه ماجرا در نیاورند و از آن غافل شوند.

ضرورت افزایش سواد رسانه ای مردم

اگر رسانه های رسمی، مسئولان و نخبگان در خصوص بالا بردن سواد رسانه ای مردم کاری انجام ندهند و علما، شخصیت های اخلاقی و مذهبی در خصوص زشتی و گناه این ماجرا اقدامی صورت ندهند، همه این مباحث می تواند نشانه هایی باشد که ما را در آینده با مشکلات بیشتری در این حوزه ها روبرو کند. حتی ممکن است در آینده انگیزه ها متفاوت باشد. برای مثال در سال 1400 که انتخابات را در پیش داریم، همچون دیگر انتخابات که رقابت هایی میان کاندیداها صورت می گیرد، بستری برای شایعه سازان بیشتر فراهم می شود.

اگر در گذشته این موضوع محدود به برخی از حوزه ها بود، اما امروز شایعه سازان در همه حوزه ها فعال هستند. برخی برای تفریح، برخی دیگر جهت حسادت های شخصی، گروه برای دین زدایی و عده ای هم برای کاهش قبح ماجرا دست به چنین شایعاتی می زنند که ما باید نسبت به همه این مباحث حساس باشیم و هر کسی به هر اندازه، توان و ظرفیتی که دارد باید بستری را فراهم کند تا شایعه سازان نتوانند به راحتی به اهداف شان برسند و از آن طرف امنیت روحی و روانی مردم حفظ و حراست شود.

مردم حقوق مختلفی دارند که می توان به حقوق دانستن و امنیت روحی و روانی اشاره کرد. همانطور که مردم حق دارند که بدانند در پیرامون شان چه می گذرد به همان اندازه و یا  بیش از آن اندازه حق دارند امنیت روحی و روانی شان حفظ شود و مورد تهدید  و تعرض قرار نگیرد.

امروز با پدیده ارتباط جمعی شخصی و دسترسی مردم به فضای مجازی روبرو هستیم و ممکن است هویت افراد در فضای مجازی پنهان بماند و هرکسی در هر زمانی و مکانی موضوعی را مطرح کند، بدون آنکه توجهی به تبعات آن داشته باشد. قانون گذران و شخصیت های علمی و کنش گران حوزه های مختلف باید قوانین لازم را وضع و هشدارها و آموزش های لازم را ارائه دهند.

** ممکن است این شایعه یک جریان انحرافی باشد؟

- در این شایعه احتمال  دارد که موضوع حریم شکنی، هنجار شکنسی و اقدامات ضد ارزشی و ضد دینی مطرح باشد. به هرحال حساسیت زدایی شان حد و مرز ندارد؛ بنابراین گروهی به دنبال هر فرصت، و میدان و شرایطی هستند تا حساسیت های مردم را نسبت به چنین موضوعاتی کاهش دهند و قبه ماجرا را بشکنند.

اگر موضوع دوجنسیتی مطرح است، نیازی به جارزدن نیست و می توانند همچون بیماری موضوع را با پزشک مطرح و بیماری را حل کنند، اما برخی مواقع که همراه با جار زدن است، آدم شک می کند که برخی می خواهند موضوع را عادی سازی کنند. امروز موضوع تغییر جنسیتی را مطرح می کنند، روز دیگربه برجسته سازی ازدواج همجنس گرایان می پردازد.

اگر این نگاه توطئه آمیز و یک جریان انحرافی باشد برای عادی سازی در برخی پدیده ها و زمینه سازی برای برخی ماجراهای بعدی شود، جای نگرانی بوده و به عنوان یک هشدار است و بعید نیست که این جریانات پشت این ماجراها باشد./ فارس