به گزارش «فرهیختگان»، ارزیابی و تحلیل آموزش عالی یک کشور بدون در نظر گرفتن تاریخ، شیوه زندگی و فرهنگ مردمان آن، چندان منصفانه نیست، چراکه سیاستگذاری‌های علمی در هر کشوری غالبا باید با فرهنگ و سطح علمی و کیفی مردمان آن کشور همخوانی داشته باشد. در ادامه سلسله‌گزارش‌های بررسی آموزش عالی در کشورهای عربی، در این گزارش قصد داریم به ارزیابی آموزش عالی در کشور اردن بپردازیم. اردن محل سکونت مردمان نبطی از هزاره‌های یکم و دوم پیش از میلاد مسیح است که اقوام بدوی در آن زندگی می‌کردند. کشور کنونی اردن در سال ۱۹۲۱ تاسیس شد و در سال ۱۹۲۲ به‌عنوان یک کشور تحت‌الحمایه انگلیس به رسمیت شناخته شد. در سال ۱۹۴۶ خاندان هاشمی در اردن حکومت بر این کشور را به عهده گرفته و اعلام استقلال کردند. از آن پس اردن با نام اردن هاشمی (المملکه الاردنیه الهاشمیه) شناخته شد. مساحت این کشور 89هزارو350 کیلومتر مربع است و 98 درصد از ساکنان آن نژاد عرب هستند.

تا یک دهه گذشته میزان رشد جمعیت اردن روند افزایشی داشت اما در سال‌های اخیر این روند صعودی نزول کرده است. یکی از سیاست‌های پادشاهی این کشور برای بهبود رفاه اجتماعی اردنی‌ها، ایجاد ثبات اقتصادی این کشور است. با این وجود آمارها نشان می‌دهد نرخ بیکاری در این کشور نسبت به جمعیت 10میلیون نفری آن بالاست. نرخ بیکاری در سه‌ماهه اول سال 2020 در اردن 19.3 درصد برآورد شده که رقم قابل‌تاملی است که می‌تواند ناشی از عوامل متعددی باشد. در طبقه‌بندی بانک جهانی، اردن در ردیف کشورهای با درآمد متوسط رو به پایین قرار می‌گیرد، با وجود این سطح آموزش و میزان رفاه اجتماعی اردن در مقایسه با کشورهایی که دارای درآمدی مشابه هستند، بالاست.

   مروری بر آموزش عالی در اردن

دانش‌آموزان اردنی پس از پایان دوره تحصیل در مدرسه و دریافت مدرک دیپلم می‌توانند تحصیلات خود را در دانشگاه‌ها یا کالج‌های دولتی یا خصوصی ادامه دهند. سبک آموزشی در اغلب دانشگاه‌های اردن از مدل دانشگاه آمریکایی و طبق سیستم ساعت اعتباری الگوبرداری شده است که براساس آن دانشجویان امکان انتخاب تعداد ساعات و ساعات کلاس‌های صبح یا عصر را دارند. در اردن 10 دانشگاه دولتی و 17 دانشگاه خصوصی و چندین کالج و دانشگاه‌ خارجی وجود دارد. دانشگاه‌های اردن به‌عنوان دانشگاه‌های شناخته‌شده در سطح کشورهای عربی مطرح است و برخی دانشگاه‌های خارجی مانند دانشگاه آمریکایی  و دانشگاه اردن-آلمان جزء دانشگاه‌‌های پرطرفدار این کشور برای دانشجویان سایر کشورهای عربی است و هرساله تعداد زیادی دانشجوی خارجی عرب و غیرعرب علاوه‌بر تحصیل در دانشگاه‌های دولتی و خصوصی این کشور در این دو دانشگاه به تحصیلات خود ادامه می‌دهند.

از زمان تاسیس اولین دانشگاه در پادشاهی اردن یعنی دانشگاه اردن در سال 1962، اردن هرساله بر تعداد دانشگاه‌های خود افزوده است. بیشترین دانشگاه‌های دولتی در دهه هفتاد و هشتاد تاسیس شد اما در دهه نود تاسیس دانشگاه‌های خصوصی افزایش یافت. دانشگاه الاهلی در پایتخت اردن اولین دانشگاه بخش خصوصی بود که در سال  1989 تاسیس شد.

دانشگاه‌های اردن تمام مقاطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری را دارا هستند و مطابق با نظام اعتباری و گواهینامه‌های شناخته‌شده در سراسر جهان مدارک تحصیلی به دانشجویان ارائه می‌دهند. آموزش عالی در اردن بیشتر تخصص‌های علمی، ادبی و زبانی را به زبان انگلیسی و به زبان عربی ارائه می‌دهند تا دانشجویان بین‌المللی را ترغیب کنند از دانشگاه‌های اردن برای یادگیری زبان عربی از یک‌سو و افزایش ارائه تعداد گواهینامه‌های این دانشگاه‌ها به دانشجویان بهره‌ ببرند.

   دانشگاه‌های اردن

ساختار آموزشی در کشور اردن به چهار دوره مشخص تقسیم می‌شود؛ ‌ دوره پیش‌دبستانی، ابتدایی از سن 6 تا 11 سال، دوره سه‌ساله مقدماتی متوسطه 12 تا 14 سال و دوره سه‌ساله تکمیلی متوسطه 15 تا 17 سال تعیین شده است. در سال 1998 یک نظام آموزشی جدید برای کشور اردن معرفی شد که تاکید بر علوم و ریاضیات و همچنین استفاده از کامپیوتر داشت و زبان انگلیسی از اولین سال تحصیلی در این کشور تدریس می‌شود.

تحصیلات عالیه در اردن با تاسیس خانه معلمان در امان پایتخت این کشور در سال 1958 آغاز شد. در واقع خانه معلمان سنگ‌بنای تاسیس دانشکده‌های محلی در دهه هفتاد شد. اکنون در بخش آموزش عالی، اردن از دانشگاه‌های قابل‌قبولی برخوردار است. بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین دانشگاه در کشور اردن، دانشگاه دولتی این کشور با نام دانشگاه اردن است که در پایتخت این کشور یعنی امان واقع شده و 63 رشته تحصیلی دارد و بیشترین دانشجویان در رشته‌های پزشکی، داروسازی، پرستاری، بازرگانی، حقوق، مهندسی و فناوری در این دانشگاه تحصیل می‌کنند. دانشگاه علم و صنعت اردن نیز دومین دانشگاه بزرگ اردن است که در استان ایربد این کشور واقع شده است و به دلیل برخورداری از رشته‌های فنی در زمینه‌های مهندسی، علوم، فناوری و پزشکی در دوره‌های کارشناسی و کارشناسی‌ارشد مشهور است. دانشگاه خاورمیانه سومین دانشگاه معروف اردن است. این دانشگاه در سال 2005 با راه‌اندازی دانشکده تجارت، رسانه، حقوق، مهندسی، هنر و علوم، دانشکده داروسازی، کالج طراحی گرافیک و دانشکده فناوری اطلاعات تاسیس شد.

در ۲۶۲ کیلومتری جنوب‌شهر امان یک شهر تاریخی به نام پترا وجود دارد که درگذشته پایتخت حکومت باستانی نبطی‌ها بوده است. این شهر در سده چهارم پیش از میلاد بوده و در زمان نبطی‌ها مرکز پادشاهی این شهر تاریخی در سال ۲۰۰۷ به‌عنوان یکی از عجایب هفتگانه جدید شناخته شد. در سال 1991 دانشگاهی متشکل از دانشکده هنر، داروسازی، فناوری و اطلاعات، معماری و هنر، علوم اداری و مالی و دانشکده رسانه با نام دانشگاه پترا ساخته شد که به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های معرف و مجهز اردن شناخته می‌شود.

دولت اردن برای تشویق دانشجویان خارجی به تحصیل در اردن، مشوق‌هایی را ارائه داده است، برای مثال درصورتی‌که دانشجویان در سال اول تحصیل خود معدل بالا کسب کنند، در سال بعد مشمول تخفیف در هزینه‌های دانشگاه می‌شوند. همچنین بسیاری از دانشگاه‌های اردن بورسیه‌های تبادل فرهنگی را دراختیار دانشجویان می‌گذارند که در واقع دانشگاه‌ها با برخی دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی، توافقنامه‌های تبادل فرهنگی منعقد می‌کنند. در این صورت دانشجویان قادر به تحصیل یک ترم در دانشگاه‌های همکار خارج از کشور (با توجه به درخواست و شرایط آن) خواهند بود.

هزینه‌های تحصیل در اردن نیز با توجه به نوع تخصص و دانشگاه و همچنین شهری که دانشجو می‌خواهد در آن اقامت داشته باشد، متفاوت است اما هزینه‌ها کاملا منطقی و مقرون به‌صرفه است.

دانشگاه‌های دولتی تنها هزینه‌های ثبت‌نام را دریافت می‌کنند. درحالی که دانشگاه‌های خصوصی از دانشجویان اردنی۴۵-۱۵دینار اردن به ازای هر ترم اخذ می‌کنند و دانشجویان بین‌المللی بسته به دانشگاه و تخصص ۱۵۰-۷۰ دینار اردن در ترم می‌پردازند. هزینه تحصیل در دانشگاه‌های خصوصی البته بالاتر از دانشگاه‌های دولتی است. یک دانشجو در اردن ماهانه حدود 700دینار اردن برای هزینه‌های زندگی نیازمند است، این درحالی است که موسسات آموزش عالی در اردن مسکن دانشجویان داخل یا خارج از دانشگاه را تامین می‌کنند.

   پرورش منابع انسانی مهم‌ترین هدف آموزش عالی

در دو دهه گذشته، اردن برای توسعه منابع انسانی و ارتقای آموزش در سطوح مختلف و ارائه چارچوبی روشن برای همه بخش‌های مرتبط با آموزش برنامه‌ریزی‌های دقیقی کرده است. برای نیل به این هدف در سال 2015 پادشاه اردن نامه‌ای به نخست‌وزیر وقت نوشت و خواستار تهیه سند چشم‌انداز 10ساله‌ای شد که اهداف توسعه بخش‌های آموزش مقدماتی، آموزش عالی، آموزش فنی و آموزش حرفه‌ای را در بر داشته باشد. در این نامه تاکید شده بود چارچوب کار، بخش‌های مربوط به آموزش باشد و مطابق با خروجی چشم‌انداز اقتصادی و برنامه اجرایی استراتژی ملی اشتغال تدوین شود. همچنین این استراتژی باید مطابق با برنامه‌های قابل‌اجرا، شاخص‌های اندازه‌گیری مشخص از پایه ابتدایی تا بازار کار را نشان دهد.

در آوریل سال 2015 کمیته‌ای تشکیل شد و استراتژی ملی توسعه منابع انسانی برای چشم‌انداز ۲۰۲۵-۲۰۱۶نوشته شد. این استراتژی با تاکید بر اطمینان از دسترسی کودکان به آموزش اولیه و کیفیت بالا در همه مقاطع آموزشی تا سال 2025 تدوین شد؛ با هدف اطمینان از اینکه همه دانش‌آموزان از آموزش عادلانه و با کیفیت بالا برخوردار باشند و آموزش‌ها در مقاطع بالاتر براساس آماده‌سازی جوانان با مهارت‌های فنی سازگار با نیازهای بازار کار و دستیابی به مشاغل مناسب باشد.

پس از آن قرار شد موسسات آموزشی اعم مدارس و دانشگاه‌ها به جدیدترین روش‌های آموزشی مجهز شوند. براساس گزارش کیفیت جهانی 2018-2017 که توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر شده، اردن در شاخص کیفیت سیستم آموزشی در رتبه 43 جهانی قرار دارد. اردن همچنین در گزارشی که توسط همین مجمع در سال 2018 منتشر شد، در شاخص کیفیت موسسات تحقیقاتی در رتبه 63 جهانی قرار گرفت. دانشگاه‌های اردن همچنین در رتبه‌بندی سال 2019 سایمگون در میان کشورهای خاورمیانه در جایگاه هشتم قرار دارد.

   توسعه آموزش دانش‌بنیان

دولت اردن آموزش و توسعه را در راس اولویت‌های خود قرار داده و در چشم‌انداز 2025 بالا بردن سطح آموزش را مدنظر قرار داده است. نکته حائزاهمیت، اینکه پادشاهی اردن توسعه آموزش برای رسیدن به اقتصاد دانش‌محور را راه‌اندازی کرده است. در سال 2013، بنیاد آموزش و پرورشQueen Rania برای توسعه راه‌حل‌های نوآورانه و ایجاد طرح‌های جدید و تکیه بر فناوری‌های مدرن تاسیس شد. این بنیاد پلتفرم Edraak را راه‌اندازی کرد که اولین پلتفرم غیرانتفاعی در میان کشورهای عربی است. این دوره‌های آنلاین گروهی با استفاده از فناوری EdX ابتکاری بود که توسط دانشگاه هاروارد و موسسه فناوری ماساچوست در اردن ارائه شده و در کمتر از سه‌سال توانسته است بیش از یک‌میلیون زبان‌آموز را به خود جذب کند.

به‌طور کلی بخش آموزش عالی در اردن طی دو دهه گذشته شاهد توسعه و رشد بوده است. افزایش تعداد موسسات، دانشجویان و اعضای هیات‌علمی شاهدی بر این جریان است. براساس آمارهای به دست آمده دولت اردن در سال 1999 بالغ بر 54.5 میلیون دینار برای آموزش عالی این کشور هزینه کرده است که این رقم در سال 2019 به 82میلیون دینار افزایش یافته است.

   چالش‌های آموزش عالی در اردن

اما نظام آموزش عالی در اردن خالی از چالش و مشکل نیز نبوده است. درواقع دولت طی سال‌های گذشته و به‌رغم سیاستگذاری‌های کلان دراین حوزه نتوانسته خروجی دانشگاه‌های دولتی را با کیفیت خروجی دانشگاه‌های خصوصی هم‌تراز کند. یکی از دلایل این اتفاق ناتوانی دولت در تامین مالی آموزش عالی بخش دولتی بود که موجب شد میل به تحصیل دانشجویان در دانشگاه‌‌های خصوصی افزایش پیدا کند و دانشجویان با پرداخت حداقل هزینه بتوانند از بهترین امکانات برخوردار باشند.

رسانه‌های منتقد دولت در اردن معتقدند بخش عمده‌ای از بودجه آموزش عالی در این کشور صرف دستمزدها می‌شود و همین امر مانعی است تا امکانات و ظرفیت‌های دانشگاهی در اردن ارتقا پیدا نکند. به اعتقاد آنان تحصیلات عالی در اردن اکنون یک بحران واقعی را پشت‌سر می‌گذارد که برای برون‌رفت از آن لازم است تصمیمات درستی اتخاذ شود. منتقدان سیاستگذاری آموزش عالی در اردن می‌گویند دولت بهتر است به جای اینکه دانشجویان را براساس نظام آموزشی اروپایی و آمریکایی تشویق و شعب دانشگاه‌‌های خارجی را در اردن تاسیس کند، بودجه خود را صرف برنامه‌های ملی و آموزش براساس فرهنگ و نظام فرهنگی اردن کند. به نظر می‌رسد دانشجویان در دانشگاه‌‌های اردن آزادی‌کلام نداشته و نمی‌‌توانند نظرات خود را برای ارائه یک برنامه مدون و کامل آموزشی به دولت ارائه دهند. متاسفانه در این راستا تنش‌های منطقه‌ای و ناآرامی‌هایی که در خاورمیانه وجود دارد، اجازه تنظیم یک سیاست درست و منطبق با نظام فرهنگی حاکم بر این کشور را نمی‌دهد.

اردن در زمان پادشاهی عبدالله دوم ابن‌الحسین یعنی در اواخر دهه 90 میلادی در حوزه آموزش عالی رشد قابل‌توجهی نسبت به شرایط حاکم بر اردن داشت. عبدالله دوم توجه ویژه‌ای به تحصیلات عالیه داشته و دولت‌های خود را به لزوم توجه به آموزش عالی و توسعه آن تشویق می‌کرد. در زمان سلطنت وی، بسیاری از دانشگاه‌های دولتی و خصوصی و همچنین دانشگاه‌های خارجی در اردن تاسیس شد. تعداد موسسات آموزش عالی افزایش یافت و تعداد دانشگاه‌های دولتی به 10 دانشگاه و 17 دانشگاه خصوصی رسید. همچنین بیش از 42هزار دانشجو از کشورهای عربی و خارجی برای تحصیل به اردن آمدند. با وجود این راه ملک عبدالله در سال‌های پس از آن چندان ادامه نیافت. هرچند همان‌طور که گفته شد، اتفاقات مهمی در نظام آموزش عالی این کشور رخ داده است و وزارت آموزش عالی این کشور توجه ویژه‌ای را به آموزش عالی برای دستیابی به اهداف چشم‌‌انداز خود داشته است.

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار