قدرت‌دهم علمی دنیاشدن دست‌یافتنی است

به گزارش «فرهیختگان»، «مساله‌ پیشرفت علمی را که بنده سال‌ها است روی آن تکیه می‌کنم، همچنان مورد تکیه است. باز هم عرض می‌کنم: العِلمُ سُلطان، علم اقتدار است، علم قدرت است و باید دنبال علم بود. محیط‌های دانشگاهی، محیط‌های تحقیقاتی و پژوهشی حتما بایستی به مساله علم توجه کنند. ضمنا توجه بکنید، اینکه من تأکید می‌کنم روی مساله‌ علم، [برای این است که] علم برای پیشرفت کشور است، علم برای گشایش افق آینده است، علم برای همان چیزی است که من سال‌ها پیش گفتم که 50سال بعد باید ما به‌جایی برسیم که هرکسی خواست از تازه‌های علمی دنیا بهره ببرد، مجبور باشد زبان فارسی یاد بگیرد.»

اینها بخشی از صحبت‌های مقام‌معظم‌رهبری در ابتدای امسال است که نشان‌دهنده اهمیت حوزه علم در جهان امروز است؛ موضوعی که هرچند هنوز راه زیادی تا رسیدن به قله پیش‌روی دانشگاه‌های کشور وجود دارد، اما مساله مهم این است که امروزه دیگر نمی‌توان اسم ایران را از کنار قدرت‌های برتر علمی جهان حذف کرد و حالا ما نه‌تنها در منطقه خاورمیانه، بلکه درکنار ابرقدرت‌های دنیا، حرفی برای گفتن در حوزه‌های مختلف علمی و فناوری داریم؛ تا جایی‌که می‌توان ادعا کرد دیگر امکان نادیده گرفتن بازوی علمی ایران توسط دنیا وجود ندارد. اهمیت این مساله بدان دلیل است که رشد روزافزون تکنولوژی و ایجاد فناوری‌های جدید و در یک کلام گره خوردن زندگی بشر به فناوری‌های جدید باعث شده کشورهای محدودی در دنیا سرمایه‌گذاری‌های زیادی برای تغییر مسیر فعالیت دانشگاه‌های خود انجام دهند تا جایی که امروزه با دانشگاه‌های نسل سوم و چهارمی روبه‌رو هستیم که شاید تمرکز اصلی‌شان، روی فعالیت‌های پژوهشی و بالطبع رسیدن به راهکارهای علمی و عملی در حوزه‌های مختلف باشد.هرچند شاید در داخل کشورمان هنوز ضعف‌های جدی در حوزه تبدیل وضعیت دانشگاه‌های نسل اول و دوم را شاهد باشیم، اما حرکت دانشگاهیان بر روی مرز دانش مساله‌ای نیست که بتوان آن را انکار کرد. با این حال مراکز آکادمیک کشور هنوز نتوانسته‌اند انتظارات بحق از آنها در راستای ورود آنها به حوزه حل معضلات کشور را آن‌طور که باید برآورده کنند؛ مساله‌ای که قطعا با خلق ثروت از دانش تولیدی دانشگاه‌ها و تولید محصولات با فناوری‌های روز دنیا می‌تواند محقق شود، با این‌حال باوجود حرکت‌های صورت‌گرفته و اذعان نظام‌های رتبه‌بندی دنیا مبنی‌بر رسیدن ایران به جایگاه پانزدهم علمی دنیا و افزایش میزان استنادات به مقالات تولیدی توسط دانشگاهیان ایرانی، اما همچنان راه زیادی پیش‌روی نظام آموزش‌عالی کشور به‌طور کل و مراکز آکادمیک به‌طور خاص وجود دارد و می‌طلبد تا مسئولان مربوطه علاوه‌بر حفظ سیاست‌های موجود، با اصلاح برخی قوانین سرعت دانشگاه‌ها را زمینه افزایش قرار دهند.

تغییر جایگاه جهانی ایران در حوزه علم، موانع پیش‌روی رشد علمی کشور، وضعیت نظام آموزش‌عالی در حوزه تربیت نیروی انسانی موردنیاز برای امور پژوهشی، چرایی عدم دستیابی دانشگاه‌ها به خلق فناوری و ثروت‌آفرینی و... باعث شد در این گزارش به‌سراغ هوشنگ طالبی حبیب‌آبادی، رئیس دانشگاه اصفهان برویم. به گفته او، زمینه‌سازی برای جذب نخبگان ایرانی خارج از کشور، حرکت به‌سمت کیفی‌گرایی در تولید مقالات ازجمله اصلی‌ترین فعالیت‌های دانشگاه‌ها طی سال‌های اخیر است که باید برای به‌نتیجه رسیدن آنها منتظر زمان بود.

براساس اعلام نظام‌های رتبه‌بندی ایران در سال‌جاری توانسته به قدرت پانزدهم علمی در دنیا تبدیل شود و نکته قابل‌تامل این است که توانسته‌ایم درکنار رشد یک‌پله‌ای در تولید مقالات، ارتقای دوپله‌ای را نیز در حوزه استناد به مقالات داشته باشیم. کمی درباره چگونگی رسیدن ایران به قدرت‌های برتر دنیا صحبت کنید.

طبیعتا این اتفاقی نیست که بتوانیم امروز برای رسیدن به آن تصمیمی بگیریم و به‌سرعت نتیجه آن را نیز در فضای علمی دنیا ببینیم، بلکه این حوزه، جزء حوزه‌هایی است که رشد جایگاه در آن نیازمند برنامه‌ریزی میان‌مدت است. به‌عبارت دقیق‌تر، سیاست‌هایی که امروز اعمال می‌شود، ممکن است نتیجه آن را طی دوسال آینده ببینیم. حداقل زمانی که بنده در دانشگاه اصفهان مسئولیت پیدا کردم و ازسوی دیگر شاهد فضای علمی در کشور بودم، باید بگویم سیاست‌های پیشرفت علمی کشور از سال 92 به قوت ادامه پیدا کرده و امروز نیز شاهد نتایج آن هستیم. تصور می‌کنم سال 2020 و 2021 به‌مراتب وضعیت بهتری را در دنیا در حوزه قدرت علمی خواهیم داشت، چراکه ظرفیت لازم را در مراکز دانشگاهی‌مان برای پیشرفت در این حوزه داریم.

  مقالات دانشگاه‌ها طی سال‌های اخیر کاربردی‌تر شده است

در دانشگاه‌های کشور به حوزه تولید مقاله اهمیت ویژه‌ای داده می‌شود، اما این مقالات چندان در حوزه رفع مشکلات کشور کارآیی ندارند، دلیل این مساله چیست؟ باتوجه به اینکه طبق نظام رتبه‌بندی سایمگو ایران در حوزه استناد به مقالات نیز با رشد دوپله‌ای روبه‌رو بوده، این مهم می‌تواند نویدبخش ایجاد تغییر در داخل کشور باشد؟

خوشبختانه دانشگاه‌های بزرگ کشور مانند دانشگاه اصفهان به‌سمت کیفی‌گرایی در حوزه تولید مقالات حرکت کرده‌اند؛ یعنی با حفظ جایگاه کمیتی در حوزه مقالات، تلاش شده تا تحقیقات و پژوهش‌های مراکز دانشگاهی در دو حوزه به‌سمت کیفیت سوق داده شوند. اولین اقدام در حوزه کیفی شدن فعالیت دانشگاه‌ها در حوزه تولید مقالات این است که تلاش شده تا عمق پژوهش‌ها بیشتر شود؛ مساله‌ای که بالطبع باعث خواهد شد برون‌دادهای بهتری را نیز داشته باشیم تا بتوانیم بر تکیه بر آن مقالات‌مان را در مجلات معتبرتر دنیا یا حداقل در مجلات Q1 منتشر کنیم. البته باید به این مهم توجه شود که در حوزه انتشار مقالات ایرانی در مجلات معتبرتر اتفاقات خوبی رخ داده و اتفاقا دلیل افزایش استنادات به مقالات ایرانی نیز همین کیفی‌تر شدن مقالات تولیدی در دانشگاه‌های کشور است.

  جامعه‌محور، مبنای پژوهش‌های جدید دانشگاهی

 همچنین دانشگاه‌ها سعی دارند پژوهش‌های خود را بر اساس مشکلات کشور تنظیم کنند که بتوان مقالات را کاربردی کرد تا قطعا برون‌دادهای کاربردی را نیز نصیب دانشگاه‌ها کند. بنابراین طی سال‌های اخیر شاهدیم که مبنای پژوهش‌ها بیشتر جنبه جامعه‌محور پیدا کرده و قطعا کاربرد آنها نیز نسبت‌به گذشته افزایش داشته است. طبیعتا مقالاتی که از چنین پژوهش‌هایی استخراج می‌شود نیز نه‌تنها کاربردی‌تر و کیفی‌تر، بلکه واقعی‌تر و قابل‌استنادتر خواهد بود.

باوجود تلاش مراکز آکادمیک کشور برای انجام پژوهش‌های کاربردی و مبتنی‌بر مشکلات کشور، هنوز عموم جامعه این ذهنیت را ندارند که دانشگاه‌ها در حوزه ارائه راهکارهای علمی و عملی برای رفع مشکلات ورود کرده‌اند، دلیل این مساله چیست؟

طبیعی است که برای تبدیل شدن برون‌دادهای علمی به فناوری و در مرحله بعدی، برای تولید ثروت از محتوای مقالات نیازمند گذشت زمان هستیم، با این حال تصور می‌کنم جهت‌گیری درستی ازسوی دانشگاه‌ها در این حوزه صورت گرفته و تا حدودی نیز عملیاتی شده است، چراکه اگر اقدامات کاربردی دانشگاه‌ها نبود، قطعا باتوجه به تحریم‌های سنگینی که طی دو سال اخیر به کشور تحمیل شده، ما نمی‌توانستیم چنین مقاومتی را داشته باشیم و یکی از دلایلی که کشور به‌رغم وجود سختی‌ها، بازهم توانسته به فعالیت‌های خود ادامه دهد، رویکرد مراکز آکادمیک کشور برای حل معضلات جامعه بوده است.

  هزینه پایین‌تر پژوهش‌های ایرانی نسبت‌به منطقه

به‌نظر شما مراکز آکادمیک کشور این ظرفیت را دارند که بتوانند ایران را در رتبه دهم قدرت علمی در دنیا قرار دهند؟

تصور می‌کنم ظرفیت رسیدن به این جایگاه در دانشگاه‌های کشور وجود دارد. البته تحقق این مساله وابسته به این است که بتوانیم امکانات را برای پژوهشگران فراهم کنیم، چراکه متاسفانه واقعیت مراکز دانشگاهی‌مان این است که نه‌تنها در مقایسه با کشورهای پیشرفته، بلکه در همین منطقه خاورمیانه و کشورهایی مانند ترکیه و عربستان نیز برون‌دادهای پژوهشی‌مان به‌مراتب با هزینه بسیار کمتری نسبت‌به این کشورها تولید می‌شود، از این‌رو معتقدم اگر سرمایه‌گذاری درستی در حوزه دانشگاه‌ها داشته باشیم، قطعا فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی وضعیت دیگری خواهد داشت و رسیدن به جایگاه دهم قدرت علمی در دنیا دست‌یافتنی است، اما باید ملزومات این زمینه فراهم شود.

  تسهیلات لازم برای بازگشت نخبگان ایرانی فراهم شود

البته نباید این‌طور تصور شود که صرفا بعد مالی و سرمایه‌گذاری برای حمایت از فعالیت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها مطرح است، چراکه بعد دیگر مساله بحث سرمایه‌گذاری برای جذب نخبگان ایرانی خارج از کشور است. نباید این مساله را نادیده گرفت که منابع انسانی بزرگ‌ترین سرمایه هر کشوری محسوب می‌شود و ما نیز در این حوزه از منابعی قوی برخوردار هستیم؛ با این‌حال متاسفانه بخشی از این نیروها امروزه در خارج از کشور به‌سر می‌برند، درحالی‌که اگر تسهیلاتی را درنظر بگیریم که بتوانیم از این طریق، بخشی از این منابع انسانی را دوباره جذب کشور کنیم، در حوزه فعالیت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها اثر جدی خواهد گذاشت، چراکه این افراد، نیروهای توانمند علمی هستند که حضورشان نقش موثری در این زمینه خواهد داشت.

  خودباوری، مولفه کلیدی رشد علمی

به‌نظر شما اصلی‌ترین مولفه برای تسریع رشد علمی کشور چیست؟

معتقدم اگر کمی خودباوری داشته باشیم، می‌توانیم به این نقطه برسیم، چراکه می‌بینم پژوهشگران ما با امکانات اولیه و حتی تجهیزات دست‌ساز، آزمایش‌های خود را در دانشگاه‌ها انجام می‌دهند. در اصل پژوهشگران ایرانی با تجهیزات ابتدایی برون‌دادهای علمی فعلی را تهیه می‌کنند و باید باور کنیم که می‌توانیم چنین کاری را انجام دهیم. طبیعی است که اگر مشکلات این حوزه برطرف شود، وضعیت به‌مراتب متفاوت‌تر خواهد شد.

  سیستم سنجش و پذیرش باید از یکدیگر تفکیک شود

دانشجویان تحصیلات تکمیلی یکی از مولفه‌های اصلی برای رشد علمی کشور محسوب می‌شوند و شاید در چهاردهه اصل تمرکز اصلی نظام آموزش‌عالی رشد کمی این حوزه بوده. برای رسیدن به جایگاه‌های برتر قدرت علمی در دنیا باید همچنان رشد کمی این حوزه را دنبال کرد یا باید در حوزه رشد کیفی این حوزه تمرکز شود؟

به جرات می‌توانم بگویم در دانشگاه‌های دولتی طی چندسال اخیر رشدی ازلحاظ کمی در حوزه تربیت نیروی‌انسانی مقطع تحصیلات تکمیلی صورت نگرفته، اما در دیگر نظام‌های آموزش‌عالی شاید رشد کمی مدنظر قرار گرفته، با این‌حال درمجموع جهت‌گیری این حوزه طی چندسال اخیر به حوزه رشد کیفی متمرکز بوده است. اما واقعیت آن است که مسئولان آموزش‌عالی باید کمی دست دانشگاه‌ها را در این حوزه باز بگذارند، چراکه سیستم سنجش و پذیرش باید از یکدیگر تفکیک پیدا کرده و اختیارات بیشتری به دانشگاه‌ها در حوزه پذیرش دانشجو داده شود. به‌عبارت دیگر باید پذیرش دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی بر اساس سنجش‌هایی که در کشور صورت می‌گیرد، دنبال شود، اما با اختیار دادن به دانشگاه‌ها می‌توان زمینه را برای ورود دانشجویان کیفی‌تر به مراکز آکادمیک کشور فراهم کرد.

  مقاله‌محوری نباید اصلی‌ترین مقوله برای ارتقای اساتید باشد

یکی از انتقادات جدی مطرح‌شده به نظام آموزش‌عالی کشور بحث مقاله‌محوری در دانشگاه‌ها است. کمی درباره مشکلات این حوزه صحبت کنید.

وقتی می‌گوییم تحقیقات دانشگاه‌ها به‌سمت کیفی‌تر شدن حرکت کرده و در اصل دانشگاه‌ها جامعه‌محور شده‌اند، طبیعتا دیگر نمی‌توان صرفا مبنای مقاله‌محوری را مدنظر قرار داد و این مولفه را به‌عنوان اصلی‌ترین مقوله برای ارتقای اساتید لحاظ کرد. تصور می‌کنم این فرمول دیگر نمی‌تواند رویکرد صحیحی برای دانشگاه‌ها تلقی شود و باید حوزه‌های دیگر مانند نقش اساتید در برقراری ارتباط با صنعت را هم مدنظر قرار داد. نباید این مساله را نادیده گرفت که قطعا همیشه کاستی‌هایی در حوزه‌های مختلف وجود دارد، اما این دلیلی نمی‌شود که بگوییم فعالیت دانشگاه‌ها در این زمینه روبه‌رشد نبوده است.

نکته قابل‌توجه در این زمینه آن است که برای دیدن نتایج فعالیت‌های دانشگاه‌ها در حوزه تغییر رویکرد باید منتظر ماند. با همه مسائلی که امروز در دانشگاه‌های کشور وجود دارد، اما شخصا به اینکه تا پنج سال آینده کشور در این حوزه تغییر جدی داشته باشد امید جدی دارم. البته باز هم می‌گویم شرط آن این است که سرمایه‌گذاری جدی در حوزه فعالیت دانشگاه‌ها صورت بگیرد.

* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار