به گزارش «فرهیختگان»، مصر و تمدن باستانی و باشکوه این کشور که به هزاره سوم قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد را باید برگ زرینی در تاریخ سرزمین فراعنه دانست. مرور تاریخ این کشور اگرچه در این مقال نمی‌گنجد، اما وجود پزشک حاذقی با نام سینوهه در عصر فراعنه مصر، به‌خوبی نشان می‌دهد که علم و دانش در تاریخ تمدن این کشور ریشه دوانده است و اگر امروز مصر به عظمت و جایگاه دانشگاه‌های بزرگی همچون الازهر و دانشگاه قاهره می‌بالد، بیهوده نیست. جالب است بدانید که عقاید کاهنان مصر و توجه آنها به علم تعبیر خواب براساس محاسبات نجومی، موجب شده بود تا مراکز علمی یا همان دانشگاه‌های ریاضیات و نجوم تاسیس شده و رونق بسیار زیادی داشته باشد.

البته ناگفته نماند که با وجود محاسبات علمی و دقیق منجمان و ریاضی‌دانان آن عصر، غالب دستاوردهای دانشگاه‌های نجوم و ریاضیات در مسیر تحقق خرافات کاهنان معابد قرار می‌گرفت. درواقع علم نجوم و ریاضیات از علوم مهم مصر باستان بود، با این وجود تحصیل در این علوم از آن جهت اهمیت داشت که مجوز ورود افراد به معابد را صادر می‌کرد و افرادی که در این رشته‌ها تحصیل می‌کردند، می‌توانستند در معابد مشغول به کار شوند. وجود دانشکده‌های الهیات نیز در عصر فراعنه از موارد قابل توجه است. علوم و دروسی که در این دانشکده‌‌ها تدریس می‌شد نیز بیشتر درجهت ارتقای جایگاه کاهنان، خرافه‌پرستی و تشویق مردم به آمون‌پرستی بود. به هرحال توجه به علوم و ایجاد مراکز علمی برای پرورش و تربیت افراد، ریشه‌ای کهن در تاریخ مصر دارد. با این مقدمه، قصد داریم در این گزارش روند آموزش‌عالی مصر، جایگاه علمی این کشور در عرصه بین‌المللی و تحولات این حوزه را بررسی کنیم.

  قرن 20 و شروع آموزش‌عالی در مصر

تاریخچه آموزش‌عالی در کشور مصر به آغاز تاسیس دانشگاه قاهره طی سال‌های اولیه قرن 20 باز می‌گردد. در این اثنا، تعدادی از رهبران محلی، پیشتازان فکری و اندیشمندان اجتماعی مصر به تاسیس دانشگاهی بزرگ و نوین درخور نام و قدمت شهر قاهره و کشور مصر مبادرت کردند. این افراد رایزنی‌ها و تلاش‌های عمده‌ای درجهت به تحقق پیوستن این خواسته آینده‌نگرانه انجام دادند. کلیه این افراد درپی ایجاد مرکز علمی بین‌المللی درجهت جلوگیری از مهاجرت دانشجویان و نخبگان علمی کشور به خارج بودند. درواقع اگرچه اکنون، دانشگاه الازهر به‌عنوان بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین دانشگاه مصر محسوب می‌شود، اما الازهر پیش از اینکه یک دانشگاه باشد، یک مسجد بزرگ در مصر بود که در زمینه تدریس علوم دینی و شریعت فعالیت می‌کرده است. بنابراین دانشگاه قاهره را می‌توان به‌عنوان اولین دانشگاه و مرکز علمی این کشور دانست. طی سال‌های اول فعالیت دانشگاه قاهره، تعداد زیادی از دانشجویان دانشگاه به‌منظور اخذ مدرک پی.‌اچ.‌دی به اروپا اعزام شدند تا پس از بازگشت به تدریس دروس مختلف در دانشگاه بپردازند. دانشکده ادبیات و علوم انسانی نخستین دانشکده دانشگاه قاهره است که پس از احداث آن دانشکده‌های متعدد دیگری تاسیس شد. درحال حاضر، دانشگاه قاهره از بیش از 100 مرکز تحقیقاتی و 23 دانشکده و انستیتو برخوردار است و افزون بر 155 هزار دانشجو و 3158 عضو هیات‌علمی در این دانشگاه مشغول به فعالیت هستند.

  گستردگی دانشگاه‌ها در مصر

درحال حاضر دانشگاه‌های مصر به دو شکل دولتی و خصوصی اداره می‌شوند. دانشگاه‌های دولتی که زیرنظر وزارت آموزش‌عالی مصر قرار دارند، شامل 27 دانشگاه است. دانشگاه القاهره، الإسکندریه، أسوان، أسیوط، بنها، بنی‌سویف، بورسعید، جنوب الوادی، حلوان، دمنهور، دمیاط، الزقازیق، سوهاج، السویس، طنطا، العریش، عین شمس، الفیوم، قناه السویس، کفر الشیخ، مدینه السادات، المنصوره و المنوفیه دانشگاه‌های دولتی مصر است که قدیمی‌ترین آنها دانشگاه قاهره در منطقه جیزه مصر قرار دارد و در سال 1908 بنا شده است. جدیدترین دانشگاه دولتی مصر نیز دانشگاه الاقصر است که در سال 2019 و به‌عنوان یکی از شعبه‌های دانشگاه الوادی این کشور تاسیس شد.

در کنار دانشگاه‌های دولتی، 20 موسسه آموزش‌عالی غیرانتفاعی یا همان دانشگاه‌های خصوصی نیز فعالیت می‌کنند. اصلی‌ترین هدف این مراکز علمی خدمت به فرآیند آموزشی است و بودجه مورد نیاز خود را از شهریه دریافتی از دانشجویان تامین می‌کنند.

در مصر، دو آکادمی مهم «علوم اداری» و «علوم پرواز» نیز فعال است که در تمام استان‌های مصر شعبه دارد و جزء آکادمی‌های قدیمی و تخصصی این کشور محسوب می‌شود و هرساله دانشجویان زیادی از این آکادمی‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند.

در مصر همچنین، دانشکده‌های علوم نظامی نیز مخاطبان فراوانی دارد که زیر نظر وزارت دفاع و وزارت کشور مصر اداره می‌شود. دانشکده‌های علوم دریایی، فضایی و جنگی را می‌توان از مهم‌ترین دانشگاه‌های نظامی این کشور دانست. دانشگاه فرانسوی، دانشگاه آلمانی، دانشگاه روسی، دانشگاه کانادایی، دانشگاه انگلیسی و دانشگاه آمریکایی از مهم‌ترین دانشگاه‌های خارجی این کشور هستند که در مصر تاسیس شده و هر ساله در رشته‌های مختلفی دانشجو می‌پذیرند.

  الازهر؛ بزرگ‌ترین دانشگاه جهان اسلام

کثرت دانشگاه‌ها و مراکز علمی در مصر و ابعاد آموزشی هرکدام از این مراکز موضوعی است که بررسی آن نیازمند چندین و چند گزارش است. با این حال بررسی یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های جهان که در مصر واقع شده، خالی از لطف نیست. بعید است نام دانشگاه الازهر مصر به گوش اهل علم و دانش نخورده باشد. دانشگاه الازهر بزرگ‌ترین موسسه علمی جهان اسلام در جهان و سومین دانشگاهی است که پس از دانشگاه الزیتونه تونس و دانشگاه القراویین مراکش در سال‌های 970 تا 972 تاسیس شده است. این دانشگاه در شهر قاهره واقع شده و تاریخچه آن نشان می‌دهد که الازهر در ابتدای دوره فاطمیان در مصر به‌عنوان مسجدی به نام مسجد قاهره تاسیس شد و بعدها به الازهر تغییرنام پیدا کرد.

در دوره حکمرانی محمدعلی‌الکبیر و خاندان او بر مصر، یعنی در میانه سال‌‌های 1805 تا 1953 الازهر شاهد تحولات چشمگیری بود. محمدعلی‌الکبیر با هدف رشد علمی و پیشرفت و توسعه مصر، دانشجویان این دانشگاه را به کشورهای اروپایی اعزام می‌کرد. بازگشت این افراد از کشورهایی مانند فرانسه، ایتالیا و روسیه پس از تکمیل دوره تحصیل، جرقه‌های پیشرفت علمی را در مصر زد. تحصیلکردگان دانشگاه‌های اروپا تصدی امور مهمی را در مصر به‌عهده گرفتند و در حوزه آموزش نیز جوانان بسیاری را پرورش دادند. آموزش ترجمه، حقوق، الهیات و علوم مهم دیگر ازجمله خدماتی بود که فارغ‌التحصیلان در دانشگاه الازهر به دانشجویان این دانشگاه آموزش می‌دادند در اواخر قرن 19 میلادی قوانین جدیدی در نظام آموزشی الازهر اعمال شد؛ نخستین قانون در سال 1872 میلادی مصوب شد که براساس آن پیاده‌سازی شیوه تدریس و تحصیل بین‌المللی و منطبق با اصول آموزش جهانی مدنظر قرار داشت. در سال 1885 میلادی قانون دوم تصویب شد. براساس این قانون افرادی که در دانشگاه الازهر تدریس می‌کردند باید پس از مطالعه و خواندن 11 کتاب مرجع و شرکت در آزمونی که توسط یک کمیته متشکل از 6 دانشمند گرفته می‌شد، شرکت کنند. این افراد پس از کسب نمره قبولی موفق به ورود حوزه تدریس در دانشگاه می‌شدند.

در آغاز قرن بیستم و در سال 1908 یک شورای عالی برای اداره الازهر به ریاست شیخ‌الازهر تشکیل شد که اعضای آن را مفتی مصر، شیوخ حنفی و دانشمندان آن دوره تشکیل می‌داند. این شورا نظام آموزش مصر را بر پایه آموزش ابتدایی، متوسطه و دوره سوم و مدت تحصیلات در هر یک از آنها چهار سال تعیین کرد. دانشگاه الازهر نقش مهمی در حفظ و گسترش کیان عربی و گسترش زبان عربی و حفظ آن از تحریف و انحراف به‌ویژه بعد از سقوط خلافت عباسیان در بغداد داشت. الازهر همچنین تاثیر بسزایی بر حکومت‌ها و جلوگیری از ظلم آنان داشت و فعالیت‌های سیاسی زیادی را در تاریخ خود برجا گذاشته ‌است. ازجمله مقابله با اشغال این کشور توسط فرانسویان در زمان ناپلئون و آغاز انقلاب برضد آنان که باعث خروج فرانسویان از مصر شد. الازهر از سال 1961 تاسیس دانشکده‌های علمی و نظری در سطح آموزش‌عالی و دانشکده‌های شریعت، اصول دین و زبان عربی را آغاز کرد. تحصیل در دانشگاه الازهر به‌صورت مختلط نیست به این معنی که دانشکده‌های پسران و دختران به‌صورت جداگانه و البته با رشته‌های یکسان دانشجو می‌پذیرد. دانشگاه الازهر شعبه‌های متعددی در دیگر شهرهای مصر و همچنین سایر کشورهای همجوار دارد. الازهر را باید یک دانشگاه اختصاصی در شریعت دانست که عملکردی متفاوت از سایر دانشگاه‌های مصر و جهان اسلام دارد.

  چشم‌انداز 2030 وزارت علوم مصر

وزارت علوم مصر در دودهه اخیر گام‌های بلندی را در جهت ارتقای سطح آموزش دانشگاهی این کشور برداشته و پروژه‌های دانشگاهی مدرنی را در دستورکار خود قرار داده است تا با ارائه خدمات گسترده و جدید روند آموزشی را از قالب سنتی خارج کرده و به‌روزرسانی کند. مضاف بر اینکه در سند چشم‌انداز 2030 آموزش‌عالی این کشور، موارد مهم مدنظر قرار گرفته است.

طبق آخرین آمار موجود، وزارت آموزش‌عالی مصر از سال 2019 تاکنون اجرای 34 پروژه دانشگاهی را به‌عهده گرفته است که ازجمله آنها می‌توان به ایجاد دانشگاه علم و فناوری ژاپن-مصر،‌ تاسیس شهر علم و فناوری زیلیل، راه‌اندازی مرکز توانبخشی دانشگاه ملی فرانسه در مصر و موارد دیگری را در بخش بین‌المللی نظام آموزشی نام برد. همچنین چهار دانشگاه دولتی جدید به نام‌های مطروح، الوادى الجدید، الأقصر و الغردقه در مصر راه‌اندازی شده است که می‌تواند کمک قابل‌توجهی به تحصیل دانشجویان، بدون صرف هزینه در این دانشگاه‌ها باشد. ایجاد سه دانشگاه فناوری در مناطق قاهره‌جدید، قویسنا و بنی‌سوف و تاسیس سه موسسه و مرکز تحقیقاتی شامل شهرفضایی مصر، موسسه تحقیقات الکترونیک و پژوهشگاه ملی نجوم و ژئوفیزیک نیز از مواردی است که در یک سال اخیر در مصر محقق شده است.

از آنجاکه علم پزشکی در مصر پیشینه چندصدساله دارد،‌ ایجاد دانشگاه علوم پزشکی بین‌المللی در مصر یکی دیگر از اقداماتی است که وزارت علوم مصر در سال‌های اخیر با ایجاد آن، زمینه تحصیل دانشجویان خارجی را در یک دانشگاه تخصصی علوم پزشکی فراهم کرده است. یکی از نکات حائز اهمیت در زمینه توسعه علم پزشکی در مصر این است که در ژوئن سال 2019، شورای‌عالی دانشگاه‌ها تصمیم گرفت با هماهنگی وزارت آموزش‌عالی و تحقیقات علمی و وزارت بهداشت و جمعیت مدارک تحصیلات تکمیلی در رشته پزشکی را در طی سه سال دوبرابر افزایش دهد. همچنین باتوجه به توسعه آموزش پزشکی نیاز به بیمارستان‌های دانشگاهی نیز در دستورکار وزارت علوم قرار گرفته که بر این اساس تعداد بیمارستان‌های دانشگاهی در این کشور به 113 بیمارستان با حدود 32000 تختخواب افزایش یافته است.افزایش تعداد شعب دانشگاه‌‌های خارجی به 8 شعبه نیز نظام آموزش‌عالی این کشور را به‌سمت شیوه‌ تحصیل اروپایی سوق داده است. با این حساب تعداد دانشگاه‌های دولتی و کالج‌های فعال در مصر تا پایان سال 2019 از 458 دانشکده به 492 دانشکده افزایش یافته است.

طبق آنچه در چشم‌انداز 2030 آموزش‌عالی مصر نوشته شده است، ایجاد این امکانات جدید و مدرن از چند جهت اهمیت دارد؛ نخست آنکه ضمن افزایش تمرکز در تخصص‌های دانشگاهی در زمینه‌هایی که نیازهای جامعه را برآورده می‌کند، در افزایش تعداد دانشجویان نیز تاثیرگذار است و سهم مصر را از پذیرش دانشجویان خارجی افزایش می‌دهد.

  سرمایه‌گذاری 124 میلیون‌دلاری

تا پایان سال 2019 و باتوجه به سیستم آموزش دانشگاه‌های خصوصی، تعداد دانشگاه‌های خصوصی در مصر به 29 دانشگاه افزایش یافته است و در کنار آن سه دانشگاه جدید با عنوان میریت، سفنکس(ابوالهول) و السلام با سرمایه‌گذاری‌های بالغ بر دو میلیارد پوند مصری معادل 124 میلیون دلار آمریکا درحال تکمیل است. با سرمایه‌گذاری انجام‌شده تعداد دانشکده‌های دانشگاه‌های خصوصی مصر 168 کالج افزایش یافته است. وزارت آموزش‌عالی مصر در سال 2019 در رتبه‌بندی‌های دانشگاهی در سطح بین‌المللی به نتایج قابل‌توجهی دست یافته است. بر اساس آمار موسسه CWUR که یک مرکز رتبه‌بندی جهانی است، در سال 2020، 18 دانشگاه مصر توانسته‌اند جایگاه‌های قابل‌توجهی را کسب کنند. در این رتبه‌بندی دانشگاه قاهره در جایگاه 558 و دانشگاه آمریکایی قاهره در جایگاه 1999 قرار گرفته است که به‌ترتیب بالاترین و پایین‌ترین ‌جایگاه علمی را در میان دانشگاه‌‌های مصر از آن خود کرده‌اند. همچنین در رتبه‌بندی 2019 سایمگو، مصر در میان کشورهای منطقه پس از ایران، ترکیه و عربستان در جایگاه چهارم قرار گرفته است. در رتبه‌بندی QS World 2020 که به رتبه‌بندی دانشگاه‌‌های کشورهای عربی اختصاص دارد، 22 دانشگاه مصر مورد سنجش قرار گرفته‌اند.

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار