نگاهی تحلیلی به وضعیت نیروی انسانی در آموزش‌وپرورش
به گزارش «فرهیختگان»، بگذارید همین اول راه به این مساله اشاره کنم که یکی از بی‌نظم‌ترین و متناقض‌ترین اطلاعات آماری در کشور (اگر قائل به انتشار آمار در دستگاه‌های مختلف باشیم) از سوی وزارت آموزش‌وپرورش و مسئولان نظام آموزشی کشور ارائه می‌شود. هر روز هر کسی که گذرش به این حوزه می‌افتد و چند صباحی مسئولیت دانش‌آموزان، معلمان و... را برعهده می‌گیرد، اطلاع و عددی را بازگو می‌کند و حرف از گشایش‌ها و کمبود‌ها می‌زند، اما دریغ از یک اظهارنظر و اطلاع هماهنگ و یکسان! البته از نظام آموزشی کشور و سیاستگذاران این حوزه انتظار بیش از این هم نیست، چراکه آنقدر تعداد تغییرات درسطوح عالی مدیریتی بالا و آنقدر شفافیت و اطلاع‌رسانی پایین و ضعیف است که انتشار همین اعداد و ارقام متناقض و به‌دردنخور هم احتمالا جای شکر دارد. به‌هرشکل درجریان بررسی وضعیت معلمان و دانش‌آموزان در نظام آموزشی کشور به آمار و ارقام جالب‌توجهی دسترسی پیدا کرده‌ایم که بازخوانی و توجه به آنها خالی از لطف نیست و به‌خوبی نشان می‌دهد سال‌ها پیاده‌سازی سیاست‌های مختلف و متناقض توسط وزرا و دولت‌هایی با نگرش‌های گوناگون چه بلایی بر سر آموزش‌وپرورش در کشور آورده است که حالا مدیران و سیاستگذاران این حوزه کاسه چه کنم به‌دست گرفته‌اند و به هر روش منطقی و غیرمنطقی درصدد رفع کمبود‌ها (البته نه اصولی و ریشه‌ای) هستند. برای بهتر روشن شدن مساله بد نیست اظهارنظر یکی از وزرای سابق وزارت آموزش‌وپرورش در دولت روحانی را دوباره با هم مرور و آن را با اظهارات آخرین وزیر آموزش‌وپرورش این دولت مقایسه کنیم. علی اصغر فانی، وزیر اسبق آموزش‌وپرورش در سال 94 طی سخنانی با اشاره به وضعیت جذب معلمان در این وزارتخانه، گفت: «من استخدام‌های کارشناسی‌نشده و بدون نیازسنجی در آموزش‌وپرورش را به‌دلیل بهره‌وری پایین نیروی انسانی، خیانت به نظام تعلیم‌وتربیت می‌دانم و راه‌حل اساسی برون‌رفت از این مشکل را کاهش نیروی انسانی آموزش‌وپرورش به تعداد 750 هزار نفر می‌دانم.» باوجود کمبود معلم در همان سال‌ها، حالا و با گذشت حدود پنج‌سال محسن حاجی‌میرزایی، وزیر فعلی آموزش‌وپرورش همین چند وقت پیش گفت: «براساس شاخص‌های سازمان اداری استاندارد و شورای‌عالی وزارت، حدود ۱۹۷ هزار نفر در آموزش‌وپرورش کمبود نیرو داریم.» حالا اگر شما متوجه شدید که دقیقا در این وزارتخانه مهم با چندین میلیون مخاطب و دانش‌آموز چه می‌گذرد، ما هم فهمیدیم!
به‌هرشکل همان‌طور که گفتم، قصد داریم آمار و اطلاعاتی را از وضعیت معلمان در نظام آموزشی ایران ارائه دهیم؛ تعداد، کمبود‌ها، ورودی و خروجی، سن، جنس و مدرک تحصیلی و تقریبا هر آنچه برای فهم شِمای کلی معلمان در کشور نیاز است. براساس اطلاعات سالنامه آماری سال 96 وزارت آموزش‌وپرورش (علی‌رغم پیگیری‌های بسیار، وزارت آموزش‌وپرورش برای دراختیار قرار دادن اطلاعات جدید همکاری نکرد!) آمار کل کارکنان آموزش‌وپرورش در سال تحصیلی 96-95 درمناطق شهری و روستایی بالغ بر 927 هزار و 904 نفر است.
جمع کل کارکنان آموزش‌وپرورش کشور: 927 هزار و 904 نفر
نیروهای رسمی و پیمانی: 906 هزار و 225 نفر
تعداد نیروهای زن رسمی و پیمانی: 488 هزار و 555 نفر
تعداد نیروهای مرد رسمی و پیمانی: 417 هزار و 670 نفر
نیروهای قراردادی: 133 هزار و 67 نفر
پرسنل وظیفه: 8312 نفر
جمع نیروهای کارمند و خدماتی رسمی و پیمانی در دوره ابتدایی: 383 هزار و 254 نفر
جمع نیروهای کارمند و خدماتی رسمی و پیمانی در متوسطه دوره اول: 212 هزار و 541 نفر
جمع نیروهای کارمند و خدماتی رسمی و پیمانی در متوسطه دوره دوم: 242 هزار و 216 نفر
جمع نیروهای کارمند و خدماتی رسمی و پیمانی بخش اداری: 45 هزار و 682 نفر
جمع کارکنان رسمی و پیمانی گروه مدیریت مدرسه: 176 هزار و 41 نفر
جمع کارکنان رسمی و پیمانی گروه کیفیت بخشی آموزشی: 45 هزار و 175 نفر
تا اینجا شِمای کلی از حقوق‌بگیران و مجموع کارکنان وزارت آموزش‌وپرورش ارائه دادیم، اما بخش مهم‌تر آمارها مربوط به گروه معلم‌هاست. در ارتباط با معلم‌ها آمار هرسال از سوی وزارت آموزش‌وپرورش اعلام می‌شود اما از آنجا که جزئیات آمارها در سالنامه این وزارتخانه وجود دارد و آنها هم بعد از پیگیری‌های «فرهیختگان» حاضر به دراختیار قرار دادن این اطلاعات نشدند، آمار را برای اعلام جزئیات بیشتر برمبنای اطلاعات موجود در سالنامه آماری سال 96 این وزارتخانه محاسبه و منتشر می‌کنیم.
مجموع کارکنان آموزشی گروه معلم رسمی و پیمانی در تمام دوره‌های تحصیلی: 554 هزار و 971 نفر
مجموع کارکنان آموزشی زن گروه معلم رسمی و پیمانی در تمام دوره‌های تحصیلی: 335 هزار و 712 نفر
مجموع کارکنان آموزشی گروه معلم رسمی و پیمانی در دوره ابتدایی: 265 هزار و 57 نفر
مجموع کارکنان آموزشی گروه معلم رسمی و پیمانی در دوره اول متوسطه: 142 هزار و 609 نفر
مجموع کارکنان آموزشی گروه معلم رسمی و پیمانی در دوره دوم متوسطه: 147هزار و 305 نفر
آمار کارکنان آموزشی گروه معلم رسمی و پیمانی به تفکیک مدرک تحصیلی: دکتری: هزار و 300 نفر/ کارشناسی‌ارشد: 84 هزار و 226 نفر/ کارشناسی: 359 هزار و 101 نفر/ فوق‌دیپلم: 93 هزار و 36 نفر/ دیپلم و کمتر: 17 هزار و 308 نفر
نسبت تعداد دانش‌آموز به معلم براساس آمارهای بین‌المللی: یک معلم به‌ازای هر 14 دانش‌آموز
حالا و بعد از ارائه این آمار و مهم‌تر از اینها نوبت به آخرین اطلاعات و آمار مربوط به آخرین تعداد معلمان، تعداد بازنشسته‌های هرسال، کمبود معلمان و مسائلی نظیر اینها می‌رسد. برای ورود به این مباحث ابتدا لازم است به استانداردهای نسبت تعداد دانش‌آموزان به معلمان براساس معیارهای بین‌المللی اشاره کنیم و سپس وضعیت کشور را تبیین و درکنار آن هم اطلاعات و آماری از این نسبت در کشورهای توسعه‌یافته و اغلب اروپایی اعلام کنیم. طبق اعلام مسئولان و سیاستگذاران این حوزه ایران خیلی وضعیت مناسبی در این شاخص‌ها هم ندارد، اما وضعیت فاجعه‌بار نیست و اصل مشکل به مساله کمبود معلمان باز می‌گردد.
نسبت تعداد دانش‌آموز به معلم در ایران: یک معلم به‌ازای هر 25 دانش‌آموز (خصوصا درمناطق متراکم و دوره ابتدایی)
نسبت تعداد دانش‌آموز به معلم در کشورهای توسعه‌یافته: لوکزامبورگ: یک معلم به ازای 9 دانش‌آموز/ یونان: یک معلم به‌ازای 9 دانش‌آموز/ آلمان: یک معلم به‌ازای 14 دانش‌آموز/ فرانسه: یک معلم به‌ازای 19 دانش‌آموز
آمار سال 98 جمعیت کلاس‌ها در ایران:
کل تعداد کلاس‌های درس: 570 هزار کلاس
کلاس‌های با بالای 26 دانش‌آموز: 62 درصد از کل کلاس‌ها
کلاس‌های با بالای 41 دانش‌آموز: 3 هزار و 22 کلاس
چشم‌انداز تعداد دانش‌آموزان در سال‌های مختلف:
سال 1398: 14 میلیون و 600 هزار دانش‌آموز
سال 1400: 14 میلیون و 200 هزار دانش‌آموز
سال 1405: 15 میلیون و 400 هزار دانش‌آموز
سال 1410: 14 میلیون و 100 هزار دانش‌آموز
تعداد معلم مورد نیاز برای پوشش دانش‌آموزان: 825 هزار معلم
تعداد معلم درحال فعالیت در آموزش‌وپرورش: کمتر از 400 هزار نفر (کمبود حداقل 300 هزار معلم)
تعداد کل بازنشستگان آموزش‌وپرورش در سال‌های مختلف:
سال 1396: 43 هزار نفر
سال 1397: 60 هزار نفر
سال 1398: 75 هزار نفر
سال 1399: 80 هزار نفر
سال 1400: 97 هزار نفر
اینها همه بخشی از اطلاعات پیرامون وضعیت تعداد معلمان و وضعیت کلاس‌های درسی با تراکم نسبتا بالای دانش‌آموزان کشور بود. زخم کهنه‌ای که هرسال در نزدیکی سال تحصیلی سر باز می‌کند و رفته‌رفته عمیق‌تر نیز می‌شود. چندوقت پیش که با بطحایی، وزیر سابق آموزش‌وپرورش گفت‌وگو می‌کردم، در واکنش به سیاست اصلی دولت در پوشش کمبود معلم‌ها که با اتکا به شیوه خرید خدمتی‌هاست، گفت این شیوه قرار بود یک راهکار اورژانسی باشد، نه اینکه جریان اصلی تامین معلم درکشور از این مسیر طی شود. به‌هرحال دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی به‌عنوان اصلی‌ترین مبادی تربیت معلم در کشور هستند که متاسفانه ذیل سیاست‌های خصوصی‌سازی آموزشی در دولت روحانی مسیر رو به افولی را طی کرده و می‌کنند و نتوانستند بار اصلی که بر دوش‌شان بوده است، یعنی نیروی متخصص معلمی را به‌خوبی حمل و کاستی‌ها را پوشش بدهند. طبق آمار و اعلام مسئولان کشور هرسال با حجم بیشتری از معلمان بازنشسته و به‌تبع آن کمبود معلمان برای حضور در کلاس‌های درس روبه‌رو است، 300 هزار کمبود معلم در کشور عددی نیست که به‌راحتی و حتی با توسل به روش‌های خرید خدماتی بتوان آن را پوشش داد و حل این معضل یک برنامه‌ریزی دقیق و همت حاکمیتی می‌طلبد تا بیش از این به جسم نحیف نظام آموزشی کشور خدشه وارد نشود.
راه‌های تامین معلم در ساختار نظام آموزش‌وپرورش کشور
دانشگاه فرهنگیان: 20 هزار معلم
ماده 28: 28 هزار معلم
حق‌التدریسی‌ها و آموزشیارهای سوادآموزی: حدود 100 هزار نفر
خرید خدمات (بخش خصوصی): 16 هزار نفر در سال تحصیلی 99-98
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه
مطالب پیشنهادی
