به گزارش «فرهیختگان»،  کشاورزی رکن اصلی اقتصاد و نیروی محرک توسعه اقتصادی یک کشور است. کشورهای توسعه‌یافته عموما برای پیشبرد اهداف اقتصادی خود، سرمایه‌گذاری‌های کلانی را در حوزه کشاورزی انجام می‌دهند و روزبه‌روز با استفاده از روش‌های نوین و بهره‌گیری از فناوری‌های جدید، بهره‌وری اقتصادی از حوزه کشاورزی را به‌حداکثر می‌‌رسانند. ایران نیز در بیش از یک‌دهه اخیر کوشیده‌ است با اعمال تغییرات بنیادی و اساسی درحوزه کشاورزی و تبدیل کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن، علاوه‌بر افزایش بهره‌وری در این صنعت، به کاهش آسیب‌هایی که تاکنون کشاورزی سنتی به محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور وارد کرده است، کمک کند.

در واقع کشاورزی سنتی هرچقدر برای اقتصاد یک کشور و خودکفایی آن مهم باشد، در عصری که موضوع آب، خاک و ‌هوا درمعرض آسیب‌های جدی است، دیگر نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای کشاورزان و همچنین نیازهای کشور باشد. لذا بسیاری از کشورها و ازجمله ایران، به ضرورت جایگزینی کشاورزی نوین به‌جای کشاورزی سنتی پی‌برده‌اند و گام‌های مثبتی نیز در این زمینه برداشته‌اند. در این مسیر کشورهایی توانسته‌اند موفق‌تر عمل کنند که پیش از هرچیز، موانع جدی این حوزه را برداشته و راه را برای ورود نوآوری به صنعت کشاورزی هموار کرده‌اند.

  ورود شرکت‌های دانش‌‌بنیان به صنعت کشاورزی

بخش کشاورزی در روند رشد و توسعه اقتصادی کشور نقش‌های متعددی ایفا می‌کند؛ از تامین مواد خام اولیه مورد نیاز صنایع بالادستی گرفته تا مصرف تولیدات سایر بخش‌های صنعتی ازقبیل کودها و سموم شیمیایی و ماشین‌آلات کشاورزی. علاوه‌بر این، سلامت و امنیت غذایی کشور به‌طور مستقیم به تولیدات بخش کشاورزی وابسته است و هرگونه اختلالی در روند تولید این بخش می‌تواند به‌طور مستقیم امنیت غذایی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی کشور را تهدید کند. همه این موارد موجب شده کشاورزی دانش‌بنیان و فناورمحور، اهمیتی دوچندان بیابد و زمینه مناسبی را برای فعالیت تحصیلکردگان و فارغ‌التحصیلان حوزه کشاورزی فراهم کند. این فضا درقالب شرکت‌های دانش‌بنیان، خلاق، فناورانه و استارتاپ‌ها توانسته است بخشی از چالش‌ها و مشکلات کشاورزان را هموار کند. به‌گفته فعالان شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه کشاورزی، فعالیت دانش‌بنیان در این حوزه می‌تواند بسیار سودآور و پربازده باشد. بر این اساس در سال‌های اخیر، شرکت‌های دانش‌بنیان بسیاری درحوزه کشاورزی فعال شده‌اند و درزمینه تولید بذر اصلاح‌شده، پروبیوتک و صنایع غذایی که ازجمله حوزه‌های مرتبط با کشاورزی است، فعالیت می‌کنند.

  تاکید بر کشاورزی تخصصی در چشم‌انداز 1404‌

نگاهی به جایگاه کشاورزی در سیاستگذاری‌های دولت نشان می‌دهد که در برنامه ششم توسعه، کشاورزی از موضوعات محوری معرفی شده است و مفاد این برنامه بر موضوعاتی مانند خودکفایی، گسترش سهم بخش خصوصی و توجه به اصل 44 قانون اساسی، امور آب، دام و محیط‌زیست و زیرساخت‌های الکترونیکی درحوزه کشاورزی روستاها متمرکز است. از سوی دیگر بندهای3، 6 و 7 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی نیز با تکیه بر رشد بهره‌وری در اقتصاد، افزایش تولید محصولات راهبردی و تامین امنیت غذا به اهمیت حوزه کشاورزی اشاره می‌کند.

در سند چشم‌انداز 1404 هم به‌مواردی مانند کشاورزی پایدار با مدیریت جامع حوزه‌‌های آبخیز و مناطق کشاورزی، روستایی و عشایری توسعه‌یافته، افزایش توانمندی در تولید ثروت و ایجاد رفاه برای فعالان حوزه کشاورزی، افزایش توانمندی، آگاهی‌بخشی، تخصص، نوآوری و کارآفرینی درحوزه کشاورزی تاکید فراوانی شده است. با وجود این به‌نظر می‌رسد که رشد شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه کشاورزی به‌دلیل موانع متعدد، بروکراسی‌های اداری و سیاستگذاری‌های دست‌وپاگیر در این حوزه با توان موجود در کشور همخوانی ندارد. البته با تشکیل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و حمایت این معاونت از زیست‌بوم فناوری کشور، ورود فناوری و دانش به صنعت کشاورزی تسهیل شده است، اما همچنان ظرفیت‌های مغفول‌مانده‌ای وجود دارد که باید با شناسایی آنها، دگرگونی علمی در صنعت کشاورزی اتفاق بیفتد.

زنجیره ارزش حوزه کشاورزی در پنج محور اصلی شامل تامین نهاده‌های ورودی، کشت و پرورش، برداشت و لجستیک، فرآوری و توزیع و فروش خلاصه می‌شود. به‌عبارت دیگر، فعالان حوزه کشاورزی عموما در یکی از پنج حوزه عنوان‌شده فعال هستند. تا پیش از ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به صنعت کشاورزی، طبیعتا زنجیره ارزش این حوزه، طبق روال گذشته به‌صورت سنتی بود. برای مثال کشاورزان برای تامین نهاده‌های خود مجبور به مراجعه به فروشگاه‌های عرضه‌کننده نهاده بودند یا برای کشت ‌و پرورش محصولات خود باید درطول مدت پرورش محصول، شخصا از آن مراقبت و محافظت می‌کردند. این درحالی است که با ورود فناوری‌‌های نوین به حوزه کشاورزی، زنجیره ارزش محصولات، به‌شکل قابل‌توجهی کوتاه‌تر و آسان‌تر شده است.

  فعالیت 58 شرکت‌ دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی

براساس آمار ارائه‌شده ازسوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری درحال‌حاضر 58 شرکت‌ فناور فعال درزمینه کشاورزی در ایران در چهارحوزه تامین نهاده، ‌تجیهیزات کشاورزی، تسهیل و بهبود کشاورزی و بازارهای آنلاین فعالیت می‌کنند. از این تعداد، 30 شرکت فناور درحوزه تامین نهاده‌های کشاورزی، 9 شرکت درحوزه تسهیل و بهبود کشاورزی، هفت شرکت درحوزه تجهیزات کشاورزی و 12شرکت در حوزه بازار آنلاین فعالند. از 12 شرکت فعال در بازار آنلاین سه شرکت در زمینه نهاده‌ها و 9شرکت درزمینه محصولات نهایی، خدمات خود را به جامعه کشاورزی ایران ارائه می‌‌دهند. لازم به ‌ذکر است که عمده فناوری‌های مطرح و مورد استفاده 58شرکت دانش‌بنیان حوزه کشاورزی درقالب پلتفرم آنلاین، اپلیکیشن موبایل و پلتفرم نرم‌افزاری، بات هوشمند (بات یک برنامه کامپیوتری است که کارهای تکراری را به‌صورت خودکار انجام می‌دهد)، رباتیک، هوش مصنوعی، سنسورهای هوشمند، نانو، یادگیری ماشینی، فناوری ماهواره‌ای، اتوماسیون صنعتی، پردازش تصاویر و فناوری زیستی طراحی شده‌اند و خدمات خود را به کاربران ارائه می‌دهند.

  تهیه و تصویب سند ملی کشاورزی دانش‌بنیان

برای تاثیرگذاری هرچه بیشتر و بهتر دانش و فناوری در صنایع مختلف و ازجمله کشاورزی، ملزوماتی نیاز است که تامین آن تلاش همه افراد، نهادها، ارگان‌ها و سازمان‌‌ها را می‌طلبد. فعالان زیست‌بوم فناوری کشور بر این باورند که برای تحقق رشد و توسعه اقتصادی از کانال حوزه کشاورزی، دانش‌بنیان شدن و حرکت به‌سمت کشاورزی دانش‌بنیان کافی نیست، بلکه در این عرصه باید بازیگران دیگری نیز کسب‌وکارهای نوآور را یاری کنند تا هدف نهایی حاصل شود. شتابدهنده‌ها، سیاستگذارها، ‌سازمان‌ها و شرکت‌ها، بانک‌ها و موسسات سرمایه‌گذاری، ‌دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی از مهم‌ترین اهرم‌های اکوسیستم کسب‌وکارهای نوآور حوزه کشاورزی هستند.

یکی از گام‌هایی که در این راستا برداشته شده، تهیه سند ملی کشاورزی دانش‌بنیان است که شورای‌عالی انقلاب فرهنگی روز گذشته در این مورد اعلام کرد که این شورا آمادگی دارد با همکاری وزارت جهاد کشاورزی، سند ملی کشاورزی دانش‌بنیان را تدوین و تصویب کند تا ظرفیت مالی ماندگاری در این حوزه شکل بگیرد. همچنین قرار است زمان‌بندی ۶ ماهه برای تهیه سند ملی تحول کشاورزی دانش‌بنیان، با توجه به زمینه قبلی برای تهیه این سند درنظر گرفته شود و ستاد علم و فناوری دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی نیز با وزارت جهاد کشاورزی برای تهیه این سند همکاری داشته باشد.

سعیدرضا عاملی، دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی بر نظام کشاورزی سایبری فیزیکی (ACPS) و همچنین کشاورزی 4، که کشاورزی فیزیکی-سایبری است، تاکید کرده و گفته که لازم است در سند ملی کشاورزی دانش‌بنیان به تحولات حوزه فناوری توجه شود.

 به‌گفته وی با هدف مصلحت اقتدار ملی و تامین منافع ملی درحوزه کشاورزی، سند جامع کشاورزی دانش‌بنیان در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تهیه و قابلیت به‌روزرسانی و ثبات در تدوین این سند لحاظ شود، اما پیش از هر اقدامی باید در وزارت جهاد کشاورزی روی حوزه‌های آب، آبیاری، افزایش بهره‌وری کاشت و... تحقیقاتی انجام شود و اولویت‌ها و راهبردهای حوزه کشاورزی برای تدوین سند جامع کشاورزی به شورای‌عالی انقلاب فرهنگی ارائه شود.

کامبیز بازرگان، معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی نیز معتقد است که با توجه به تغییرات اقلیمی زمین در سال‌های آینده سیاستمداران دنیا به موضوع تامین غذا، امنیت غذایی و کشاورزی توجه ویژه‌ای دارند. درحال‌حاضر ایران در تولید ۲۰ محصول کشاورزی جزء پنج کشور برتر است.

به گفته وی کشاورزی در دنیا بر چهار پایه اساسی منابع پایه، سرمایه، منابع انسانی و دانش استوار است که در بخش منابع پایه حدود ۱۱ درصد وسعت کشور، مساحت اراضی در چرخه کشت است که از این مساحت تنها 2/1 میلیون هکتار اراضی کلاس‌یک هستند و همچنین کشور به‌دلیل شرایط جغرافیایی به‌طور ذاتی با محدودیت آبی و نزولات آسمانی مواجه است. اما در بخش سرمایه متاسفانه هیچ‌گاه بیش از پنچ‌درصد از سرمایه‌گذاری دولت به بخش کشاورزی اختصاص نیافته است. همچنین در منابع انسانی چهارمیلیون و ۳۰۰ هزار بهره‌بردار در حوزه کشاورزی کشور وجود دارند.

بازرگان درمورد توزیع سطح سواد شاغلان در این حوزه با اشاره به آمار جالب‌توجهی گفته است که ۳۴ درصد بی‌سواد، ۳۵ درصد تحصیلات ابتدایی، ۲۵ درصد تحصیلات دوره راهنمایی و پیش‌دانشگاهی، 4/4 درصد دارای مدرک بالای فوق‌دیپلم درحوزه غیرکشاورزی و 8/0 درصد دارای مدرک بالای فوق‌دیپلم در حوزه کشاورزی هستند. اما خوشبختانه 6هزارو500 عضو هیات‌علمی صاحب‌نظر درحوزه دانش کشاورزی در کشور داریم که دو هزار نفر در موسسات وابسته به وزارت جهاد کشاورزی و مابقی در دانشگاه‌های کشور مشغول به‌کار هستند. علاوه‌بر این دانشکده‌ها، پژوهشکده‌ها، موسسات، آزمایشگاه‌های مجهز، ایستگاه‌ها، مزارع، گلخانه و... در این حوزه فعالند و سالانه ۵۰۰ فارغ‌التحصیل دکتری و هزارو500 فارغ‌التحصیل کارشناسی‌ارشد در این زمینه تربیت می‌شوند.

  چالش‌ها و راهکارهای فناورانه کشاورزی

چالش‌های حوزه کشاورزی ایران، فارغ از شیوه کشاورزی سنتی یا نوین، بسیار زیاد است. این چالش‌ها سالانه آسیب‌های فراوانی به اقتصاد کشور وارد و امکان استفاده از ظرفیت‌های بالقوه را سلب می‌کند. یک جمع‌بندی کلی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین چالش‌ها و مشکلات حوزه کشاورزی ایران نشان می‌دهد که یکی از مشکلات این حوزه، از دست رفتن حجم زیادی از محصولات و کاهش بهره‌وری به دلیل عدم اطلاع از وضعیت و نیازهای هر محصول است. البته خوشبختانه ورود فناوری به حوزه کشاورزی توانسته است تا حدودی موانع موجود را از سر راه بردارد. برای مثال ایجاد دستیار هوشمند برای پایش به‌هنگام محصولات کشاورزی، استفاده از تصویربرداری ماهواره‌ای برای رصد زمین‌های کشاورزی و بررسی آن با هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی، اقداماتی بوده که طی سال‌های اخیر توسط زیست‌بوم فناوری کشور، به کمک صنعت کشاورزی آمده است.

وجود واسطه‌‌های متعدد و عدم دسترسی مستقیم به تامین‌کنندگان و مصرف‌کنندگان اصلی و تحولات بازار نیز یکی از مشکلاتی است که بخش قابل‌توجهی از کشاورزان ایرانی با آن دست به گریبان هستند. دلال‌ها و واسطه‌گرانی که محصولات کشاورزی را با قیمت‌های نازل از کشاورز خریداری کرده و سپس با قیمت‌های گزاف در بازار عرضه می‌کنند و سودهای کلانی به جیب می‌زنند، عملا اقتصاد کشاورزان را به تهدید روبه‌رو کرده‌اند. گره این مشکل طی سال‌‌ها به دست شرکت‌های دانش‌بنیان و با ایجاد پلتفرم آنلاین خرید و فروش تجهیزات و ملزومات کشاورزی، بازارهای آنلاین برای تامین نهاده‌های کشاورزی مانند بذر، کود و سم و ایجاد پلتفرم آنلاین برای خرید و فروش محصولات نهایی کشاورزی باز و دست واسطه‌‌ها از این بازار کوتاه شده است.  یکی دیگر از پیامدهایی که ورود فناوری‌های نوین و دانش‌بنیان به حوزه کشاورزی به همراه داشته است حل معضل پیچیدگی مدیریت یکپارچه فعالیت‌های کشاورزی است.

درواقع فعالیت روی زمین‌‌های کشاورزی و مدیریت مراحل کشت و کار همواره کشاورزان را با مشکلات متعددی مواجه می‌کرد. اما اکنون با استفاده از تجهیزات هوشمند و فناوری‌های پیشرفته برای پایش بهینه زمین‌های کشاورزی و محصولات، ‌ایجاد پلتفرم‌های آنلاین برای مشاوره در زمینه تولید، سرمایه‌گذاری و آموزش در حوزه کشاورزی، ایجاد کارخانه نوآوری برای مشاوره، حمایت و سرمایه‌گذاری حوزه کشاورزی، ایجاد سامانه جامع و یکپارچه برای زنجیره تامین نهاد و توزیع محصولات نهایی امکاناتی است که زیست‌بوم فناوری کشور برای حل مشکل مدیریت حوزه کشاورز به ارمغان آورده است.  هدررفتن مقدار زیادی از منابع ارزشمند مانند، آب، کود و آفت‌کش در استفاده از روش‌های سنتی آبیاری و کوددهی و همچنین گران بودن بسیاری از تجهیزات نوین کشاورزی و عدم به صرفه بودن تهیه آن برای کشاورزان خرد را نیز باید از چالش‌های مهم این حوزه دانست.

فراوانی استارتاپ‌های حوزه کشاورزی در استان‌های کشور

به‌واقع از نقش پررنگ استارتاپ‌های حوزه کشاورزی و تسهیل امور در این حوزه نمی‌توان غافل شد. پراکندگی فعالیت زیست‌بوم فناوری و استارتاپ‌های حوزه کشاورزی در کشور متفاوت است. درحال حاضر و طبق داده‌های آماری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، تعداد استارتاپ‌های حوزه کشاورزی در هر یک از استان‌های خراسان شمالی و جنوبی، گیلان، آذربایجان شرقی، همدان، مرکزی، قزوین، یزد، فارس و هرمزگان 2 درصد کل استارتاپ‌های فعال این استان‌ها را تشکیل می‌دهند. این رقم در استان گلستان، آذربایجان‌شرقی و قم 3 درصد، در کرمان و خراسان رضوی 5 درصد، اصفهان 9درصد، البرز 10 درصد و تهران 40 درصد است.

همچنین طبق تقسیم‌بندی انجام‌شده، فراوانی استارتاپ‌های حوزه کشاورزی در هریک از اجزای زنجیره فعالیت به این‌گونه است که تعداد 29 استارتاپ در زمینه تامین نهاده‌ها فعالیت می‌کنند که 51 درصد از کل استارتاپ‌های حوزه کشاورزی را تشکیل می‌دهند. در زمینه تجهیزات کشاورزی نیز 7 استارتاپ فعالیت می‌کنند که شامل 12 درصد استارتاپ‌های حوزه کشاورزی است. 9 استارتاپ نیز در زمینه تسهیل و بهبود کشاورزی فعالیت می‌کنند که سهم 16 درصدی از کل استارتاپ‌های حوزه کشاورزی را دارند. بازارهای آنلاین نیز 12 استارتاپ را به خود اختصاص داده و سهم آن از کل استارتاپ‌های بخش کشاورزی 21 درصد است.

*‌نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار