به گزارش «فرهیختگان»، دقیقا به همان اندازه یا بیشتر از اخبار مربوط به گشایش‌ها و مساله خودکفایی، اخبار مربوط به کمبودها به گوش می‌رسد؛ کمبودهایی که در برخی حوزه‌ها همچون حوزه دارویی کشور به خاطر ارتباط با سلامتی انسان اهمیت بالایی دارد و نگرانی‌های بسیاری را ایجاد می‌کند. مساله کمبود انسولین برای بیماران دیابتی، ماجرای کهنه‌ای است که هرازچندگاهی در سالیان مختلف و حتی سالی چندبار به گوش می‌رسد. هربار هم پس و پیش از خبر بعدی و قبلی، اخباری مبنی بر تولید داخلی این داروی حیاتی برای بیماران دیابتی به گوش می‌رسد و مسئولان کشور در سطوح مختلف خبر از راه‌اندازی خط تولید این دارو در داخل کشور می‌دهند. اما خب در تمام این دفعات، نه ما دیگر با مساله کمبود مواجه نشدیم و نه اینکه خبری از کفایت انسولین داخلی برای پوشش نیاز تمام بیماران به گوش رسید. این ماجرا حالا و بعد از شیوع گسترده کرونا در جهان بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است؛ چراکه حتما از همان روزهای ابتدایی شیوع کرونا تا همین امروز در اخبار و اطلاعات مختلف به گوش‌تان خورده است که افرادی که بیماری زمینه‌ای دارند، بیش از سایرین در معرض ابتلا و جان باختن بر اثر کرونا هستند. بیماران دیابتی هم از این دسته افراد هستند و همین لزوم توجه به سلامت این بیماران و تهیه و تامین اقلام دارویی موردنیاز آنها را ایجاب می‌کند. در این گزارش سعی شده تا هم روایتی از بیمارانی که این روزها در داروخانه‌های مختلف در پی انسولین خصوصا انسولین قلمی می‌گردند، داشته باشیم و هم اظهارات و ادعاهای مسئولان در این رابطه را بررسی کنیم.

یک درصد جمعیت کشور نیازمند استفاده از انسولین

مهرماه گذشته علیرضا مهدوی، معاون دفتر مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت در رابطه با تعداد بیماران مبتلا به دیابت یا همان قندخون در ایران و جهان خاطرنشان کرد: «درحال حاضر بیش از ۴۰۰میلیون دیابتی در دنیا وجود دارند که پیش‌بینی می‌شود این عدد در سال ۲۰۳۵ به بیش از ۶۴۰میلیون نفر برسد. به همین ترتیب مشخص می‌شود هم‌اکنون حدود ۲۵۰میلیون نفر دچار اختلال قندخون ناشتا در جهان زندگی می‌کنند. ۱۱درصد جمعیت بالای ۲۵ سال در کشور به دیابت مبتلا هستند که در این میان تعداد افراد مبتلا به دیابت نوع دو بسیار قابل‌توجه‌تر از مبتلایان به دیابت نوع یک است. از این آمار یاد شده ۱۰ درصد را مردان و 5/11 درصد را زنان تشکیل می‌دهند. درگذشته آمار ابتلا به دیابت در روستاها و شهرهای بزرگ بسیار متفاوت بود، اما اکنون در روستاها نیز هشت درصد جمعیت بالای ۲۵ سال دیابت دارند که این عدد حاکی از رشد ۱۲درصدی ابتلا به دیابت در روستاها در سالیان اخیر است. در این میان سهم پایتخت‌نشینان از آمار ابتلا به دیابت، 8/12 درصد جمعیت بالای ۲۵ سال است. در کل دنیا ۵۰ درصد دیابتی‌ها از بیماری خود بی‌اطلاع هستند که این آمار در ایران چیزی حدود 25 درصد است.» اما همان‌طور که احتمالا می‌دانید همه بیماران دیابتی انسولین تزریق نمی‌کنند. به گفته علیرضا استقامتی، فوق‌تخصص غدد و بیماری‌های متابولیک و استاد دانشگاه علوم‌پزشکی تهران «در ایران حدود ۱۵۰هزار نفر بیمار دیابت نوع یک داریم و حدود پنج‌میلیون نفر نیز دیابت نوع دو دارند که حدود ۵۰۰هزار نفر از این بیماران به انسولین نیاز دارند، بنابراین جمعیتی حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰هزار نفر در کشور به انسولین روزانه نیاز دارند که برخی روزی یک‌بار و گاهی تا روزی چهاربار باید انسولین بزنند.»

دیابتی‌ها می‌گویند انسولین سخت پیدا می‌شود

حالا که حدود آمار مخاطبان خرید و استفاده از انسولین در کشور را داریم، بد نیست به همان مساله کمبود انسولین در داروخانه‌ها بازگردیم و ماجرا را از زبان یکی، دو نفر از بیماران دیابتی نیازمند به استفاده از انسولین بازگو کنیم. محمد که هم خود و هم مادرش نیازمند انسولین هستند به «فرهیختگان» می‌گوید: «مدتی است با مراجعه به هر داروخانه‌ای امکان تهیه انسولین قلمی را ندارم. راستش هم خودم و هم مادرم از انسولین قلمی استفاده می‌کردیم. این انسولین‌ها تولید داخلی ندارند و همه وارداتی و از دو برند طوسی‌رنگ لنتوس (با اثر‌گذاری ۲۴ ساعته) و نارنجی‌رنگ نوورپید (با اثر‌گذاری آنی در کاهش قندخون) هستند. منتها مدتی است نوورپید اصلا پیدا نمی‌شود و حتی به داروخانه‌های بزرگ مراجعه می‌کنیم و می‌گویند که نداریم. لنتوس هم که با مکافات و کلی جست‌وجو پیدا می‌شود. برخی مسئولان می‌گویند فرقی بین انسولین قلمی و رگولار یا همان قدیمی‌ها نیست و صرفا تزریق قلمی‌ها راحت‌تر است و مردم آن را انتخاب می‌کنند اما واقعیت این نیست. درست است که تزریق آن راحت‌تر است اما دوز آن هم متفاوت است. اتفاقا در همین مراجعه آخر به پزشک، او به مادرم گفت که دست به تغییر انسولین نزند و از همان انسولین قلمی استفاده کند چون بدنش توان هماهنگی با انسولین جدید را ندارد، شاید من بتوانم این کار را بکنم اما افرادی که سن بالاتری دارند چنین امکانی را ندارند و برای آنها مشکل‌ساز می‌شود.»

علیرضا هم که از بیماران دیابتی نیازمند به انسولین است، صحبت‌های محمد را تایید می‌کند و می‌گوید: «شماره اطلاعات دارویی را می‌گیرم به من می‌گویند فلان داروخانه مراجعه کنید دو قلم از انسولین موجودی دارد. وقتی مراجعه می‌کنیم بلافاصله می‌گویند تمام شده است. مساله دیگری که با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم، موضوع سهمیه‌بندی است. ما می‌فهمیم که این شاید به‌خاطر این است که انسولین به همه مردم برسد اما اولا که این اتفاق نمی‌افتد و کمبود بیش از اینهاست و ثانیا اینکه من بیمار دیابتی نمی‌توانم ماهی چندبار برای دریافت انسولین آن هم در این شرایط کرونایی به داروخانه‌ها مراجعه کنم. قبلا به اندازه مصرف یک ماهم تهیه می‌کردم اما الان اینچنین نیست. تازه اگر گیر بیاوریم و داروخانه‌ای انسولین داشته باشد به تعداد بسیار محدود دراختیار ما می‌گذارد. بعضی از داروخانه‌ها هم علی‌رغم اینکه انسولین را پزشک در دفترچه نوشته است با قیمت بالاتری این دارو را به ما می‌فروشند و به قولی آزاد حساب می‌کنند. ما حاضریم برای این اضطراری که در آن قرار داریم هزینه بیشتری کنیم اما هرگز توان تحمل این استرس و اضطراب کمبود انسولین را نداریم. زندگی و مرگ ما وابسته به این داروست و نمی‌توانیم ریسک کنیم.»

کمبود انسولین هم تقصیر کروناست!

بگذارید حالا کمی هم به اظهارات مسئولان در ارتباط با کمبود انسولین و توزیع این دارو در کشور اشاره کنیم. چندوقت پیش کیانوش جهانپور، سخنگوی سابق وزارت بهداشت در ارتباط با علل کمبود انسولین قلمی در کشور گفت: «با توجه به مشکلاتی که درحوزه حمل‌ونقل هوایی به‌دلیل بروز کرونا در دنیا ایجاد شده و همزمان نیز به‌دلیل مشکلاتی که به‌علت تحریم‌ها درحوزه تبادلات بانکی و واردات ایجاد شده بود و درعین‌حال به‌دلیل مشکلاتی که بعضا به‌صورت مقطعی در تامین ارز بروز می‌کند، ممکن است ورود و عرضه برخی اقلام ازجمله برخی از انواع انسولین‌های قلمی مطابق برنامه زمانی تعیین شده، پیش نرود. البته در این زمینه انواعی از انسولین قلمی که دچار کمبود در بازار است، تامین و به‌زودی وارد و سپس برچسب‌گذاری شده و در داروخانه‌های منتخب توزیع می‌شود.»

مشکلات انسولین در کشور یکی دوتا نیست

علیرضا استقامتی، فوق تخصص غدد و بیماری‌های متابولیک و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران در ارتباط با مساله کمبود انسولین در کشور گفت: «شرایط کشور را درک می‌کنیم و می‌دانیم تحریم‌های ظالمانه و کمبود ارز هم وجود دارد، اما همان‌طور که انسان برای زنده مانده به آب‌وهوا و غذا نیاز دارد، کیفیت زندگی بیماران دیابت هم مهم است. نامه‌های متعددی به مسئولان نوشته‌ایم که انسولین‌های قلمی را تامین کنید، اما برخی می‌گویند در این شرایط سخت اقتصادی بیماران دیابت بیشتر از انسولین‌های انسانی و تزریقی نسل قبلی استفاده کنند. بسیاری از بیمارانی که در سال‌های اخیر به دیابت مبتلا شده‌اند، اصلا انسولین تزریقی را تجربه نکرده‌اند، انسولین‌های قلمی عوارض جانبی کمتری دارند، چرا باید در دنیای رو به پیشرفت از بیماران بخواهیم به انسولین‌های انسانی برگردند.

براساس گزارش‌های مسئولان سالانه حدود ۱۴۰ تا ۱۵۰میلیون یورو برای واردات سالانه انسولین‌های آنالوگ یا قلمی درنظر گرفته شده که باید به‌تدریج این ارز به شرکت‌ها داده شود که بتوانند انسولین قلمی را وارد کنند. فعلا به علت تامین نشدن به‌موقع این ارز، انسولین قلمی ذخیره شده در انبارها رو به اتمام است و در این شرایط، دلالان، سودجویان و سوءاستفاده‌کننده‌ها وارد میدان شده‌اند و این انسولین را خریده و با قیمت سه تا پنج برابر و بدون بیمه به بیماران می‌فروشند. نگرانی این است که برخی بیماران دیابت به‌علت کمبود انسولین، میزان کمتری انسولین تزریق ‌کنند، مثلا به‌جای ۳۰ واحد، ۱۰ واحد انسولین می‌زنند و به‌ همین علت قند خون تعداد زیادی از بیماران دیابت از کنترل خارج شده است. بیماران دیابت اکنون هم به‌علت کمبود انسولین و هم کرونا در خطر مرگ قرار گرفته‌اند. برگشت بیماران دیابت به انسولین‌های انسانی تزریقی یک عقبگرد است و هر روز نمی‌شود روش درمانی بیماران را عوض کرد، اگر عده‌ای از بیماران از گذشته انسولین‌های تزریقی را -که ارزان‌تر هم هستند- استفاده می‌کنند و مشکلی ندارند، هیچ‌ایرادی ندارد، اما تزریق مکرر برای کودکان یا افراد مسن سخت است، افراد سالمند نمی‌توانند تزریق کنند، دوز اشتباه تزریق می‌کنند و دست‌شان می‌لرزد.»

پوشش بیمه‌ای انسولین قلمی اشتباه بود!

درشرایطی که انسولین قلمی در کشور کم پیدا می‌شود و بسیاری از بیماران دیابتی دربه‌در دنبال این دارو هستند و برای تهیه آن از هیچ‌هزینه‌ای هم فروگذار نمی‌کنند، برخی مسئولان تحت‌پوشش بیمه‌ای قرار گرفتن این نوع انسولین را اشتباه می‌دانند! حیدر محمدی، مدیرکل نظارت بر دارو و فرآورده‌های تحت کنترل سازمان غذا و دارو با اعلام این خبر که در ایران کمبود انسولین نداریم، گفت: «انسولین در ایران کمبود ندارد، اما انسولین‌های قلمی کمبود دارد. انسولین قلمی یک نوع برند از این داروست که شاید استفاده از آن راحتی و مزایایی برای بیمار داشته باشد، اما نمی‌توان گفت اگر انسولین قلمی در بازار نبود، پس انسولین کمبود دارد. با توجه به مشکلات اقتصادی کشور، اشتباهی که درگذشته انجام شد، این بود که انسولین قلمی زیر پوشش بیمه قرار گرفت و ۹۰ درصد یا نزدیک به صددرصد انسولین قلمی بیمه شد، صنعت بیمه در ایران با توجه به توان اقتصادی بیمه‌ها الزاماتی دارد، معلوم است وقتی که هم انسولین انسانی تزریقی و هم انسولین قلمی خارجی تحت‌پوشش بیمه برود همه می‌خواهند انسولین قلمی استفاده کنند. فرض کنید اگر دولت بخواهد برای توسعه گردشگری بلیت هواپیما و بلیت اتوبوس را هر دو رایگان کند، معلوم است که همه مردم هواپیما سوار می‌شوند، اما آیا دولت و بیمه‌ها توان لازم را برای پوشش هزینه آن دارد. منابع ارزی دولت محدود است، بنابراین به معاونت درمان وزارت بهداشت با امضای رئیس سازمان غذا و دارو نامه نوشتیم که انسولین قلمی در بیمارستان‌ها و بخش‌های بیمارستانی تجویز نشود. اصلا عقلانی نیست در این شرایط اقتصادی حجم زیادی ارز از کشور به‌خاطر انسولین قلمی خارج شود، درحالی‌که انسولین تزریقی با قیمت مناسب در کشور تولید می‌شود.» و شاید با همین استدلال چندوقت پیش رئیس سازمان غذا و دارو با بیان اینکه دارویی که بیشترین میزان ارز را استفاده می‌کند انسولین است، گفت: «انسولین نداریم، چون ارز نداریم!»

روایت تکراری تولید داخلی اقلام حیاتی

با همه این مسائل اما آنچه همچنان پایدار است مساله کمبود انسولین در داروخانه‌های کشور است؛ مساله‌ای که هرازچندگاهی خبر از خودکفایی در تولید آن هم به گوش می‌رسد. در آخرین این موارد چندی پیش یعنی در اول تیر ماه اولین خط تولید قلم‌های تزریقی انسولین گلارژین (انسولین قلمی انواع مختلفی دارد که باقی انواع آن همچنان وارداتی است) افتتاح شد. شانه‌ساز، رئیس سازمان غذاودارو در مراسم افتتاح این خط تولید در رابطه با تولید انسولین قلمی در کشور گفت: «روز بزرگی برای بیماران دیابتی و کشور است، چراکه با تولید انسولین قلمی در کشور هم از لحاظ تامین انسولین مورد نیاز بیماران و هم از لحاظ صرفه‌جویی ارزی اتفاق بزرگی رخ داده ‌است. با افتتاح این پروژه سالانه از خروج ۲۰ میلیون دلار از کشور جلوگیری می‌شود. این درحالی است که درشرایط تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه مردم و بیماران کشورمان، تامین انسولین مورد نیاز کشور واقعا با مشکلات جدی مواجه هستیم. با پروژه‌ای که کلید خورد، سد تولید انسولین قلمی شکسته شده و امیدواریم درکنار شرکت پویش دارو، شرکت‌های جدیدی که برنامه تولید انسولین قلمی را دارند، یکی پس از دیگری وارد مدار تولید شوند.» البته این تولید انسولین را می‌توان درکنار همکاری ایران با چین و برخی دیگر از کشورهای دنیا در تولید انسولین هم مورد بررسی قرار داد. نکته حائز اهمیت در این باره مساله تحریم‌هاست که همواره محدودیت‌های جدی را برای کشور ایجاد کرده و مانع از دسترسی به مواد اولیه یا همکاری و تولید تحت لیسانس انسولین در کشور شده است.

عدم تامین مالی و سختی تهیه مواد اولیه علت اصلی عدم کفایت تولید داخلی

سیامک افاضلی، تولید‌کننده دارو و پژوهشگر اقتصاد دارویی در ارتباط با ماجرای کمبود انسولین در کشور و مدیریت توزیع این دارو با «فرهیختگان» به گفت‌وگو پرداخت و گفت: «سالیان طولانی است که شرکت‌‌های داخلی ما درحال تولید انسولین هستند. مشکلی که برای انسولین وجود دارد خود ماده اولیه انسولین است که به‌صورت وارداتی است. طبیعتا در بحث‌‌های تحریمی و تامین و انتقال ارز و... گا‌هی مشکلاتی وجود داشته و منجر به این شده که به‏صورت مقطعی کمبود‌هایی در بازار ایجاد شود. در 10 سال گذشته نوع انسولین‌‌هایی که قبلا دو سه قلم و نوع بیشتر نبود، به‏واسطه پیشرفت علم بیشتر شد و انسولین‌‌های تزریقی به بازار آمد که به‌صورت قلمی بودند و اینها تولید داخلی نداشتند. درعین‌حال با توزیع این انسولین‌‌های جدید موارد مصرف انسولین‌‌های قبلی خیلی کمتر شد و گرایش مردم به‏سمت انسولین‌‌های جدید یا قلمی افزایش پیدا کرد. علت هم آن بود که انسولین‌‌های قلمی می‌توانند کنترل بهتری در قند بیماران دیابتی ایجاد بکنند ولی این انسولین‌‌ها به‌طور کلی وارداتی بوده‌اند. شرکت دانمارکی که تولید‌کننده و صادرکننده این محصول بود به این دلیل که ایران یکی از بازار‌های بزرگ و پرمتقاضی و مهم و این انسولین‌‌هاست آن هم به‌خاطر آمار بالای دیابت در ایران، در شهرک دارویی برکت زمین و ملکی را گرفتند تا این محصول را آنجا تولید کنند و تحت لیسانس آن شرکت اصلی تولید آغاز شد.

طبیعی است تا زمانی که مراودات کاملا عادی بود همه‏چیز سر جایش بود، اما بعد از ایجاد مشکلات در حوزه انتقال ارز و... وقتی شرکت خارجی وارد ایران می‌شود می‌خواهد عددی را انتقال بدهد به کشور مبدا که با وجود محدودیت‌‌های بانکی این امکان فراهم نشد و مشکلاتی ایجاد شد.  به‏واسطه همین مساله سایر موضوعات و روند‌های تولید انسولین مثل بسته‌بندی و... هم با مشکلاتی مواجه شد. برای ادامه تولید، همه این فرآیند‌ها باید به‏صورت همزمان ادامه پیدا می‌کرد، چراکه نبود هر پروسه و مرحله کل کار تولید انسولین را با وقفه ایجاد می‌کرد و درنهایت هم این اتفاق افتاد. در ارتباط با اینکه تولید داخلی انسولین کفاف نیاز داخل کشور را می‌دهد یا نه هم باید بگویم حجم عددی موردنیاز انسولین خیلی بالا نیست که امکان کفاف دادن آن نباشد اما آن‏چیزی که باعث ایجاد کمبود می‌شود این است که هم تولید متناسب نیاز نبوده و هم وقفه‌‌هایی که در تولید ایجاد شده، مشکل‌ساز شده است. علت این وقفه‌‌ها هم عدم‏تامین منابع مالی و عدم‏امکان تهیه مواد اولیه تولید انسولین بوده است.»

اعضای کمیسیون بهداشت مجلس: اطلاعی از کمبود انسولین نداریم!

تلاش بسیاری کردیم تا با مسئولان وزارت بهداشت در ارتباط با مساله کمبود انسولین در بازار صحبت کنیم، منتها موفق به این کار نشدیم و از همین جهت با نمایندگان و اعضای کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی گفت‏و‏گویی را انجام دادیم.

علی‏ اصغر باقرزاده عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در ارتباط با این مساله به «فرهیختگان» گفت: «این که آیا کمبود انسولین داریم یا نه، من اطلاعی ندارم. اما به‌صورت کلی انسولین قلمی بیشتر مربوط به شرکت‌‌های خارجی و به‌صورت کلی وارداتی است و در اختیار شرکت‌‌های انحصاری قرار دارد. این شرکت‌‌ها هم وقتی اوضاع مملکت روبه‌راه بود در ایران حاضر شدند و بعد از اینکه مشکلاتی ایجاد شد، از ایران رفتند. انسولین معمولی رگولار در کشور تولید می‌شود و بیشتر مشکلات در ارتباط با انسولین‌‌های قلمی است. اگر انسولین قلمی هم نباشد، مشکلی ایجاد نمی‌شود و با انسولین رگولار می‌توان مشکلات را حل کرد.»

بعد از باقرزاده، یحیی ابراهیمی دیگر عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی با «فرهیختگان» به گفت‏وگو پرداخت و در ارتباط با مساله کمبود انسولین در ایران همان صحبت‌‌های باقرزاده را تکرار کرد و گفت: «من اطلاعی از کمبود انسولین در ایران ندارم و باید سوال کنم. اما همان‌طور که می‌دانید مواد اولیه انسولین از خارج از کشور وارد می‌شود. هیچ فرقی بین انسولین‌‌های قلمی و قدیمی هم وجود ندارد. بسیاری از تولیدات داخلی ما حتی کیفیت بالاتری از انسولین‌‌های خارجی دارند. بااین‌حال در ارتباط با اینکه داروخانه‌ای مشکلی در ارتباط با انسولین‌‌های قلمی داشته باشد، اطلاعی ندارم و باید این موضوع را پیگیری کنم. البته انسولین‌‌های تولید داخلی به حد کفاف نیست و باید تولید آنها را توسعه دهیم. خصوصا در این شرایطی که شیوع بیماری‌‌ها مثل کرونا و... بالاست نباید به نگرانی‌‌های مردم دامن‌ زده شود و باید احتیاجات‌شان کامل مرتفع شود.»

 * نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه