به گزارش «فرهیختگان»، جابه‌جایی بین‌مرزی انسان‌ها و تغییر محل سکونت،‌ جابه‌جایی برای ادامه تحصیل و به‌طور کلی مهاجرت، ازجمله مواردی است که تهیه آمار و اطلاعات مدون و منظم از آن با دشواری‌های زیادی همراه است، چراکه ذات مهاجرت و جابه‌جایی‌های بین‌المللی ایجاب می‌کند که آمار و اطلاعات مهاجران در سطح جهان،‌ ازجمله نایاب‌ترین و در عین‌حال گران‌قیمت‌ترین داده‌‌های بین‌المللی باشند که برای دسترسی به آنها، مشکلات ساختاری و محتوایی متعددی پیش‌روی محققان و پژوهشگران این حوزه قرار دارد. ازسوی دیگر دشواری دسترسی به آمار مهاجران در سرشماری‌های ملی و نیز زمان موردنیاز برای یکپارچه و هماهنگ کردن داده‌‌های مختلف باعث می‌شود معمولا یک تاخیر زمانی یک تا دوساله در تدوین و انتشار آمارهای مهاجرتی جهانی پیش بیاید. به‌همین دلیل است که برای مثال گزارش جهانی مهاجرت درسال 2020 میلادی، حاوی آخرین داده‌ها و اطلاعات تا پایان سال 2018 یا حتی قبل‌تر از آن است. روز گذشته، نخستین سالنامه مهاجرتی ایران به‌دست معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری رونمایی شد. این سالنامه که به بررسی مقوله مهاجرت و روند این رویداد در ایران و جهان پرداخته، توسط پژوهشگران و محققان رصدخانه مهاجرت ایران تهیه و تدوین شده است. در این گزارش خلاصه‌ای از وضعیت مهاجرت دانشجویان ایران، مقاصد مهاجرتی و مواردی از این قبیل ذکر شده است.

  آمارهای جهانی و تعداد دانشجویان

 براساس آمار‌های جهانی، تعداد دانشجویان بین‌المللی در جهان از رقم دو میلیون نفر در سال 2000 میلادی به رقم 5.3 میلیون نفر در سال 2019 میلادی رسیده است، این درحالی است که تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، هم‌راستا با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور و نیز افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان روند صعودی داشته و از تراز 19 هزار دانشجو در سال 2003 میلادی به تراز 53 هزار دانشجو در سال 2017 رسیده است. باوجود اینکه تعداد دانشجویان بین‌المللی ایرانی روندی فزاینده داشته است، اما تعداد آنها در سال‌های اخیر تقریبا ثابت شده و در تراز 52 هزار نفر ثابت باقی مانده است.
سهم دانشجویان ایرانی خارج از کشور به‌نسبت کل جمعیت دانشجویان کشور در طول 15 سال گذشته رقمی تقریبا ثابت مانده و نرخی حدود یک‌درصد را داشته است. ازسوی دیگر نرخ رشد جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور در قیاس با نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان کندتر بوده است. بدین ترتیب، سهم دانشجوفرستی ایران در کل بازار دانشجویان بین‌المللی جهان از 2012 روند کاهشی به خود گرفته و از سهم حدود 1.3 درصد به حدود 0.9 درصد در بازار جهانی رسیده است. نکته قابل‌توجه این است که در بازه زمانی سال‌های 2003 تا 2012 میلادی رتبه دانشجوفرستی ایران در جهان از رتبه بیست‌ونهم به رتبه دوازدهم رسیده است. با این‌حال رتبه ایران در بازه زمانی سال‌های 2012 تا 2017 روندی کاهشی داشته، به‌طوری‌که در سال 2017 میلادی رتبه دانشجوفرستی ایران در جهان به جایگاه بیستم تنزل پیدا کرده است.

طبق بررسی‌های انجام‌شده، جمعیت دانشجویان بین‌المللی مشغول به تحصیل در ایران از تراز چهارهزار دانشجو در سال 2011 به تراز 21 هزار دانشجو در سال 2018 افزایش یافته است. همچنین نرخ بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی به داخل کشور از سال 2015 تا 2020 روند صعودی و قابل‌توجهی داشته و جمعیت متخصصان بازگشته از تراز 100 نفر در سال 2015 میلادی به تراز 1500 نفر در سال 2020 رسیده است. مجموع جذب دانشجویان بین‌المللی در داخل کشور و همچنین نرخ بازگشت متخصصان ایرانی باعث ارتقای شاخص خالص چرخش نخبگان ایرانی از تراز منفی 0.46 در سال 2011 به منفی 0.31 در سال 2017 شده است.

  کاهش دانشجویان ایرانی در آمریکا

داده‌های آماری نشان می‌دهد جمعیت دانشجویان ایرانی در کشور آمریکا در بازه زمانی سال‌های 2003 تا 2008 با یک شیب ملایم در حال افزایش بود و در میانه سال‌های 2009 تا 2016 با یک شیب صعودی قابل‌توجه رشد کرد.

در دوران دولت ترامپ رشد جمعیت دانشجویان ایرانی در آمریکا در مقایسه با سال‌های گذشته متوقف شد و لذا دانشجویان ایرانی در بازه 2017 تا 2019 در تراز 12 هزار نفر ثابت مانده است، چراکه از یک طرف تحریم‌های اقتصادی و نوسانات ارزی منجربه افزایش شهریه‌ها و هزینه‌های زندگی برای بسیاری از دانشجویان ایرانی شد و از طرف دیگر سیاست‌های مهاجرتی آمریکا (صدور ویزا) و ممنوعیت ورود اتباع کشورهای عمدتا مسلمان ازجمله ایران باعث ایجاد مشکل و عدم اطمینان در میان بسیاری از دانشجویان ایرانی شد. بدین‌ترتیب چالش‌های موجود بر سر ورود دانشجویان ایرانی به این کشور درنهایت باعث جایگزین شدن کشورهای دیگر مانند کانادا، آلمان، ایتالیا و ترکیه به مقصد اول دانشجویان ایرانی شده یا خواهد شد.

بررسی تعداد و سهم دانشجویان ایرانی در 10 دانشگاه برتر آمریکا، شامل دانشگاه ام‌آی‌تی، استنفورد، ‌هاروارد، کالیفرنیا، شیکاگو، ‌پرینستون، کورنل، پنسیلوانیا، ییل و کلمبیا که از میان 20 دانشگاه برتر جهان (بر اساس رتبه‌بندی 2020 QS) انتخاب شده‌اند، نشان می‌دهد از سال 2013 تا 2015 تعداد دانشجویان ایرانی در 10 دانشگاه برتر ایالات‌متحده آمریکا روندی تقریبا ثابت داشته و با اندکی رشد از رقم 201 دانشجو به رقم 232 دانشجو رسیده است. اما از سال 2015 تا سال 2018 همزمان با کاهش جمعیت دانشجویان ایرانی در آمریکا، تعداد ایرانیان مشغول‌به تحصیل در 10دانشگاه برتر آمریکا نیز کاهش اندکی یافته و از رقم 232 به 220 نفر رسیده است. بررسی وضعیت دانشجویان کشور‌های دانشجو فرست در دانشگاه‌‌های آمریکا در سال تحصیلی 2018 تا 2019 نسبت به سال تحصیلی 2017 تا 2018 نشان می‌دهد که جمعیت دانشجویان ایرانی در آمریکا در مقاطع کارشناسی و تحصیلات تکمیلی رشد منفی به‌ترتیب 10 و 7درصدی داشته، به‌طور کلی جمعیت دانشجویان ایرانی مشغول تحصیل در آمریکا در سال 2019 در سطوح کارشناسی و تحصیلات تکمیلی دارای رشد منفی پنج درصدی بوده است.

کاهش دانشجویان ایرانی در آمریکا در رشته‌‌های مهندسی نیز مشهود است؛ جمعیت ایرانیانی که در رشته‌‌های مهندسی در دانشگاه‌‌های آمریکا ثبت‌نام کرده‌اند از سال 2016 روندی کاهشی به خود گرفته و از پنج هزار و 20 نفر در سال 2016 به چهار هزار و 540 نفر در سال 2018 رسیده است. کشور ایران در رتبه‌بندی کشور‌های دانشجوفرست به آمریکا با درنظر گرفتن تعداد دانشجویان مشغول تحصیل در دانشگاه‌‌های برتر آمریکا در جایگاه دهم قرار دارد و کشور‌های چین، هند و کره‌جنوبی در جایگاه اول تا سوم قرار دارند. نکته قابل‌ذکر اینکه، چنانچه سهم دانشجویان مشغول تحصیل در دانشگاه‌‌های برتر آمریکا از کل دانشجویان خروجی ایرانی درنظر گرفته شود، این نتیجه حاصل می‌شود که کمتر از 0.5 درصد دانشجویان خروجی از ایران در دانشگاه‌‌های برتر آمریکا و جهان مشغول تحصیل هستند که از این حیث ایران در جایگاه دهم در میان کشور‌های دانشجوفرست به آمریکا قرار دارد. درحالی‌که این سهم برای کشور چین با جمعیت قابل‌توجه دانشجویان خروجی (بیش از 700 هزار دانشجو) رشد محسوسی از رقم 1.48 درصد به رقم 1.71 درصد داشته که این موضوع باعث واکنش مقامات دولت آمریکا و اعمال محدودیت برای پذیرش دانشجویان چینی در دانشگاه‌‌های این کشور شده است.

  کشورهای جایگزین آمریکا در مقاصد تحصیلی دانشجویان

ترکیه به‌دلیل همسایگی و قرابت‌های فرهنگی، تاریخی، مذهبی و قومی با کشورمان از مقاصد مهم دانشجویان ایرانی است. از نکات حائز توجه در این زمینه افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در ترکیه از سال 2013 میلادی با یک شیب قابل‌توجه بوده که از تراز هزار و 500 دانشجو در سال 2010 میلادی وارد تراز 6 هزار دانشجو در سال 2017 شده است.

جمعیت دانشجویانی ایرانی در ایتالیا نیز طی سال‌های 2000 تا 2017 روند افزایشی قابل‌توجهی داشته و از رقم 420 نفر در سال 2000 به رقم چهارهزار و 265 نفر در سال 2017 رسیده است.  از دلایل اقبال دانشجویان ایرانی به کشور ایتالیا در سال‌های اخیر، سهولت نسبتی فرآیند پذیرش تحصیلی، درصد بالای اعطای ویزا و دسترسی به بورسیه‌های تحصیلی این کشور است. کانادا نیز همواره یکی دیگر از مقاصد تحصیلی دانشجویان ایرانی بوده است.  

تعداد دانشجویان ایرانی در کانادا نیز طی سال‌های 2000 تا 2017 با افزایش چشمگیری همراه بوده و از 318 نفر در سال 2000 تا حدود چهار هزار نفر در سال 2017 افزایش یافته است. همچنین جمعیت دانشجویان ایرانی در استرالیا از 236 نفر تا حدود دو هزار و 500 نفر افزایش یافته است. باوجود افت اندک تعداد دانشجویان ایرانی در استرالیا از سال 2010 مشاهده می‌شود که این افت می‌تواند ناشی از بالا رفتن هزینه‌های تحصیلی در این کشور باشد.  جمعیت دانشجویان ایرانی در فرانسه البته درطول دودهه گذشته تغییر چشمگیری نداشته و به‌طور تقریبی و میانگین در تراز هزار و 500 نفر بوده است. تعداد دانشجویان ایرانی در بریتانیا اما تا سال 2011 روندی فزاینده داشته و از 838 نفر در سال2000 به سه‌هزار و 463 نفر در سال 2011 رسیده است. اما پس از اتفاقات مربوط به ورود به سفارت بریتانیا در تهران در تاریخ 29 نوامبر 2011، تنش میان دو کشور بالا گرفت و با بسته شدن سفارت این کشور در ایران، شرایط اخذ ویزای دانشجویی برای این کشور دشوار شد. بدین‌ترتیب جمعیت دانشجویان ایرانی در بریتانیا، از سال 2011 روندی نزولی یافته و از حدود سه‌هزار و 500 نفر به حدود هزار و 500 نفر در سال 2017 رسیده است.

  42 درصد دانشجویان میل به مهاجرت دارند

بالا رفتن چشمگیر میل به مهاجرت در میان اقشار مختلف به‌خصوص در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بر اثر تحولات اقتصادی در طول سه سال گذشته موید تاثیر اساسی مسائل اقتصادی بر مهاجرت در جامعه ایران است.

از طرف دیگر نرخ چشمگیر بازگشت متخصصان ایرانی به داخل کشور و همچنین میل و رغبت بالای ایرانیان داخل و خارج از کشور جهت حفظ ارتباط با داخل و تلاش در جهت بهبود و اصلاح امور کشور نشانه‌‌های امیدوارکنند‌ه‌ای برای تلاش در جهت سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در این حوزه است.

این موضوع ممکن است از دیدگاه برخی موجب مسرت و خوشحالی باشد اما با درنظر داشتن نگاه راهبردی ضرورت حفظ سهم پایدار ایران در بازار جهانی چرخش نخبگان و دانشجویان به‌عنوان ‌بخشی از سوخت موتور انتقال و توسعه دانش و فناوری در کشور، یکی از تهدید‌های اصلی این حوزه کاهش جمعیت دانشجویان ایرانی در جهان و یا محدودیت جابه‏جایی بین‌المللی آنها است، زیرا جابه‌‌جایی بین‌المللی دانشجویان و متخصصان سهم مهمی در توسعه دانش و فناوری و حتی افزایش قدرت نرم کشور‌های درحال توسعه اعم از ایران ایفا می‌کند. باوجود اینکه تعداد دانشجویان بین‌المللی ایرانی روندی فزاینده داشته است اما تعداد آنها در سال‌‌های اخیر ثابت شده و در تراز 52 هزار نفر ثابت باقی مانده است. علاوه‌بر این نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی در قیاس با نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان کندتر بوده است.

براساس نتایج پیمایش‌‌های رصدخانه مهاجرت ایران، میل (تصمیم) به مهاجرت در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان در ایران، چیزی حدود 42 درصد است. به‌عبارت دیگر 42 درصد از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ایران، میل یا تصمیم به مهاجرت از کشور را دارند. بااین‌حال فقط 11درصد از این تعداد، اعلام کرده‌اند که برنامه‌ریزی و اقدام عملی برای مهاجرت انجام داده‌اند.

براساس پیمایش (محدود و آنلاین) که در پاییز 1398 توسط رصدخانه مهاجرت ایران در میان بیش از 100 نفر از صاحبان کسب‌وکار صورت گرفت، مشخص شد که میل (تصمیم) به مهاجرت در حوزه فعالان کسب‌وکار با دانشجویان و متوسط جامعه تفاوت دارد. براساس نمونه پیمایش مذکور، میل به مهاجرت در میان صاحبان استارتاپ و کسب‏وکار‌های نوپا پایین‌تر از متوسط جامعه و حدود 27درصد است، درحالی‌که میل (تصمیم) به مهاجرت در میان صاحبان کسب‌وکار‌های کوچک و متوسط 46درصد است. میل به بازگشت به کشور پس از مهاجرت نیز در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، صاحبان استارتاپ و همچنین صاحبان کسب‌وکار‌های کوچک و متوسط به‌ترتیب 16درصد، 20درصد و 24درصد برآورد شده است.  انتخاب مقصد تحصیلی یکی از مسائل حائز اهمیت برای دانشجویان و کشو‌ر‌های دانشجوفرست است.  در این راستا آمار‌ها نشان می‌دهد که کشور‌های آمریکا، ترکیه، ایتالیا، کانادا، استرالیا، بریتانیا و فرانسه جزء مقاصد مهم دانشجویان ایرانی هستند. لازم به ذکر است که کشور‌های کانادا و روسیه در دو دهه اخیر توانسته‌اند عملکرد خود را در جذب دانشجویان بین‌المللی به‌سرعت بهبود بخشند و به جایگاهی معادل جایگاه کشور‌های سنتی دانشجوپذیر دست یابند.  روسیه با نفوذ در کشور‌هایی که سابقا عضو اتحادیه جماهیر شوروی بوده‌اند و کانادا برای مقابله با پیرجمعیتی و پرکردن شکاف نیروی کار ماهر، به جذب دانشجویان بین‌المللی می‌پردازد. این کشور‌ها با اعمال سیاست‌‌های اثر‌بخشی درراستای تسهیل فرآیند جذب دانشجویان بین‌المللی توانسته‌اند، سهم بازار خود را به‌سرعت افزایش دهند.

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار