«فرهیختگان» گزارش می‌دهد
به گزارش «فرهیختگان»، تــولیـد واکســن و ســـایـــر فرآورده‌های بیولوژیک در دنیا، یک صنعت مهم و دانش‌محور به‌نام صنعت واکسن‌سازی را تشکیل داده است. صنعت واکسن‌سازی همانند بسیاری از صنایع دیگر برای رشد و توسعه و دستیابی به نتیجه مطلوب، نیازمند زیرساخت‌هایی است که رشد صنعت، در بستر آن اتفاق بیفتد. واکسن‌سازی را باید یک فناوری صنعتی دانست؛ به این معنا که دانش و تخصص و برخورداری از تکنولوژی‌های فناورانه در این صنعت حرف اول را می‌زند. بررسی وضعیت کشورهایی که در صنعت واکسن‌سازی پیشرفت‌‌‌های قابل‌توجهی داشته‌اند نشان می‌دهد بسترسازی مناسب و ایجاد امکانات و زیرساختهای لازم برای تحقیق و پژوهش و سپس تولید و عرضه واکسن، مهم‌ترین عامل توسعه این صنعت بوده است.
با توجه به اینکه واکسن یک فرآورده پیشگیرانه دربرابر انواع بیماری‌هاست و با سلامت افراد یک جامعه سر و کار دارد، لذا تولیدات این صنعت نسبت به صنایع دیگر، از حساسیت ویژه‌ای برخودار بوده و تعداد کشورهایی که در این صنعت نام و نشانی کسب کرده‌اند، بسیار کم است. با وجود این صنعت واکسن‌سازی در ایران سابقه‌ای بیش از 4 دهه داشته و با تکیه بر دانش نخبگان و متخصصان ایرانی، این صنعت در کشور بومی شده است. صنعت واکسن‌سازی، صنعتی استراتژیک به‌شمار می‌آید و باید متناسب با شرایط کشور، برنامه‌ریزی‌هایی در راستای تولید انبوه واکسن صورت گیرد تا در آینده مشکل تامین واکسن وجود نداشته باشد.
بهره‌وری بیشتر در شهرکهای صنعتی
در تمام کشورهای دنیا و ازجمله ایران، به‌منظور بهره‌وری بهتر بخش صنعت، صنایع مختلف، اما مشابه، در یک مکان مشخص متمرکز می‌شوند. این مکان مشخص همان شهرکهای صنعتی است. کارشناسان معتقدند که شهرکهای صنعتی می‌توانند موتور محرکه اقتصاد ملی و منطقه‌ای باشند، چراکه در نتیجه توسعه شهرکها، بنگاه‌ها با بازده بیشتر و استفاده تخصصی‌تر از امکانات موجود کار می‌کنند. نکته قابل‌توجه در ایجاد یک شهرک صنعتی انتخاب صحیح محل استقرار شهرک‌هاست که با توجه به حجم اثرگذاری آنها بر اقتصاد منطقه‌ای و ملی می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی بر موفقیت سیاستگذاران در این عرصه داشته باشد. ایجاد یک شهرک صنعتی، این امکان را برای فعالان آن صنعت ایجاد می‌کند تا علاوه‌بر استفاده از امکانات مشترک، سطح رقابت‌پذیری و کیفیت محصولات تولیدی خود را افزایش دهند. هرچه تولیدات صنعت موردنظر حساسیت بیشتری داشته باشد، طبیعتا امکانات لازم برای تولیدات آن صنعت نیز باید دقیق‌تر و کامل‌تر باشد.
واکسن‌سازی به‌عنوان یک صنعت مهم و دانش‌محور که به دست متخصصان و نخبگان ایرانی هدایت می‌شود، ازجمله صنایعی است که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با استقرار آن در شهرکهای صنعتی، اهداف توسعه‌ای خود را دنبال می‌کنند. از آنجایی که این صنعت در ایران قدمت دیرینه دارد و سال‌هاست که متخصصان این صنعت، واکسنهای مهمی را تولید و روانه بازار کرده‌اند، به‌نظر می‌رسد ایجاد یک شهرک صنعتی برای فعالان حوزه واکسن‌سازی، اتفاقی است که می‌تواند رشد این صنعت را به‌همراه داشته باشد.
راه‌اندازی «شهر واکسن»
در اواخر سال گذشته خبری مبنی‌بر راه‌اندازی و ساخت «شهر واکسن» در استان قم منتشر شد. درواقع قرار بود با تجمیع شرکتهای واکسن‌سازی کشور، در مکانی به مساحت حدود 20 هکتار شهرکی با عنوان شهرک واکسن راه‌اندازی و شرایطی برای شرکتهای دانش‌بنیان و تولیدکنندگان واکسن فراهم شود تا ضمن متمرکزسازی امکانات، هزینههای تولید نیز کاهش یابد. براین اساس مقرر شد در این شهرک، یک آزمایشگاه مرجع و یک انبار مشترک با هدف کاهش هزینههای تولید شرکتهای واکسن‌سازی ایجاد شود تا شرکتهای مذکور با استفاده از زیرساختهای فراهم‌شده، به تولید واکسنهای مورد نیاز کشور بپردازند. به اعتقاد کارشناسان، ایجاد چنین زیرساختی می‌تواند به تشکیل یک شبکه از فناوران فعال در حوزه واکسن‌سازی منجر شود. درحال حاضر شرکتهای ایرانی فعال در حوزه تولید واکسن موفق شده‌اند ۹ واکسن انسانی، ۱۷ واکسن دامی، ۱۹ واکسن برای طیور و یک واکسن در بخش آبزیان تولید کنند. به‌تازگی نیز که ویروس کرونا در کشور شیوع پیدا کرده است، موضوع تولید واکسن کرونا به‌جد در شرکتهای واکسن‌سازی کشور همسو با سایر کشورهای دنیا درحال پیگیری است. به گفته کارشناسان، آمار تولید واکسن برای ایران که طی دهه‌‌های گذشته با تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی متعددی مواجه بوده، آمار رضایت‌بخش و ارزشمندی است. این واکسن‌ها به دست محققان و پژوهشگران ایرانی و در شرکتهای دانش‌بنیان و موسسات تحقیقاتی دولتی و خصوصی تولید شده است.
ضرورت تجمیع شرکتهای واکسن‌سازی
تولیدکنندگان و فعالان صنعت واکسن‌سازی درحال حاضر به‌صورت مجزا در نقاط مختلف کشور مستقر هستند و هرکدام از شرکتها، آزمایشگاه و امکانات مجزایی برای تحقیق، پژوهش و تولید محصولات‌شان دراختیار دارند. در این میان شرکتهای خصوصی برای تحقیق و تولید انواع واکسن نیازمند تجهیزاتی هستند که معمولا یا از خارج کشور تامین یا در داخل کشور ساخته و دراختیار آنها قرار داده می‌شود. در هر صورت، متخصصان بخش خصوصی برای تولید واکسن باید هزینههای تحقیق و تولید واکسن را از منابع شخصی خود پرداخت کنند. این درحالی است که درصورت ایجاد شهرک واکسن و تجمیع شرکتهای واکسن‌سازی، بخش عمده‌ای از هزینههای شرکتهای بخش خصوصی کاسته می‌شود.
ایجاد شهر واکسن پیشنهاد استانداری قم بود
به‌رغم اهمیت ساخت شهر واکسن که می‌تواند گام مثبتی درجهت خودکفایی و توسعه صنعت واکسن‌سازی در کشور باشد، به‌نظر می‌رسد این طرح که قرار بود در استان قم پیاده‌سازی شود، به سرانجام نرسیده است. مصطفی قانعی، دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری در گفت‌وگو با «فرهیختگان» توضیحات مفصلی را درمورد روند فعالیت شهر واکسن ارائه کرد و گفت: «چند سال پیش، استانداری قم پیشنهادی را مبنی‌بر ایجاد شهرک واکسن در این استان ارائه کرد. این پیشنهاد با توجه به این که قم یک استان صنعتی و قطب دامپروری کشور محسوب می‌شود و نیاز مبرم به انواع واکسن دامی در این استان وجود دارد، لذا پیشنهاد شد شهر واکسن در این استان ایجاد شود و شرکتهای واکسن‌سازی در این شهر مستقر شوند.» به گفته وی، پس از ارائه این پیشنهاد، ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری طی 4 سال چارچوب راه‌اندازی این شهرک را طراحی و ارائه کرد. در این راستا پیشنهاد ستاد این بود که برای راه‌اندازی شهر واکسن، استانداری قم زمین مورد نیاز را با شرایط و امکانات لازم شامل آب مناسب، برق و گاز را دراختیار شرکتها قرار دهد. ازسوی دیگر، صندوق نوآوری و شکوفایی نیز کمک‌های مالی درجهت انجام تحقیقات و پژوهش‌های شرکتها را دراختیار آنها قرار دهد و معاونت علمی و فناوری نیز به‌عنوان ضلع دیگر این هرم، حمایتهای فناورانه خود را از شرکتهای دانش‌بنیانی که در این شهر مستقر می‌شوند، ادامه دهد.
همکاری سه‌جانبه محقق نشد
قانعی ادامه می‌دهد: «قرار بود شهر واکسن با همکاری سه‌جانبه استانداری قم، معاونت علمی و فناوری و صندوق نوآوری و شکوفایی راه‌اندازی شود. در این راستا نمایندگان قم نیز از طرح ارائه‌شده حمایت کردند تا صنعت واکسن‌سازی در این استان متمرکز شود، اما متاسفانه این طرح به‌درستی پیش نرفت و این روند همچنان نیز ادامه دارد، چراکه این یک اقدام سه‌جانبه بود و نیاز به همکاری هر سه ضلع داشت، درحالی‌که هماهنگی‌‌‌های بین‌بخشی و زیرساختی از سوی استانداری قم به‌خوبی انجام نشد. از طرف دیگر، معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری، در این مسیر تنها می‌تواند سهم حمایت فناورانه از شرکتها را داشته باشد و اقدامات اجرایی و ایجاد چنین شهرکی در استان قم عملا امکان‌پذیر نیست.»
دبیر ستاد توسعه زیست‌فناوری تاکید می‌کند: «این ستاد همچنان آمادگی لازم برای حمایت از شرکتهای دانش‌بنیان حوزه واکسن را دارد و درصورتی‌که زیرساختهای موردنیاز در شهرک واکسن فراهم شود، سهم خود را در این حوزه ادا می‌کند. درواقع معاونت به‌عنوان حامی شرکتهای فناور، هر زمان که شرکتها تمایل به تمرکز در یک مکان را داشته باشند، امکانات فناورانه خود را دراختیار آنها قرار می‌دهد، اما طبیعتا ایجاد یک شهرک، آن هم در حوزه واکسن‌سازی، هرگز با حمایت یک‌جانبه معاونت به سرانجام نمی‌رسد.»
حاشیه سود دارو بیشتر از واکسن
قانعی معتقد است که هر صنعتی سازوکار مخصوص خود را دارد که براساس تولیداتش شکل می‌گیرد. در صنعت واکسن‌سازی چند نکته باید مدنظر قرار گیرد. مثلا اینکه واکسن، محصول گران‌قیمتی نیست و حاشیه سود چندانی ندارد، لذا برای تولیدکنندگان و شرکتهای دانش‌بنیان، تولید واکسن صرفه اقتصادی چندانی ندارد و بخش خصوصی عموما ترجیح می‌دهد که به‌جای تولید واکسن، به تولید دارو بپردازد که علاوه‌بر کسب سود بیشتر، مصائب ساخت واکسن را نیز به‌همراه ندارد. اگر این روند ادامه پیدا کند، باعث می‌شود که از اقتدار صنعت واکسن‌سازی ایران کاسته شود.»
وی راهکار حفظ جایگاه ایران در صنعت واکسن‌سازی را کاهش هزینههای تولید واکسن برای شرکتهای تولیدکننده می‌داند و می‌گوید: «ساخت واکسن یک فعالیت زمان‌بر، پرهزینه و نیازمند پژوهش و تحقیقات تخصصی است. وقتی یک شرکت دانش‌بنیان قرار است در زمینه تولید واکسن فعالیت کند، باید منابع خود را صرف تولید دانش و به‌دست‌آوردن فناوری کند، درحالی‌که این شرکتها معمولا هزینههای انبارداری، حامل‌‌‌های انرژی، اجاره محل و... را نیز باید متقبل شوند. حال اگر دولت زمین و زیرساختهای لازم را دراختیار شرکتها قرار دهد، حمایتهای مالی صندوق نوآوری و حمایتهای فناورانه معاونت مسیر فعالیت شرکتهای واکسن‌سازی را هموار می‌کند. معتقدم هزینههای تولید واکسن زمانی کاهش پیدا می‌کند که بخش انبارداری، بخش کنترل کیفیت، بخش حمایت از تاسیسات، آزمایشگاه و... همه، در یک مکان متمرکز باشند.»
وی می‌افزاید: «دولت باید برای فراهم‌کردن زیرساختهای شهر واکسن ورود کند. درواقع تا زمانی که استانداری قم زیرساختهای لازم و استاندارد را برای راه‌اندازی شهر واکسن ایجاد نکرده است، هر اقدامی از سوی معاونت یا صندوق نوآوری و شکوفایی در این راستا بی‌نتیجه خواهد بود. اگر قرار است اقتدار ایران در حوزه واکسن‌سازی حفظ شود باید دولت امکانات لازم را برای فعالیت بخش خصوصی فراهم کند. در این صورت سود ناشی از تولید واکسن به شرکتهای تولیدکننده خواهد رسید و سود حاصل از صادرات واکسنهای تولیدشده، نصیب دولت خواهد شد. این یک معادله برد-برد است.»
قانعی می‌گوید: «طبق توافقی که با استانداری قم شد، قرار بود در این شهر که در 60 کیلومتری تهران قرار دارد، انواع واکسنهای حیوانی و انسانی به‌صورت بومی و مبتنی‌بر آخرین دستاورد‌‌های علمی جهان تولید شود و دراختیار جامعه سلامت قرار گیرد. کار‌‌های تحقیق و توسعه راه‌اندازی این شهرک انجام شد و قرار بود تعدادی از شرکتهای تولیدکننده واکسن در آن مستقر شوند. علاوه‌بر این قرار بود انبار، آزمایشگاه و هر هزینه‌ای که تاکنون برای هر تولیدکننده واکسن به‌صورت مجزا وجود داشت، در شهر واکسن، یکی شده و کیفیت تولید نیز افزایش پیدا کند.»
شهر واکسن در اندونزی و کوبا
شهر واکسن جزء شهرک‌‌‌هایی است که در برخی کشورهای توسعه‌یافته یا درحال توسعه، راه‌اندازی شده و تمرکز فعالیت‌‌‌های فناورانه تولید واکسن در این شهرکها انجام می‌شود. قانعی با اشاره به شهر واکسن کشور اندونزی می‌گوید: «دولت این کشور، یکی از مدرن‌ترین و مجهزترین شهرکهای واکسن دنیا را آنجا ایجاد کرده و با فراهم‌کردن کلیه زیرساخت‌‌‌ها و امکانات موردنیاز شرکتهای واکسن‌سازی، در این حوزه پیشرفت‌‌‌های قابل‌توجهی داشته است. همچنین در کوبا نیز شهر واکسن توسط طرحی که از سوی فیدل کاسترو ارائه شد، راه‌اندازی شده است و محققان این کشور، در یک شهرک بسیار مجهز مشغول تحقیقات و تولید واکسن هستند. هند و چین نیز با ساخت شهر واکسن، فعالیت‌‌‌های بیولوژیکی خود را در یک مکان مجهز متمرکز کرده‌اند. این درحالی است که ایران زودتر از اندونزی تولید واکسن را در موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی شکل داد، درحالی‌که شرکت رازی همچنان در بخش دولتی باقی مانده و سایر شرکتهای بخش خصوصی نیز نتوانسته‌‌اند همپای این شرکت حرکت کنند.» وی بر این باور است که ظرفیت‌‌‌ها و توانمندی‌‌‌های نخبگان و تحصیلکردگان کشور، بسیار بیشتر از توان علمی تحصیلکردگان کشوری مانند اندونزی است، اما متاسفانه بستری برای ظهور و بروز این توانمندی‌‌‌ها وجود ندارد.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار
مطالب پیشنهادی
