به گزارش «فرهیختگان»، دانشگاه‌ها و نظام آموزش عالی یک کشور را می‌توان ویترین سطح علمی آن کشور دانست. هرچه نظام آموزش عالی، کارآمد و دقیق‌تر باشد، خروجی علمی کشورها، بیشتر و درنتیجه جایگاه علمی آن کشور در عرصه بین‌المللی بهتر خواهد شد. این تصور اشتباه که پیشینه تاریخی و فرهنگی یک کشور،‌ تعیین‌کننده یا هدایت‌کننده سطح علمی آن کشور است، متاسفانه باوری است که سیاستگذاران نظام آموزش عالی را از ایجاد تحول در نظام آموزشی باز می‌دارد. مطالعه تاریخ کشور‌ها و بررسی وضعیت کنونی آموزش عالی آنها این ادعا را ثابت می‌کند بسیاری از کشورهایی که تاریخچه و قدمت دیرینه‌ای ندارند، اکنون در رتبه‌بندی‌های علمی جهان جایگاه‌های خاصی کسب کرده‌اند. بررسی دلایل این اتفاق نشان می‌دهد سیاستگذاری‌های درست و اصلاحات قوانین گذشته و به‌روزرسانی نظام آموزشی در این کشورها،‌ مهم‌ترین دلیل تغییر رویکرد نظام آموزش عالی در این کشورها بوده است. یکی از کشورهایی که در طول دو  دهه اخیر،‌ تحولات چشمگیری را در نظام آموزش عالی خود اعمال کرده، کشور قطر است.

  قطر؛ کشوری بی‌پیشینه اما آینده‌دار

قطر یکی از چندین شیخ‌نشین نوبنیاد واقع در شبه‌جزیره عربستان است. اسناد تاریخی نشان می‌دهد منطقه قطر از دیرباز بخشی از منطقه تحت فرمان شاهنشاهی ساسانی بوده‌ است. در دانشنامه بریتانیکا نوشته شده: «پیش از تصرف توسط امپراتوری عثمانی، قطر برای سال‌های طولانی تحت‌حاکمیت حکومت ایران بوده و هر سال سه‌هزار روپیه برای حق ماهیگیری و صید مروارید، مالیات پرداخت می‌کرده ‌است.» قطر با نام رسمی «دولت قطر» کشوری با مساحت 11هزار و 439  کیلومتر مربع در جنوب‌غربی قاره آسیا در منطقه خاورمیانه قرار دارد و پایتخت آن، دوحه است. این کشور به‌صورت امارتی مطلقه و ارثی از میانه قرن ۱۹ میلادی توسط خاندان آل‌ثانی فرمانروایی می‌شود. این کشور تا سال ۱۹۷۱ تحت‌الحمایه بریتانیا بود. پس از استقلال در سال ۱۹۷۱ به سبب درآمدهای سرشار نفتی و گاز طبیعی، این کشور تبدیل به یکی از ثروتمندترین کشورهای منطقه شد. مجله فوربز قطر را ثروتمندترین کشور جهان معرفی کرده‌ است. این کشور دارای بالاترین شاخص توسعه انسانی بین کشورهای جهان عرب است که بالاترین درآمد سرانه را در جهان دارد. زبان رسمی این کشور عربی است و از زبان انگلیسی معمولا به عنوان زبان دوم استفاده می‌شود. براساس آخرین سرشماری انجام شده، جمعیت این کشور در سال 2017، دومیلیون و 600 هزار نفر بوده که از این تعداد 313هزار شهروند قطری و دومیلیون‌و‌300هزار تبعه خارجی هستند.

  آموزش عالی قطر از گذشته تاکنون

در سال 1973 و با دستور مستقیم امیر قطر اولین دانشکده در دوحه پایتخت قطر تاسیس شد. در سند چشم‌انداز این دانشگاه، آموزش به‌عنوان اولویت توسعه کشور در دستور کار دولت قرار گرفت. با توجه به جمعیت اندک در آن زمان، در سال نخست فعالیت این دانشکده تنها 57 دانشجوی پسر و  93 دانشجوی دختر  برای تحصیل پذیرفته شدند. در سال 1977 و با توجه به اینکه توسعه سریع کشور مبتنی بر گسترش دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها مدنظر دولت قرار داشت، لذا در راستای نیازهای جمعیتی رشته‌های تخصصی به دانشگاه اضافه شد. به این ترتیب چهار کالج شامل آموزش، علوم انسانی و علوم اجتماعی، شریعت و مطالعات اسلامی به دانشگاه قطر اضافه شد.

پس از آن و در سال 1980 دانشکده مهندسی و در سال 1985 کالج مدیریت و اقتصاد در دانشگاه قطر راه‌اندازی شد و به‌سرعت گسترش پیدا کرد. علاوه براین، مسئولان دانشگاه قطر چندین مرکز تحقیقاتی مستقل کوچک نیز راه‌اندازی کردند.   در سال 1996 بنیاد آموزش و پرورش و بنیاد قطر تاسیس شد. در این سال نظام آموزش عالی که نظام جدیدی در سیستم آموزشی قطر بود، شکل گرفت. با شکل‌گیری این نظام وظایف و خدمات در دانشگاه قطر موردارزیابی مجدد قرار گرفت. در سال 2003، این دانشگاه برای افزایش کارایی عملکردهای اداری و دانشگاهی خود اصلاحاتی را در روند فعالیت خود اعمال کرد. برای این منظور، برنامه استراتژیک دانشگاه‌ها برای یک دوره سه‌ساله (2013-2010) تدوین شد. براساس این برنامه مقرر شد کیفیت آموزش و خدمات به طور موثر و متمرکز ارتقا پیدا کند. در این طرح همچنین، بر موضوع پژوهش تاکید ویژه‌ای شد.

  دانشگاه قطر؛ تنها دانشگاه دولتی

دانشگاه قطر تنها دانشگاه دولتی در این کشور است که با برخورداری از دانشکده‌‌های هنر، علوم، مدیریت بازرگانی و اقتصاد، مهندسی، قانون، شریعت و مطالعات اسلامی، داروسازی، پزشکی، علوم بهداشت و دندانپزشکی، سالانه دانشجویان فراوانی را جذب می‌کند. درحال حاضر حدود 19هزار دانشجو در این دانشگاه تحصیل می‌کنند که 64درصد از آنها را بانوان تشکیل می‌دهند. نکته قابل‌توجه درمورد دانشگاه قطر این است که دانشجویان پیش از ورود به این دانشگاه باید ابتدا دوره‌ای از مهارت‌های مهم مانند ریاضیات، زبان انگلیسی و کامپیوتر را آموزش ببینند و درصورت تسلط کامل بر این مهارت‌‌ها امکان تحصیل در دانشگاه قطر را دارند. در دانشگاه قطر علاوه بر تدریس دروس دانشگاهی، زیرساخت‌های تحقیقاتی ازجمله آزمایشگاه‌های تحقیقاتی پیشرفته وجود دارد. همچنین در این دانشگاه کتابخانه بسیار بزرگی وجود دارد که بیش از هزاران کتاب و ازجمله مجموعه‌ای  ارزشمند از نسخ خطی نادر  را در اختیار دانشجویان می‌گذارد.  پس از دانشگاه قطر، بزرگ‌ترین و شناخته‌شده‌ترین دانشگاه این کشور، دانشگاه «حمدبن خلیفه» است. این دانشگاه در سال 2010 تاسیس شد و درحال حاضر بیش از 900 دانشجو در این دانشگاه مشغول تحصیلند که تنها 34 درصد از این تعداد، دانشجویان بومی این کشور هستند. جالب است بدانید دانشجویانی با بیش از 60 ملیت مختلف درحال حاضر در 6 دانشکده مطالعات اسلامی، علوم اجتماعی، مهندسی،‌ حقوق،‌ بهداشت و سلامت و دانشکده سیاست مشغول تحصیل هستند.

   دانشگاه‌های غیردولتی قطر

علاوه‌بر دانشگاه دولتی قطر دانشگاه‌‌های دیگری نیز در این کشور وجود دارد که عمدتا شعب دانشگاه‌های اروپایی یا آمریکایی در این کشور است و دانشجویان می‌‌توانند از آموزش‌های برابر با دانشگاه‌‌های آمریکایی و اروپایی در این دانشگاه‌‌ها استفاده کنند. ازجمله مهم‌ترین مراکز تحصیلات عالی در قطر آکادمی قطر، مدرسه مهندسی قطر، کالج شمال جزیره و مدارس تجاری اروپایی را می‌توان نام برد. اکثر این دانشگاه‌‌ها در مناطق شمالی این کشور قرار دارند.

در سال 2001 میلادی دانشگاه‌های قطر توانستند برنامه کامل طراحی VCU (دانشگاه مشترک‌المنافع ویرجینیا) را دریافت کنند. برنامه آموزشی VCU متشکل از دروس و منابع آموزشی دانشگاه مشترک‌المنافع ویرجینیا و دانشکده هنر در قطر است و  به دانشجویانی که دوره‌های آموزشی برنامه فوق را با موفقیت سپری کنند، مدرک کارشناسی اعطا خواهد شد.  دانشگاه پزشکی ویل‌کرنل یکی از دانشگاه‌های معتبر غیردولتی قطر است. این دانشگاه در سال 2002 میلادی در قطر تاسیس شد که شعبه‌ای از دانشگاه کرنل نیویورک است. این دانشگاه در زمینه‌های آموزش پزشکی با اداره ملی بهداشت و مراقبت‌های بهداشتی - تحقیقاتی در قطر نیز همکاری‌های گسترده‌ای دارد. دانشگاه TAMU نیز همانند دانشگاه کرنل شعبه‌ای از دانشگاه تگزاس آمریکاست که یکی از برترین کالج‌های مهندسی در قطر محسوب می‌شود.

در این دانشگاه دوره‌های کارشناسی تمام‌وقت در تمامی رشته‌های مهندسی برق، شیمی، مکانیک و نفت به دانشجویان ارائه می‌شود. اساتیدی که در هیات‌علمی این دانشگاه مشغول فعالیت هستند از 15 کشور جهان به قطر آمده‌اند.  در سال 2004 دانشگاه کرانگی ملون قطر که یکی از پردیس‌های دانشگاه کارنگی ملون پیتسبورگ در پنسیلوانیای آمریکاست، تاسیس شد. این دانشگاه رشته‌های مدیریت کسب‌وکار، سیستم‌های اطلاعاتی و علوم رایانه را در مقطع کارشناسی به‌صورت تمام‌وقت ارائه می‌کند. دانشجویان زیادی سالانه درخواست پذیرش خود را به این دانشگاه ارسال می‌کنند. مدارک اعطایی به دانشجویان در این دانشگاه همانند مدارک اعطاشده به دانشجویان دانشگاه واشنگتن است. علاوه بر دانشگاه‌های ذکرشده،  دانشکده پرستاری قطر که یکی از شعب دانشگاه کالگری در شهر آلبرتا کانادا است نیز در سال 2007 در قطر تاسیس شد. این دانشگاه برنامه‌های کارشناسی پرستاری را به‌صورت منظم به دانشجویان ارائه می‌کند. همچنین این دانشگاه برنامه‌هایی را در مقاطع بالاتر برای دانشجویان در نظر گرفته است. ازجمله رشته‌های ارائه‌شده در این دانشگاه فناوری سلامت محیطی، سلامت عمومی، ایمنی و بازرسی مواد غذایی، رادیوگرافی پزشکی، متخصص پزشکی، داروسازی و درمان تنفسی است.

  ارائه امکانات آموزشی مدرن

قطر امکانات آموزشی مدرنی را دراختیار دانشجویان قرار می‌دهد و دانشگاه‌های این کشور با دانشگاه‌های معتبر اروپایی در ارتباط هستند. تحصیل در قطر در بعضی رشته‌ها به زبان انگلیسی ارائه می‌شود به همین خاطر داشتن مدرک معتبر زبان، یکی از شرایط اخذ پذیرش از دانشگاه‌های این کشور است. هزینه زندگی و تحصیل در قطر با توجه به رشته و دانشگاه محل تحصیل و محل زندگی دانشجو متفاوت است. دانشجویان می‌توانند برای تحصیل در قطر بورسیه تحصیلی دریافت کنند و از امکاناتی مانند خوابگاه، اینترنت، کتابخانه، شهریه دانشگاه و... یک سال به‌طور رایگان استفاده کنند. افرادی که مایل به تحصیل به زبان عربی در این کشور هستند، می‌توانند تقاضای بورسیه تحصیلی یک‌ساله بدهند. درصورت تاییدشدن درخواست، امکانات مذکور به‌طور رایگان یا با هزینه بسیار پایین در اختیار دانشجو قرار می‌گیرد. طبق سیاستگذاری دولت قطر، آموزش عالی در این کشور یکی از مهم‌ترین ارکان سند ملی 2030 قطر است که هدف آن ایجاد اقتصاد متنوع دانش‌محور است.

وزارت آموزش عالی به عنوان بدنه‌ای که وظیفه تعیین سیاست‌های آموزشی در این کشور را برعهده دارد، قصد دارد نسلی از متفکران خلاق، سختکوش، متعهد و مسلح به مهارت‌های قرن بیست‌ویکم را برای توسعه این کشور تربیت کند. در این راستا دولت قطر، بخش خصوصی را نیز به شدت به سرمایه‌گذاری در بخش آموزش عالی تشویق می‌کند. برای این منظور دولت برخی قوانین این کشور را اصلاح و تاسیس، تجهیز و پیشرفت دانشگاه‌ها را هدف‌گذاری کرده است. در سال 2014 تعداد 16 دانشگاه‌ در قطر بود، اما با سیاستگذاری انجام‌شده در سال 2019 این تعداد به 29 دانشگاه رسید. موسسات آموزش عالی در قطر 290 برنامه آموزشی برای سال تحصیلی 2020-2019 ارائه داده‌اند که دانشگاه قطر، کالج جامعه، کالج آتلانتیک شمالی و دانشگاه حمدبن‌خلیفه بیش از 66 درصد از این برنامه‌ها را ارائه می‌دهند.

  بودجه 5.3 میلیارد دلاری آموزش عالی قطر

دولت قطر در تلاش است تا یک بخش آموزشی قوی و متنوع را در آموزش عالی این کشور به جریان بیندازد که با استانداردهای دانشگاه‌های بین‌المللی جهان همسو باشد. در سال 2019 حدود 19.2 میلیارد ریال قطر  معادل 5.3میلیارد دلار از بودجه قطر به بخش آموزش عالی اختصاص یافت که این میزان معادل 9.3 درصد از کل هزینه‌های دولت را شامل می‌شود. داده‌‌های آماری نشان می‌دهد حدود 3.3 درصد تولید ناخالص داخلی کشور قطر را هزینه‌های تحصیلی تشکیل می‌دهد. براساس اعلام بانک جهانی نیز هزینه‌های تحصیلی در قطر برای سال 2019  یکی از بالاترین هزینه‌های تحصیلی در خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است. براساس گزارشی که از سوی مجمع جهانی اقتصاد در داووس صادر شده است، قطر از نظر شاخص مهارت‌های آینده نیروی کار رتبه 6 در سطح جهان و رتبه 8 را در شاخص مهارت‌های فارغ‌التحصیل دارد.

در سطح کشور بسیاری از موسسات آموزشی متنوع برای مقاطع مختلف تحصیلی (از مهدکودک تا پایه دوازدهم و موسسات آموزش عالی) وجود دارد که بیش از 332 مدرسه و مهدکودک خصوصی ثبت شده با برنامه‌های درسی مختلف ازجمله برنامه‌های درسی بین‌المللی و مدارس که مولفه‌های مختلف جامعه را هدف قرار می‌دهند، درحالی که تعداد کالج‌ها، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی دارای مجوز خصوصی و دولتی طی پنج سال گذشته و به بیش از 30 موسسه آموزش عالی رسیده‌اند. در آخرین‌ رتبه‌بندی‌ دانشگا‌ه‌های جهان که هرساله از سوی مرکز رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی (CWUR) انجام می‌شود در سال 2021-2020 دو دانشگاه قطر و دانشگاه حمدبن‌خلیفه به ترتیب در جایگاه هزاروهفدهم و هزارو935 قرار گرفته‌اند.

  چشم‌انداز آموزش عالی در قطر

وزارت آموزش قطر که متولی نظام آموزش عالی در این کشور است علاوه بر سیاستگذاری در این حوزه وظیفه نظارت بر عملکرد دانشگاه‌ها را نیز به عهده دارد. ارائه بورس‌های تحصیلی برای دانشجویان قطر، تهیه برنامه و سرفصل‌های تحصیلی برای مقاطع مختلف و همچنین اقشار مختلف مانند افراد دارای نیازهای ویژه، استعدادهای درخشان، آموزش زودرس و آموزش‌های تخصصی ازجمله وظایف وزارت آموزش عالی این کشور است. این وزارتخانه در سند چشم‌انداز خود  فراهم آوردن فرصت‌های یادگیری دائمی، خلاقانه و با کیفیت بالا را هدف‌گذاری و اعلام کرده است که از فرصت‌های یادگیری با بالاترین کیفیت و برای همه مقاطع پشتیبانی می‌کند. درواقع توسعه دانش، رشد خلاقیت و مهارت‌ها، به شکلی که متناسب با پتانسیل‌ها و توانایی‌های جامعه قطر باشد در دستورکار سیاستگذاران آموزش عالی این کشور قرار گرفته است.

* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار