به گزارش «فرهیختگان»، مشهور است که اردوغان همیشه به‌دنبال آن است که در مرکز توجهات داخلی و بین‌المللی باشد. او هر چند وقت یک‌بار با سخنانی خارج از عرف یا اقدامی شگفت‌انگیز خود را به این مرکز می‌رساند. رئیس‌جمهور ترکیه در تازه‌ترین اقدام خود دستورداده تا موزه معروف ایاصوفیه در شهر تاریخی استانبول بار دیگر به مسجد تبدیل شود. این اقدام جنجالی طی روزهای اخیر سروصدای زیادی در جهان به پا کرده و اردوغان را در صدر اخبار رسانه‌ها نشانده است.  او روز جمعه 10 جولای (20 تیر) به صورت رسمی دستور تبدیل ایاصوفیه از موزه به مسجد را صادر کرد و اعلام کرد اولین نماز جماعت در مسجد ایاصوفیه استانبول در تاریخ 24 ژوئیه (3 مرداد) برگزار خواهد شد. بلافاصله پس از این دستور، صدای اذان از این بنا طنین‌انداز شد و بسیاری از مردم ترکیه در اطراف این مسجد به شادمانی پرداختند و در شبکه‌های اجتماعی به یکدیگر تبریک گفتند.

همزمان با شادی مردم ترکیه اما در خارج از این کشور بسیاری اقدام ترکیه را تحریک‌کننده دانسته و از ایجاد تنش میان مسلمانان و مسیحیان انتقاد کرده‌اند. «پاپ فرانسیس»، رهبر کاتولیک‌های جهان، روز یکشنبه در موعظه هفتگی خود در واتیکان ضمن ابراز ناراحتی از اقدام ترکیه، آن را اقدامی «ناامیدکننده» نامید و گفت به خاطر چنین اقدامی به‌شدت احساس درد می‌کند. کلیسای ارتدوکس روسیه این تصمیم برای تغییر کاربری ایاصوفیه را «تأسف‌بار» خوانده است. جوزپ بورل، نماینده عالی امور خارجی و سیاست‌های امنیتی اتحادیه اروپا، ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه و وزارت خارجه آمریکا نیز از این اقدام ترکیه ابراز تاسف کرده‌اند. یونان که به نوعی ایاصوفیه با گذشته تاریخی یونانیان گره خورده از اردوغان خواسته به تعهدات بین‌المللی خود پایبند بماند و دست به تغییر کاربری ایاصوفیه نزند. در میان مسلمانان نیز امارات و مصر که در محور رقبای ترکیه جای دارند از اقدام آنکارا انتقاد کرده‌اند.

در این میان به جز مخالفت‌های بین‌المللی تنها «احمد بن حمد الخلیلی» مفتی سلطنت عمان تصمیم تبدیل موزه «ایا صوفیه» استانبول به مسجد را به امت اسلامی، ملت ترکیه و رئیس‌جمهوری آن تبریک گفته است.

  اهمیت «ایاصوفیه»

تصمیم رئیس‌جمهور ترکیه برای تغییر بنای تاریخی ایاصوفیه از موزه به مسجد دارای ابعاد تاریخی و تمدنی است و می‌تواند باعث افزایش شکاف میان مسلمانان و مسیحیان شده و اسلام‌هراسی را در غرب دامن بزند. بخش زیادی از اهمیت دستور اردوغان به سرگذشت بنای ایاصوفیه بازمی‌گردد که دارای قدمتی 1700 ساله است. این بنا از قرن چهارم میلادی تا قرن 15 میلادی یکی از معروف‌ترین کلیساهای جهان مسیحیت بوده است. این کلیسا در پایتخت مهم‌ترین امپراتوری غربی قرار داشت. روم مهم‌ترین امپراتوری غرب بود و زمانی که به دو قسمت امپراتوری روم غربی و روم شرقی تقسیم شد شکوه این امپراتوری به قسمت شرقی آن منتقل شد. امپراتوری روم غربی در قرن پنجم میلادی با هجوم اقوام مهاجم فروپاشید اما امپراتوری ثروتمند روم شرقی برای 1000 سال به حیات خود ادامه داد. با وجود درگیری روم شرقی با دیگر ملل اروپایی اما این امپراتوری و پایتخت مهمش قسطنطنیه برای تمام ملل مسیحی غرب حاکی از شکوه تمدن غرب بود. هر زمان که این پایتخت مورد حمله مسلمانان قرار می‌گرفت حکمرانان اروپایی و مسیحیان معتقد به پشتیبانی از آن می‌پرداختند. با این وجود عثمانی‌ها به فرماندهی سلطان محمد فاتح در سال 1453 قوای بیزانس و دیگر اروپاییان متحدشان را شکست داده و قسطنطیه را فتح کردند. سلطان محمد فاتح درست در همان روزی که قسطنطنیه پایتخت امپراتوری بیزانس را فتح کرد با ورود به مسجد ایاصوفیه و گزاردن دو رکعت نماز به‌صورت رسمی دستور تبدیل این کلیسا به مسجد را صادر کرد. این دستور در آن زمان به این جهت صورت گرفت که امپراتوری عثمانی خود را در خط مقدم مبارزه اسلام و مسیحیت می‌دید و قصد داشت براساس قواعد نبرد نشانه‌های تمدنی مسیحی را نابود کند.

اردوغان روز جمعه زمانی که قصد داشت دستور خود را علنی اعلام کند پس از گذشت 567 سال از زمان فتح قسطنطنیه، شعری از فاتح این شهر خواند که مقاصد او را نیز به‌نوعی آشکار کرد. رئیس‌جمهور ترکیه در مراسم بازگشایی مسجد ایاصوفیه شعری فارسی از سلطان محمد فاتح عثمانی خواند که هنگام فتح استانبول سرود: «پرده‌داری می‌کند در قصر قیصر عنکبوت/ بوم نوبت می‌زند بر طارم افراسیاب» خواندن این شعر تاکیدی بر پررنگ بودن وجهه تمدنی تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد است.  

  شرایط ترکیه و اهداف اردوغان

ترکیه در سال‌های اخیر وارد چالش‌هایی جدی با اروپا شده است. جدیدترین چالش‌ها میان این دو طرف به توسعه‌طلبی‌های ارضی ترکیه در دریای مدیترانه و حوزه پیرامونی آن مربوط است. آنکارا به بهانه کشف میادین نفتی درحال تجاوز به آب‌های سرزمینی کشورهایی مانند قبرس و یونان بوده و از سویی دیگر به‌صورت مستقیم وارد نبردهای نظامی لیبی در مجاورت مرزهای جنوبی قاره اروپا شده است. این توسعه‌طلبی‌ها ذیل اهداف ترکیه برای احیای عثمانی صورت گرفته است، پدیده‌ای که از آن به نام «نوعثمانی گری» یاد می‌شود. مسئولان ترکیه خود به‌شدت این اتهام را در ظاهر تکذیب می‌کنند اما عملکرد آنکارا چیزی را به جز راهبرد نو عثمانی گری نشان نمی‌دهد. این راهبرد همزمان که مناطق گسترده‌ای را در پیرامون ترکیه به حوزه نفوذ این کشور اضافه می‌کند بهترین اقدام برای افزایش محبوبیت در داخل ترکیه نیز قلمداد می‌شود. حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان، سال گذشته پس از 25 سال کرسی شهرداری شهر 18 میلیون نفری استانبول را از دست داد تا زنگ خطر برای رئیس‌جمهور ترکیه بیش از پیش به صدا دربیاید. اردوغان که پیشتر به‌صورت مطلق قدرت را در ترکیه در دست داشت چندسالی می‌شود که مجبور به ائتلاف با ملی‌گرایان شده است. اردوغان از طریق تحریک احساسات ملی‌گرایان ترک در داخل این کشور و تحریک اسلامگرایان در داخل و خارج از ترکیه به دنبال تضمین قدرت خود در آینده است.

به‌منظور واکاوی اهداف اردوغان از تبدیل بنای ایاصوفیه به مسجد و همچنین بررسی تبعات این اقدام، با «مهدی حاجی‌آقا»، کارشناس مسائل ترکیه گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

دلایل و اهداف اردوغان از تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد چیست؟

این مساله دارای دو بعد است؛ یک بعد مربوط به داخل ترکیه بوده و بعد دیگر نیز به مسائل خارجی برمی‌گردد. ترکیه دارای چند نقش است که به‌خوبی نیز درحال پیش بردن آنهاست. این نقش‌ها به ترتیب «تمدنی»، «الگویی» و «متولی‌گری» هستند. اردوغان در پیش بردن این سه نقش موفقیت‌هایی داشته است. ترکیه در زمینه‌های خاصی به‌خوبی توانسته است در اعماق جهان اسلام نفوذ کند.  در بعد داخلی، اقدام اخیر اردوغان را باید در قالب دو نقش تمدنی و متولی‌گری درنظر گرفت. طرح جدید که تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد است از شهر استانبول که قلب امپراتوری عثمانی بوده است، آغاز می‌شود. این اقدام طرفداران و حامیان خاص خود در میان مردم ترکیه و مسلمانان دارد و حاکی از سعی آنکارا برای نشان دادن یک ضرب‌شست به اروپاست.

اردوغان مطالباتی از اروپا داشته است. در زمانی که «احمد داووداغلو» وزیر خارجه اردوغان بود، ترکیه و اتحادیه اروپا در یک فضای همگرایی جلو می‌رفتند که این فضا بیشتر مدیون تلاش‌های داووداغلو بود که درک خوبی از اروپا داشت و به همین دلیل توانست تعاملات خوبی را با آنها برقرار کند. بعد از آنکه داووداغلو به‌دلیل اختلاف با اردوغان کنار گذاشته شد، دولت ترکیه با اروپا زاویه پیدا کرد. این زاویه هرچه جلوتر می‌رویم درحال افزایش است.  ترکیه مطالباتی از اروپا داشته است، مانند مطالبات اقتصادی، عضویت در اتحادیه اروپا و مزایایی که آنکارا می‌توانست بعد از پیوستن به این اتحادیه به‌دست بیاورد. الان اردوغان دارد آن روی سکه را برای اروپا رو می‌کند. درحال حاضر ما شاهد حضور اسلامگرایان و ملی‌گرایان تندرو در ترکیه هستیم. اردوغان از زمان ائتلافش با حزب «حرکت ملی» به رهبری دولت باغچه‌لی روزبه‌روز درحال نزدیک کردن خود به ملی‌گرایان است. از آنجایی که ملی‌گرایی در رگ و خون مردم ترکیه است، این مساله می‌تواند خیلی مورد پذیرش افکار عمومی این کشور قرار بگیرد و محبوبیت حزب عدالت و توسعه را در داخل بالا ببرد. زیرا مردم ترکیه این اقدامات را به‌حساب اقتدار حزب عدالت و توسعه و همچنین شخص اردوغان می‌گذارند. ترکیه در شرایط کنونی تصمیم گرفته روی دیگر سکه را به اروپا نشان دهد تا کشورهای این قاره ضرب‌شست ترکیه را ببینند. ارزیابی آنکارا این است که اروپا در ضعیف‌ترین زمان خودش قرار دارد. تحولات جهانی، رکود اقتصادی، بحران کرونا و... صدماتی به اروپا زده است. الان بریتانیا به‌شدت درگیر این موضوعات است. رشد اقتصادی بسیاری از کشورهای اروپایی متوقف شده است و در آنها بیکاری حاکم است. وضعیت کشورهایی مانند اتریش، فرانسه و هلند روبه وخامت است. اردوغان فکر می‌کند الان بهترین زمانی است که می‌تواند از اروپا امتیاز بگیرد. برای همین دست به اقداماتی می‌زند تا بتواند در زمانی کم‌تر امتیازاتی بیشتر را به‌دست بیاورد.

مزایایی که این مانور برای ترکیه دارد خیلی بیشتر از آسیب‌هایی است که در جریان آن می‌بیند. آنکار می‌خواهد در مقابل اروپا عرض‌اندام کرده و از طریق آن باج‌گیری کند. اگر اردوغان موفق به گرفتن امتیاز از اروپا نشود حداقل جایگاه خودش را در داخل ترکیه تقویت کرده است.

پیامدهای اقدام اردوغان چیست؟ آیا در خارج از ترکیه با تبعات سنگینی مواجه خواهد شد؟

اگر بخواهیم تبعات آن در اروپا را بررسی کنیم قطعا خشم مردم و دولت‌های این منطقه را دربر خواهد داشت. اما اروپا فعلا در شرایطی نیست که بخواهد سربه‌سر اردوغان بگذارد، زیرا ترکیه در شمال آفریقا نیز جبهه‌ای را علیه کشورهای اروپایی مانند فرانسه باز کرده است. ترکیه به‌دلیل تعرضاتی که در دریای مدیترانه برای کشف نفت انجام می‌دهد همانند اطراف قبرس قصد دارد اروپا را در چند جبهه با خود درگیر کند. اردوغان بنابر ارزیابی خود در این درگیری‌ها برنده است. زیرا اروپا به‌شدت درگیر اوضاع آَشفته داخلی خود است. اردوغان شاید می‌خواهد به سیم آخر بزند تا اروپا را مجاب کند تا مجددا طرح پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا را در دستور کار قرار دهد.

قبل بحران اخیر بر سر مسجد ایاصوفیه، شاهد بحران مهاجران و قطع کمک‌های مالی اتحادیه اروپا به ترکیه برای نگهداری از این مهاجران بودیم. این مسائل پشت سر هم از سوی اردوغان درحال مطرح شدن بود. از آنجایی که اردوغان میل قدرت‌طلبی بالایی دارد این مساله با طولانی شدن دوران ریاست‌جمهوری او و افزایش اقتدارش از چند جنبه درحال رشد است. رئیس‌جمهور ترکیه به‌شدت جریان مقابل خود مانند گولن را سرکوب می‌کند.

چند روز پیش که درحال خواندن اخبار بودم، دیدم که اردوغان جایگاه ستاد ارتش ترکیه را در بهترین سطح ممکن ارزیابی کرده است و گفته تصفیه چشمگیری که در ارتش با اخراج و دستگیری افراد مخالف و طرفداران گولن انجام دادیم سبب شده الان ترکیه به یک نیروی نظامی یکدست و وفادار پشتگرم باشد. ازسوی دیگر شاهد هستیم که جمهوری آذربایجان نیز درحال انجام تحرکاتی علیه ارمنستان است که این درگیری‌ها با حمایت صددرصدی ترکیه همراه است. یعنی همین درگیری‌های اخیر صورت‌گرفته در منطقه قره‌باغ با حمایت همه‌جانبه اردوغان همراه است. جریان عثمانی‌گری جریانی پویاست و یک پروسه است و متوقف نمی‌شود.

ضعیف شدن پایگاه رای اردوغان در داخل ترکیه تا چه میزان در اقدام اخیر او تاثیر داشته است؟

به همان میزانی که پشتوانه مردمی حزب عدالت و توسعه کاهش پیدا می‌کند، این حزب به تکاپو می‌افتد تا با استفاده از روانشناسی سیاسی مردم ترکیه، از طریق فعالیت‌های خارجی برای خود اعتبار کسب کنند. مسائلی مانند گرفتن امتیاز از طرف‌های خارجی یا دست‌یافتن به مناطق جدید حکمرانی در خارج از ترکیه مانند سوریه و لیبی می‌تواند تاثیر بسیار زیادی روی مردم ترکیه بگذارد. البته موضوعات اقتصادی نیز تاثیر زیادی در حمایت از اردوغان دارند. بسیاری از افراد با حزب اردوغان مخالف هستند، اما وقتی می‌بینند کشور درحال رشد اقتصادی است از او حمایت می‌کنند.

اردوغان می‌داند که تاریخ مصرفش درحال تمام شدن است و به همین دلیل فکر می‌کند بهترین حوزه‌ای که می‌تواند از طریق آن برای خود اعتبار کسب کند، توسعه نفوذ در کشورهای اطراف ترکیه است. سه منطقه شمال آفریقا، غرب آسیا و آسیای میانه مناطقی هستند که ترکیه در آنها به‌دنبال افزایش نفوذ خود است. البته بعضا اوکراین نیز مدنظر آنکارا قرار گرفته است، اما به‌دلیل چالش‌هایی که بر سر اوکراین با روسیه پیدا می‌کند این کشور در اولویت‌های بعدی برای ترکیه قرار می‌گیرد.

* نویسنده: سیدمهدی طالبی، روزنامه‌نگار