به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، پارک‌های علم‌وفناوری از ارکان مهم و اصلی زیست‌بوم فناوری در همه کشور‌های دنیا محسوب می‌شوند. در ایران نیز طی سال‌های اخیر استفاده بهینه و اثربخش از دستاوردهای این زیست‌بوم به یکی از اهداف اصلی سیاستگذاران کشور به‌ویژه در حوزه اقتصادی قرار گرفته است. عموما هدف اولیه از ایجاد پارک‌های علم‌وفناوری افزایش تعداد شرکت‌های کوچک و متوسط دانش‌بنیان و کارآفرین است تا در یک محیط کاملا فناورانه و با دسترسی به همه امکانات موردنیاز، فعالیت کنند. شرکت‌های دانش‌محور فعال در چارچوب پارک‌های علم‌وفناوری، اهداف مشخصی مانند خلق و تجاری‌سازی فناوری و محصولات نوآورانه، کمک به خلق ثروت و افزایش رفاه در منطقه یا ایجاد فرصت‌های جدید شغلی و اشتغالزایی هرچه بیشتر را دنبال می‌کنند.  طبق آخرین آمار درحال حاضر 44 پارک علم‌وفناوری در 31 استان کشور وجود دارد که بیش از پنج هزار شرکت دانش‌بنیان در آن مستقر هستند. از این تعداد، تنها یک پارک علم‌وفناوری متعلق به بخش خصوصی است و مابقی پارک‌ها دانشگاهی یا دولتی اداره می‌شود. همسو با اهداف پارک‌های علم‌وفناوری، اجزای دیگری مانند شتاب‌دهنده‌ها، ناحیه‌‌های نوآوری، استارتاپ‌ها، مراکز رشد، مجتمع‌های فناوری نیز از دیگر ارکان زیست‌بوم فناوری کشور محسوب می‌شوند که هرکدام از آنها نقش مهمی در پیشبرد اهداف فناورانه کشور به‌عهده دارند.

  ناحیه نوآوری چیست؟

یکی از اجزای مهم زیست‌بوم فناوری کشور «ناحیه نوآوری» است که اگرچه برای فعالان این حوزه، نامی‌ آشناست، اما به‌نظر می‌رسد اهمیت وجود نواحی نوآورانه یا حداقل کارکرد این مراکز آن‌طور که هست نشان داده نشده. ناحیه نوآوری درواقع یک زیست‌بوم نوآوری مبتنی‌بر یک مکان جعفرافیایی است. در این زیست‌بوم مجموعه‌ای از بازیگران فعالیت می‌کنند که هرکدام در مسیر شکل‌گیری کسب‌وکارها(از لحظه خلق ایده جدید تا ایجاد و رشد کسب‌وکار) دخیل هستند و برای «خلق ارزش مشترک» متناسب با مأموریت، توانمندی یا شایستگی‌محوری خود به ایفای نقش می‌پردازند. نقش‌های منحصربه‌فرد هر یک از بازیگران و هم‌افزایی و روابط متقابل میان آنها موجب ایجاد فضایی پویا و مستعد برای شکوفایی کسب‌وکارهای نوآور در ناحیه نوآوری می‌شود. نواحی نوآوری پدیده‌ای نوظهور در سراسر دنیا به‌حساب می‌آیند و معمولا دانشگاه‌های بزرگ و برتر در جهان از نواحی نوآور به‌عنوان مناطقی برای برقراری تعامل بین ایده و فضا که بتوانند بیشترین ظرفیت کارآفرینی را ایجاد کنند، استفاده می‌کنند. در ایران نیز برخی از دانشگاه‌ها نیز اقدام به ایجاد و تاسیس ناحیه نوآور کرده‌اند که یکی از این موارد، ناحیه نوآوری دانشگاه صنعتی‌شریف است.

  ارزش‌آفرینی ناحیه نوآوری شریف

در طول دهه‌های اخیر و به‌دنبال اهمیت موضوع کارآفرینی در کشور، کسب‌وکار‌های بسیاری در مجاورت دانشگاه صنعتی‌شریف شکل‌ گرفته‌ است، تا جایی که صدها شرکت توسط دانش‌آموختگان، فارغ‌التحصیلان و جوانان نخبه این دانشگاه ایجاد شده که به گفته مسئولان این دانشگاه، ارزش‌آفرینی و اشتغالزایی بسیاری به همراه داشته است. در سال 1395 و همزمان با تاسیس پارک علم‌وفناوری دانشگاه صنعتی‌شریف، مهم‌ترین برنامه‌ این مجموعه هویت‌بخشی و توسعه زیست‌بوم شکل‌گرفته در مجاورت دانشگاه صنعتی‌شریف با عنوان «ناحیه نوآوری شریف» قرار داده شد که موجب شتاب‌بخشی به روند شکل‌گیری و رشد کمی‌وکیفی شرکت‌های نوآور در این ناحیه شده است. ناحیه نوآوری شریف در مساحتی معادل ۲۵۰ هکتار و در محدوده اطراف دانشگاه صنعتی‌شریف ساخته شده و درحال حاضر بیش از ۵۰۰ شرکت، هفت شتاب‌دهنده، پنج صندوق و شرکت سرمایه‌گذاری، سه مرکز نوآوری و دو فضای کار اشتراکی در آن مستقر است.  در روند تاسیس این ناحیه و با هدف توسعه راهبردی آن، مطالعه‌ جامعی درباره ۲۱ ناحیه نوآوری در سطح جهان انجام شده است که براساس آن بتوان اقدامات توسعه‌ای لازم و نقش بازیگران مختلف ناحیه را مشخص کرد. یکی از مهم‌ترین راهبردها، توسعه‌ ناحیه نوآوری شریف با محوریت بخش خصوصی و بدون مشارکت مستقیم نهاد‌های دولتی است. بر همین مبنا، پارک علم‌وفناوری دانشگاه صنعتی‌شریف درنظر دارد با ایفای نقش تسهیل‌گری خود و ایجاد تعاملی سازنده بین بدنه‌ علمی دانشگاه صنعتی شریف، بازیگران زیست‌بوم نوآوری و بخش خصوصی توانمند، زمینه را برای بروز استعدادها و شایستگی‌های دانشگاهیان، نخبگان و کارآفرینان در ناحیه نوآوری شریف فراهم کند. به‌طور کلی ناحیه نوآوری شریف از طرح‌های جدید پارک علم‌وفناوری شریف است که درنظر دارد شرکت‌هایی را که در این ناحیه در اطراف دانشگاه استقرار دارند مشمول خدمات و پشتیبانی قرار دهد. نکته قابل‌توجه اینکه با راه‌اندازی «برج فناوری طرشت» نیز قرار است مکانی برای حضور شرکت‌های دانش‌بنیان، فناور، استارتاپ‌های روبه رشد و دیگر بازیگران کلیدی فعال در اکوسیستم نوآوری و فناوری کشور فراهم شود.

  موج خلاقیت در اطراف دانشگاه شریف

چندی پیش معاون همکاری‌های بین‌الملل معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری اعلام کرد که در دوسال گذشته، اطراف دانشگاه شریف ۴۵۰ شرکت استارتاپی از سوی فارغ‌التحصیلان این دانشگاه تاسیس شده است و همچنان نیز تقاضا برای برپایی این شرکت‌ها در اطراف دانشگاه شریف زیاد است. تا جایی که موجب شده قیمت زمین و ملک در این محدوده 30 درصد از محله‌های دیگر گران‌تر باشد.  گفته‌های معاون همکاری‌های بین‌الملل معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری نشان می‌دهد که تنها در یک دانشگاه، میل به ماندن در کشور و فعالیت و اشتغالزایی حتی در شرایط کنونی بیشتر شده است. چراکه آمارها نشان می‌دهد در سال‌های گذشته اگر از دانشجویان دانشگاه صنعتی‌شریف سوال می‌شد که چه تصمیمی برای آینده خود درنظر دارند، پاسخ می‌دادند تصمیم به مهاجرت ازطریق پذیرش تحصیلی به خارج از کشور دارند، اما پرس‌وجویی ساده از چند دانشجوی این دانشگاه نشان داد که اغلب دانشجویان بعد از پایان تحصیلات خود در مقطع کارشناسی می‌خواهند استارتاپی راه‌اندازی و از این طریق کسب‌وکاری برای خود فراهم کنند. درواقع امید به آینده شغلی و داشتن یک کسب‌وکار متناسب با تحصیل دانشجویان افزایش یافته است. حال و با توجه به تعدد استارتاپ‌‌هایی که در اطراف دانشگاه شریف فعال هستند، می‌توان به ضرورت ایجاد یک ناحیه نوآورانه که محلی برای استقرار این شرکت‌ها باشد، پی‌برد. طبیعتا وجود چنین مرکزی، آن هم در جوار دانشگاه می‌تواند منافع زیادی، هم برای فارغ‌التحصیلان و هم برای دانشگاه به همراه داشته باشد.  مدیر آموزش یکی از استارتاپ‌های اطراف دانشگاه صنعتی‌شریف که فارغ‌التحصیل رشته مهندسی صنایع است و درحال حاضر در مقطع کارشناسی‌ارشد تحصیل می‌کند در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «مهم‌ترین مزیتی که ایجاد ناحیه نوآوری برای استارتاپ‌ها دارد، این است که در جوار دانشگاه ایجاد شده است. به این ترتیب هر استارتاپی می‌تواند برای طرح ایده‌های جدید یا مشورت با اساتید خود، دسترسی راحت‌تری به کارشناسان و استادان دانشگاه داشته باشد.» صبا شهرکی که اصالتا اهل استان سیستان‌وبلوچستان است معتقد است همجواری ناحیه نوآوری با دانشگاه شریف این امکان را برای دانشجویان این دانشگاه نیز فراهم می‌کند که پیش از پایان تحصیلات‌شان از روند فعالیت استارتاپ‌ها آگاه شوند و حتی به‌عنوان کارآموز اوقات بیکاری خود را در این ناحیه بگذرانند تا پس از تکمیل تحصیلات‌شان بتوانند مسیر درستی را انتخاب کنند. در این میان، هستند دانشجویانی که ایده‌های خلاقانه‌ای دارند که در روند کار استارتاپ‌ها تاثیر مثبت می‌گذارد.

  ناحیه نوآوری؛ یک جریان ارگانیک

مجید دهبیدی‌پور، رئیس پارک علم و فناوری صنعتی‌شریف می‌گوید: «بسیاری از دانشجویان بعد از فارغ‌التحصیلی علاقه‌مند هستند کسب‌وکار خود را نزدیک دانشگاه ایجاد کنند. این، یک اتفاق یا یک جریان ارگانیک است که در طول ۲۰ سال فعالیت دانشگاه شریف در حوزه کارآفرینی شکل گرفته و در ۴-۵ سال اخیر این حرکت شتاب بیشتری داشته و همین امر زمینه ایجاد ناحیه نوآوری را فراهم کرده است.» وی معتقد است نواحی نوآوری در سراسر دنیا در کنار دانشگاه هستند و از آنجایی که کارشان ارتباط با نیروی انسانی و نخبه است، طبیعتا باید در کنار دانشگاه باشند. علاوه‌بر اینکه فعالیت‌های حمایتی و توسعه‌ای دانشگاه نیز مهم است. به گفته وی، یکی از ویژگی‌های ناحیه نوآوری این است که این نواحی در تعامل با کار و زندگی مردم هستند، به این معنا که وجود ناحیه نوآوری در یک منطقه منافاتی با زندگی‌ روزمره ساکنان آن منطقه ندارد مشروط بر اینکه ایجاد این نواحی آسیبی به مردم وارد نکند. در این راستا نیز دانشگاه به این مقوله به‌گونه‌ای بوده که موفقیت فارغ‌التحصیلان را موفقیت خود می‌بیند و اگر دانشجویی یک کسب‌وکار موفق و بزرگ ایجاد کند، دانشگاه این موفقیت را بخشی از موفقیت خود می‌بیند و حس می‌کند در موفقیت دانشجو تاثیرگذار بوده است. ازسوی دیگر باید دید آیا مکانیسمی وجود دارد که دانشگاه درکنار ماموریت خود، منفعتی هم کسب کند و سرمایه دوباره بازگردد؟ به‌واقع درحال حاضر دانشگاه شریف به درجه‌ای از رشد و بلوغ رسیده‌ است که این جریان به شکل دوطرفه وجود دارد؛ به‌عبارت دیگر، دانشگاه ماموریت خودش را نسبت به حمایت از واحدهای فناور انجام می‌دهد و از طرف دیگر شرکت‌ها برنامه‌ای برای توسعه علمی دانشگاه طرح‌ریزی می‌کنند.

  توسعه مدل ناحیه نوآوری شریف به تمامی دانشگاه‌ها

رضا روستا‌آزاد، استاد دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی‌شریف و رئیس سابق این دانشگاه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «مرکز نوآوری شریف یک مرکز اختصاصی برای دانشگاه صنعتی‌شریف نیست و فارغ‌التحصیلان و دانشجویان نخبه و فعال از همه دانشگاه‌ها در این ناحیه حضور دارند و درواقع همه دانشگاه‌ها از وجود چنین مرکزی منتفع می‌شوند.»

  نوآوری منبع درآمد دانشگاه‌های نسل چهارم

وی معتقد است دانشگاه باید دانشگاه نسل چهارم باشد تا بتوان نام دانشگاه را بر آن نهاد. دانشگاه‌های نسل چهارم ازطریق نوآوری می‌توانند درآمد‌های خود را داشته باشند. به‌عبارت دیگر، در دانشگاه نسل چهارم، علم به نوآوری تبدیل می‌شود و نوآوری منبع قابل‌توجهی از درآمد دانشگاه قرار می‌گیرد.

وی می‌افزاید: «اکنون در ناحیه نوآوری شریف تنها بخش خصوصی فعالیت می‌کند که متشکل از فارغ‌التحصیلان و دانشجویان دانشگاه صنعتی‌شریف یا سایر دانشگاه‌ها هستند و درصدی از درآمد خود را به دانشگاه تزریق می‌کنند.»

  مدل اجرایی ناحیه نوآوری شریف برگرفته از دانشگاه‌های معتبر دنیاست

روستاآزاد ادامه می‌دهد: «ایجاد ناحیه نوآوری شریف می‌تواند یک الگوی قابل استفاده برای همه دانشگاه‌ها باشد کمااینکه اکنون دانشگاه شریف در کنار سایر دانشگاه‌های کشور درحال توسعه مدل اجرای این ناحیه است. برای مثال دانشگاه امیرکبیر یکی از نقاطی است که برای توسعه ناحیه نوآور مورد استفاده قرار می‌گیرد. ناگفته نماند که مدل اجرایی ناحیه نوآوری شریف برگرفته از مدل دانشگاه‌های معتبر دنیا ازجمله MIT و استنفورد سیلیکون‌ولی آمریکا است که بسیار در این زمینه موفق بوده‌اند.»

  تمرکز ناحیه نوآوری شریف بر سه رشته آی‌تی، بیوتکنولوژی و انرژی

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر 500 شرکت دانش‌بنیان خصوصی در یک نقطه از این ناحیه فعالیت می‌کنند، می‌گوید: «حوزه فعالیت شرکت‌ها در این ناحیه شامل همه حوزه‌‌ها می‌شود اما درحال حاضر تمرکز اصلی بر سه رشته آی‌تی، بیوتکنولوژی و انرژی است.»  رئیس سابق دانشگاه صنعتی شریف می‌افزاید: «شرکت‌های عضو پارک علم‌وفناوری باید «یک‌درصد» از فروش خود را به دانشگاه بدهند و این مقدار هزینه از بدو ورود دریافت می‌شود.

در طراحی این مدل دانشگاه چند اصل را در نظر گرفته است. اصل اول آن است که در شروع کار ما این مساله را الزامی و اجباری نمی‌دانیم که به‌صورت سختگیرانه اجرا شود و شرکت‌ها به‌صورت اجباری این قرارداد را امضا کنند. این پیوستن در ابتدا یک امر داوطلبانه بوده و شرکت‌های مستقر اگر به‌صورت داوطلبانه با قرارداد موافقت کنند از آنها تقدیر می‌شود. اصل دوم هم اعتماد متقابل و سازنده بین دانشگاه و شرکت است، دانشگاه در جزئیات یک شرکت مستقر سرک نمی‌کشد. درواقع برنامه «خدمات متقابل دانشگاه و شرکت‌ها» یک برنامه دوسویه است. دانشگاه می‌گوید من محلی را برای توسعه و پیشرفت شرکت شما فراهم می‌کنم و شما هم محلی برای توسعه فناوری دانشگاه خواهید بود. این یک اصل است که دانشگاه نسبت به شرکت‌های مستقر اجبار ندارد، مگر آنکه یک شرکت تازه بخواهد در اطراف دانشگاه مستقر شود که دانشگاه در قراردادش شروط موردنظرش را ذکر می‌کند. همچنین دانشگاه به شرکت اعتماد می‌کند و در جزئیات احضارنامه مالیاتی دخالت آنچنانی ندارد.»

درخشش ناحیه نوآوری شریف در روزگار کرونا

در پی شیوع ویروس کرونا در کشور و نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در مراقبت و پایش سلامت کشور، واحدهای فناور پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف و مرکز رشد شریف، محصولاتی را در زمینه مبارزه با بیماری کرونا تولید کرده‌اند. این محصولات را به‌طور کلی می‌توان در دو دسته «مواد ضدعفونی و وسایل پیشگیری از ابتلا» و «تجهیزات کمک تنفسی» تقسیم‌بندی کرد.

در بخش تولید مواد ضدعفونی و وسایل پیشگیری از ابتلا ماسک نقره با قابلیت شست‌وشو، محلول‌های ضدعفونی‌کننده (که تامین‌کننده بخش مهمی از نیازهای دانشگاه صنعتی‌شریف بود)، محصولات ضدعفونی‌کننده حاوی نانوذرات جهت جلوگیری از خشک شدن پوست، الکل ضدعفونی‌کننده دست و پوشش‌های استریل‌کننده سطوح با ماندگاری بالا تولیدات شرکت‌های دانش‌بنیان در این ناحیه بوده است. همچنین در بخش تولید تجهیزات کمک تنفسی، دو شرکت دانش‌بنیان این ناحیه موفق به تولید دستگاه اکسیژن‌ساز خانگی و دستگاه ونتیلاتور ارزان‌قیمت (حدود ۱۰۰ دلار) با امکان تولید در مقیاس بالا شدند.

* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار