معاون پژوهشی مرکز تحقیقات واکسن در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از آخرین وضعیت تحقیقات روی کرونا می‌گوید
به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، با همه ادعاها و فرازوفرودها حالا دیگر همه متخصصان و دانشمندان و البته سیاستمداران به این نتیجه رسیده‌اند که برای عبور از شرایط کرونایی تنها می‌توان به تولید واکسن متوسل شد و راهی جز این وجود ندارد. البته این نتیجه‌گیری خیلی زودتر از اینها هم میسر بود و نتیجه‌گیری هم شده بود، اما بالاخره ادعاهایی در زمینه تولید دارو و بهره‌گرفتن از سایر روش‌ها برای مواجهه با کرونا هم پررنگ بود. چندده کشور دنیا ازجمله چین، آلمان، آمریکا، انگلیس و... به‌سختی و البته با سرعت بالا درحال انجام تحقیقات و فعالیت‌های موردنیاز برای تولید واکسن ویروس کرونا هستند. هر روز اخباری در این رابطه به گوش می‌رسد که مثلا چین از مرحله تست‌های حیوانی واکسن عبور کرده و وارد فاز انسانی آن شده است، یا مثلا انگلستان و آلمان هم همین‌طور و تعداد بالایی از داوطلبان کاندیدای دریافت این واکسن‌های تولیدشده هستند تا این مرحله نیز به‌سرعت و البته با نتایج خوب پشت‌سر گذاشته شود. با این همه اما دلایل متعددی وجود دارد که هرقدر هم سریع و پیشرفته درجهت تولید واکسن پیش برویم، مانند ترمزی رسیدن به نقطه نهایی را با کندی مواجه می‌کند. شاید اصلی‌ترین مولفه این اتفاق، نوظهور بودن و ناشناختگی ویروس کرونای جدید است.
به‌هرحال با گذشت روزهای نسبتا زیاد از نگاه ما، از شیوع این بیماری در دنیا چندان نمی‌گذرد و همین مساله باعث شده تا شناخت کافی نسبت‌به این ویروس و علائم و رفتارهای آن حاصل نشده باشد و هر روز شاهد بروز علائم جدید در مبتلایان به این ویروس باشیم، به‌طوری‌که حالا خیلی از علائم اولیه ازجمله تنگی نفس و تب بالا و علائم اینچنینی مطرح نیست و اتفاقات دیگری در بیماران درحال ظهور است و علائم جدیدی ایجاد شده که نگرانی‌ها را نسبت‌به این بیماری کشنده افزایش داده است و همان‌طور که گفتیم، پروسه تولید واکسن را نیز کند کرده است. البته این بروز علائم جدید به معنی تغییر در بیماری نیست. پیش‌تر به این موضوع اشاره کردیم و روز گذشته نیز مسعود مردانی، متخصص بیماری‌های عفونی در این‌باره گفت: «علائم جدید مربوط به همین بیماری کووید-19 بوده و بیماری عفونی جدیدی بروز پیدا نکرده است. این نوع بیماری اصلا تفاوتی با نوع قبلی ندارد و تنها به‌دلیل گذشت چندماه از آغاز اپیدمی و افزایش موارد بیماری، علائم و مشخصات ظاهری جدید بیماری بروز پیدا کرده، تاجایی‌که سازمان جهانی بهداشت علائم جدیدی را به این بیماری اضافه کرده است.» با این‌همه راه مقابله و البته خلاص شدن از شر کرونا فقط و فقط تولید واکسن این بیماری است؛ واکسنی‌که سوای زمان لازم جهت تهیه و تولید آن، مدت زمانی را هم برای تولید انبوه و دردسترس عموم قرار گرفتنش باید متصور بود.
بخشی از تلاش‌های محققان برای یافتن واکسن کرونا
ژورنال نیچر: «۷۸ طرح برای تولید واکسن در کشورهای گوناگون جهان درحال انجام است.»
روزنامه انگلیسی دیلی‌میل: «شرکت داروسازی مودرنا (Moderna) ماه گذشته با توسعه واکسنی به مرحله آزمایش بالینی رسید.»
وب‌سایت تلگراف: «محققان دانشگاه آکسفورد از تولید یک‌میلیون نمونه از واکسن موثر در برابر کرونا تا ماه سپتامبر خبر داده‌اند.»
خبرگزاری رسمی چین: «چین واکسن ساخت داخل را روی چند داوطلب آزمایش کرده است.»
دویچه‌وله: «طبق اعلام وزیر بهداشت آلمان، نخستین آزمایش بالینی یک واکسن برای ویروس کرونا تا قبل از پایان ماه آوریل آغاز می‌شود.»
بیزنس‌اینسایدر: «انستیتو پاستور فرانسه سعی می‌کند با استفاده از یک نسخه اصلاح‌شده از واکسن سرخک، بدن انسان را وادار کند در برابر ویروس کووید-۱۹ پادتن بسازد.»
هندوستان‌تایمز: «دانشمندان هندی هم درحال آزمایش یک واکسن چندمنظوره برای تقویت سیستم ایمنی و مقابله با ویروس کرونا هستند.»
از 150 کاندید تولید واکسن، 15 تا20 کاندید به مرحله تست انسانی رسیده‌اند
در ارتباط با مساله واکسن کرونا که در این خطوط قصد پرداختن به آن را داریم، پیش‌تر هم گزارشی را نوشته بودیم، منتها اخیرا زمزمه‌های پیشرفت امور تولید واکسن کرونا در ایران هم بیش از گذشته به گوش می‌رسد. در همین رابطه با محمدحسین یزدی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات واکسن و مدیر گروه ایمنوتراپی پژوهشکده علوم دارویی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران گفت‌وگویی انجام دادیم تا از کم‌وکیف تولید واکسن کرونا در دنیا و البته ایران اطلاع کسب کنیم. یزدی ابتدا به تلاش‌های بین‌المللی برای تولید واکسن کرونا اشاره کرد و گفت: «وضعیت کنونی باتوجه به اورژانس جهانی که در رابطه با این بیماری وجود دارد، این بحث فاصله‌گذاری اجتماعی و اینها چندان ضمانت اجرایی ندارد و پیشنهادی و اقناعی است و به افراد گفته می‌شود که رعایت کنند و نمی‌توان بر آنها نظارت کرد و دید که آیا رعایت می‌کنند یا خیر. ولی بحث واکسن بحث پیشگیری است که قاعدتا اگر اتفاق بیفتد، دیگر افراد خیال‌شان راحت است که جامعه درحال مصون شدن است.
با این اورژانس و اهمیت مساله، کاندیداهای بسیاری درحال فعالیت هستند. هر روز من سایت WHO را که چک می‌کنم، می‌بینم در کشورهای مختلف کاندیداهای زیادی معرفی می‌شوند. چیزی نزدیک به 150 کاندید واکسن وجود دارد که اینها هرکدام درحال انجام تحقیقات و آزمایش‌هایی برای تولید واکسن کرونا هستند. ما درمورد تولید واکسن، پلتفرم‌های مختلف و متفاوتی را داریم؛ یعنی واکسن می‌تواند یک ترکیب تزریقی باشد یا یک ترکیب استنشاقی یا خوراکی و... . همه اینها می‌تواند اشکال واکسن باشد. درمورد این ویروس هم باتوجه به اینکه ویروس عفونت تنفسی ایجاد می‌کند و ما نیاز به ایمنی مخاطی داریم، اصطلاحا باید در مخاطات یک ایمنی علیه این بیماری ایجاد کنیم، لذا گزینه واکسن‌های استنشاقی و واکسن‌های خوراکی هم مطرح است و به آن پرداخته می‌شود. دررابطه با آنهایی که توانستند در تولید واکسن موفق‌تر باشند و جلوتر بیفتند، کاندیداها قدری محدودتر هستند. برای مثال، چیزی نزدیک به 15 تا 20 عدد از این واکسن‌ها آنهایی هستند که موفق شدند به فاز تست انسانی برسند، چون ما در بحث واکسن چندین فاز مختلف داریم. فاز اول ما بعد از اینکه واکسن را تهیه کردیم و پایداری‌اش را سنجیدیم، این است که وارد فاز تست حیوانی بشویم، بعد که این تست نتایج مثبتی را نشان داد، وارد تست فاز انسانی به‌صورت کارآزمایی بالینی می‌شویم. به‌صورت کلی این پروسه سه مرحله دارد که هرکدام چندین ماه زمان می‌برد.
بعد از اینکه اینها تمام شد و از این مرحله گذشتیم، آن واکسن اگر موفق شود همه این مراحل را به‌صورت مثبت طی کند، می‌توانیم بگوییم اجازه ورود به بازار و لیسانس مصرف و کاربرد انسانی به آن داده می‌شود. هنوز ما از این 150 واکسنی که کاندید هستند، آن واکسن را نداریم که بگوییم تست‌های انسانی آن پاس شده و درواقع اجازه ورود به بازار مصرف را یافته است. پیش‌بینی می‌شود برخی از اینها این اتفاق برایشان زودتر بیفتد.»
حدود 10 کاندید تولید واکسن در ایران داریم؛ در ایران به مرحله تست حیوانی رسیده‌ایم
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات واکسن در تشریح وضعیت کشورهای مختلف در تولید واکسن کرونا گفت: «یک نمونه از این واکسن‌ها در چین است که درواقع یک کمپانی است که امیدوار است که زودتر از همه این کار را به سرانجام برساند. با توجه به اینکه چینی‌ها درگیری‌شان با کرونا قبل‌تر از سایر کشورها بوده است و زودتر روند تولید واکسن را شروع کرده‌اند بعید نیست که زودتر هم به این محصول دست پیدا کرده و آن را معرفی کنند. یک نمونه دیگر در آلمان است، آن هم از انواعی است که امید به آن وجود دارد که بتواند زودتر به آن مرحله نهایی برسد. یک نمونه دیگر نیز در انگلستان و دانشگاه آکسفورد است که آن هم امیدواری‌هایی ایجاد کرده است که به‌موقع به بازار تزریق شود. اما در ایران ما الان حدود 10 کاندید با پلتفرم‌های مختلف و شرکت‌های دانش‌بنیان که در حوزه واکسن فعالند و خود مرکز تحقیقات واکسن نوترکیب و... داریم که مثلا مرکز تحقیقات واکسن نوترکیب که بنده معاون پژوهشی آن هستم دو سه طرح در دست تحقیق و بررسی دارد و پیش می‌برد که شاید بتواند به نتیجه برساند. اما نکته اینجاست مادامی که مراحل مختلف تولید واکسن و تست‌های مربوط به آن پاس نشود و تا خیال‌مان راحت نشود که این واکسن ایمن است، نمی‌توانیم ادعا کنیم که واکسن را ساخته‌ایم. به‌رغم اینکه مساله، مساله مهمی در دنیاست و باید این واکسن ساخته شود ولی نباید ما کیفیت و ایمنی و کارایی و صحت واکسن را فدای سرعت ساخت آن بکنیم، چرا چون عوارضی که بعدها خواهد داشت می‌تواند به‌مراتب خطرناک‌تر از خود بیماری کرونا باشد. یعنی ما یک واکسن ناقص را وارد بازار کنیم که بعد عوارضی را برای جامعه داشته باشد که قابل کنترل نباشد. این ویروس هم با توجه به اینکه ویروس جدید و نوظهوری است ما خیلی از آن شناخت کاملی نداریم و از رفتار آن به‌صورت کامل مطلع نیستیم.
ما از ویروس‌هایی که واکسن‌شان را داریم تقریبا یک اشراف کاملی نسبت به ویژگی‌هایشان داریم. این که علائم‌شان چیست، شرایط‌شان درمورد بیماری چیست، حدت و شدت بیماری چیست و... خلاصه یک جمع‌بندی و یک نما و الگوی کلی از آنها را می‌شناسیم و در مورد این ویروس با توجه به اینکه جدیدا به‌صورت پاندمیک مطرح شده است می‌بینیم که در کشورهای مختلف علائم بالینی مختلف و متغیری را ایجاد می‌کند. اوایل گفته می‌شد یک‌سری علائم برای این بیماری وجود دارد اما حالا این علائم تغییر کرده‌اند. اوایل صحبت از آن نبود که حس چشایی و بویایی از بین می‌رود اما حالا وجود دارد. اوایل صحبتی از این نبود که کرونا می‌تواند بیماری‌های قلبی ایجاد کند اما حالا دیده می‌شود که سکته‌های مغزی هم ایجاد می‌کند و... به‌همین دلیل است که می‌گویم ما در فراخوان سیستم ایمنی یا همان تولید واکسن باید احتیاط‌های بیشتری داشته باشیم چراکه سیستم‌های ایمنی عملکردشان شبیه دومینو است و شما اگر آن را شروع کردید نمی‌توانید جایی دکمه ایست آن را بزنید و ادامه فرآیند دست شما نخواهد بود و عوارضی که در بدن ایجاد می‌شود ممکن است به سمت پاسخ‌های غیرقابل پیش‌بینی و ناخواسته برود و آن وقت آنها می‌تواند بدتر از خود بیماری باشد. به همین دلیل است که باید مراقبت‌های لازم انجام شود. ما با اینکه در شرایط تحقیق هستیم ولی باید حواس‌مان به این باشد که این شرایط تحقیقی همه قوانینش را باید درست از سر بگذراند. این است که همه مسئولانی که دست‌اندرکار این امر هستند ادعای درستی دارند که می‌گویند از 12 تا 18 ماه صبر کنیم و برای تولید واکسن آن زمان بگذاریم.
ایران تا مرحله تست‌های حیوانی برای واکسن پیش رفته است، اما هیچ واکسنی هنوز در ایران به مرحله تست انسانی نرسیده است. در برخی کشورهای دیگر اما به مراحل انسانی هم رسیده‌اند. ما خوشبختانه در پلاسماتراپی خیلی سریع پیش رفتیم و پوشش خیلی خوبی را ایجاد کردیم ولی در بحث واکسن چون دغدغه‌های جدی‌تری وجود دارد و بعضا ابزار و تجهیزاتی می‌خواهد که متاسفانه در تهیه آنها در مضیقه هستیم اما کار درحال پیش رفتن است و کارآزمایی بالینی آن هم ان‌شاءالله به‌زودی آغاز خواهد شد. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری خیلی خوب به میدان آمده است و حمایت‌های همه‌جانبه‌ای از اقدامات در این حوزه انجام می‌دهد. با این همه تا آن زمانی که ما به کاندید موفق تولید واکسن برسیم باید به این فکر کنیم که از پروتکل‌های بهداشتی، فاصله گذاری‌های فیزیکی و رعایت افراد در جامعه کمک بگیریم.»
پس از تولید 4 تا 5 سال طول می‌کشد تا به پوشش جمعیتی مطلوب از واکسیناسیون برسیم
مدیر گروه ایمنوتراپی پژوهشکده علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران ادامه داد: «من می‌خواهم این را بگویم که شما فکر کنید فردا به لطف خدا یک شرکت در کشور خودمان موفق به ساخت واکسن شود، حالا تا زمانی که بتواند واکسن را در یک اشلی که بازار به آن نیاز دارد تامین کند باید زمان جدیدی را درنظر بگیریم.
این‌گونه نیست که فردا که یک نسخه از واکسن موفق شد، پس ما می‌توانیم 85 میلیون واکسن داشته باشیم. نمی‌توانیم و خود این مساله علاوه‌بر اینکه زیرساخت می‌خواهد زمان هم می‌خواهد. اساسا ما زیرساخت هم داشته باشیم، پروسه تولید واکسن بیولوژیک است یعنی شما یک فرآیند بیولوژیک دارید که بعضا در تولید یک نسخه یک هفته تا یک ماه طول می‌کشد که شما بتوانید یک واکسن را بالغ کنید. بنابراین باید این زمان را هم برای پوشش کامل لحظا کنیم. یک موقعی است که شما از داشتن یا نداشتن واکسن برای این بیماری صحبت می‌کنید، اما یک موقع هم شما می‌گوید واکسن پیدا شده است و زمانی لازم است تا این واکسن به تولید مورد نیاز برسد که این مساله دیگر برای 4، 5 سال آینده است. اگر بتوانیم امسال واکسن را تولید کنیم و موفق شویم باید 4، 5 سال هم زمان بگذاریم تا بتواند یک پوشش جمعیتی پیدا کند؛ مثل طرح بسیج ملی علیه فلج اطفال. خب آن هم یک واکسن بود که به‌هرحال مطرح و قرار شد که فلج اطفال را ریشه‌کن کند. فلج اطفال دومین بیماری در دنیا بعد از آبله است که به‌واسطه واکسن درحال ریشه‌کن شدن است. اولین واکسنی هم که در دنیا موفق به ریشه‌کن کردن یک بیماری شد واکسن آبله بود. نظام سلامت ایران در بحث واکسن فلج اطفال و ایجاد پوشش جمعیتی آن به‌شدت خوب عمل کرد. با توجه به اینکه کشورهای اطراف‌مان کشورهای ضعیفی نظیر پاکستان، افغانستان و... هستند توانستیم پوشش خوبی حتی آن طرف مرزها ایجاد کنیم و روستاهای نزدیک به مرز ایران هم با هماهنگی سازمان بهداشت جهانی واکسینه می‌کردند و این مساله در ایران بسیار قوی کنترل شد. می‌خواهم بگویم این زیرساخت برای ایجاد پوشش جمعیتی وجود دارد، طرح بسیج ملی مثل فلج اطفال وجود دارد ولی اجرای آن هم زمان می‌برد و این‌طور نبود که ظرف یک هفته کل کشور واکسینه شود. این اتفاق در فازهای مختلفی افتاد. درمورد واکسن کرونا هم که به امید خدا زودتر به ثمر برسد همین برنامه و سناریو متصور است.»
کرونا دارو ندارد، هر دارویی که معرفی می‌شود باید پروسه تحقیقاتی را طی کند
یزدی در ادامه در پاسخ به این سوال که وقتی پروسه تولید واکسن و همچنین تزریق و پوشش جمعیتی آن مدت‌زمان زیادی را طلب می‌کند آیا امکان استفاده از دارویی وجود دارد، گفت: «یکی از چیزهایی که در ارتباط با داروی کرونا می‌توان گفت این است که خود بیماری کووید-19 داروی اختصاصی ندارد. یعنی مثلا ما برای آنفلوآنزا به‌رغم اینکه در سال 6-5 میلیون کشته می‌دهد، دارو داریم. یعنی اگر کسی درگیر شود داروهایی وجود دارد و برای آن تهیه شده است تا زودتر درمان شود. در سایر بیماری‌ها حتی مثل ابولا هم که کشندگی بالا و روش انتقال متفاوتی دارد و انتشار منطقه‌ای دارد نه پاندمی، دارو داریم. ولی برای کرونا مشخصا دارویی که آنتی‌کرونا عمل کند نداریم، لذا در داروسازی و دارودرمانی کلینیسین‌ها می‌آیند داروهای موجود را که به‌لحاظ عملکردی می‌توانند مفید باشند مطالعه می‌کنند. الان تمام داروهایی که در دنیا وجود دارد، در آمریکا، ژاپن، کشورهای اروپایی و... درحال استفاده و جواب‌دادن است؛ اینها داروهایی هستند که کاندیدای اصلی درمان نیستند بلکه روی آنها مطالعه می‌شود که بفهمند کدام یک از اینها بیشترین بهبودی را ایجاد می‌کنند. اینجا هم باید چند عامل درنظر گرفته شود؛ ما در بحث داروسازی مقوله‌ای داریم تحت این عنوان که دارو باید برمبنای ژنتیک افراد پاسخ دهد. چرا؟ چون دارو وقتی وارد بدن فردی می‌شود توسط کبد متابولیزه شده و این پروسه تابع شرایط ژنتیکی فرد است. شرایط ژنتیکی فرد است که تعیین می‌کند دارو چقدر اکتیو و تبدیل به ماده موثره شود یا دفع بشود و... . همه این فرآیند تابع ژنتیک فرد است. پس از جامعه‌ای به جامعه دیگر حتما به لحاظ ژنتیکی داروها متفاوت هستند و درواقع پاسخ‌ها متغیر و متفاوت است. به همین دلیل دارویی که در ژاپن موفق می‌شود چه‌بسا در ایران در جمعیت ایرانی آن‌قدر موفقیت کسب نکند، لذا لازم است مطالعاتی صورت گیرد. درحال حاضر و از ابتدای شیوع کرونا در کشور درحال تست‌ها و تحقیقات دارویی هستیم. بیمارستان‌های دانشگاهی دارند داروهای مختلفی را که معرفی می‌شود روی بیماران به‌صورت داوطلبانه تست می‌کنند تا ببینند پاسخ‌ها چیست. اما نکته مهم‌تر از دارو این است که فشار اقتصادی شرکت‌های دارویی بعضی از کشورها را به‌سمتی می‌برد که حتی FDA را وادار به این کنند که دارویی را که در کشورهای دیگر رد می‌شود، تایید کند.
داروی ضدابولا دارویی بود که در ژاپن و چین رد شد ولی در آمریکا تایید شد. چرا؟ به‌دلیل اینکه کمپانی‌ای که پشت این دارو بود و سیاست‌های ترامپ برای فرار از مخمصه‌ای که در آن گرفتار شده بود باعث شد دارویی معرفی کنند و بگویند این داروی خوبی است! بنابراین نمی‌شود گفت وقتی در فضای مجازی به‌وفور دیده می‌شود که اطلاعات فیکی در ارتباط با داروی کرونا و... وجود دارد بشود به اینها اعتماد کرد. خیلی از این داروها، داروی خاص کرونا نیست، داروی یک ویروس دیگر است که در یک جمعیت محدودی کار شده و جواب خوبی داده است، حالا آیا این در همه هفت‌میلیارد جمعیت همین پاسخ را می‌دهد؟ خیر. به‌لحاظ علمی باید تست شود و نمی‌توان قاطعانه گفت این داروهایی که معرفی می‌شود در ایران هم جواب خوبی می‌دهند. در همان ابتدای شیوع کرونا دو دارو به‌عنوان داروهای موثر معرفی شدند که بعد از تحقیقات و تست‌ها مشخص شد علائم و عوارض قلبی دارند و همان‌موقع جلوی آن گرفته شد. چرا باید به بیمار داروی اضافه بدهیم که بار اضافی به کبد بیمار تحمیل شود؟»
پروتکل‌های درمانی و اقدامات کادر درمان ما باعث شد به وضعیت بحرانی سایر کشورها دچار نشویم
معاون پژوهشی مرکز تحقیقات واکسن در پایان با اشاره به اقدامات عالی کادر درمان کشور گفت: «در ایران ما خوشبختانه مزیتی پیدا کردیم که این‌هم به‌هرحال هذا من فضل ربی است و از لطف خدا بوده؛ اینکه کادر درمان ما خیلی سریع‌تر نسبت به کادرهای درمانی دنیا به این نتیجه رسیدند که پروتکل‌های درمانی را به چه صورت شروع کنند و روی چه افرادی چه تنظیمات و برنامه‌های درمانی قرار دهند.
این منجر به موفقیت بیشتر و ریکاوری حدود 85 درصدی در ایران شد. چیزی که در دنیا بیماران تا مراحل وخامت احوال‌شان پیش می‌رفتند و نیاز به دستگاه تنفس مصنوعی داشت و او را به ونتیلاتور وصل می‌کردند و از هر 10 نفر هم که ونتیلاتور وصل می‌شد یک نفر نجات پیدا می‌کرد، این باعث شد نیاز به ونتیلاتور ایجاد شود و بحران ونتیلاتور در بسیاری از کشورها ایجاد شد؛ درحالی که ایران دچار چنین بحرانی نشد. چرا؟ نه اینکه ما انواع و اقسام ونتیلاتور را داریم، ما به‌اندازه بقیه کشورها این وسیله را داریم، ولی پزشکان ما این هنر و زیرکی را به خرج دادند که قبل از اینکه بیمار کارش به آن مراحل برسد جلوی تشدید بیماری را گرفتند و پروتکل‌های درمانی مثل طرح بسیج ملی غربالگری و کمک‌ها و همراهی‌های مردمی و... جوری عمل کرد که بیماریابی‌ها فعال شود و افراد قبل از اینکه خیلی بیماری‌شان شدید شود و نیاز به ونتیلاتور داشته باشند درمان‌شان شروع شود و تحت مراقبت قرار گیرند؛ اینها کمک کرد ما وارد بحران ونتیلاتور نشویم. بحرانی که بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا به آن دچار شدند و از آن آسیب دیدند و کار به‌جایی رسید که از لحاظ اخلاقی به مرحله‌ای برسند که افراد پیر و جوان را گزینش می‌کردند تا از ونتیلاتور استفاده کنند. لطف خدا و کیاست و هوش کادر درمانی ایران باعث شد ما به چنین مرحله‌ای نرسیم و مدت‌هاست تعداد افرادی که در شرایط بحرانی بیماری هستند نزولی شده و درمقابل آن تعداد افرادی که بهبود پیدا می‌کنند روزبه‌روز افزایش پیدا می‌کند.»
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه
مطالب پیشنهادی
