به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، با عنایت به‌نقش بسیار مهم انرژی در تمامی بخش‌ها، به‌ویژه بخش اقتصادی جوامع می‌توان اظهار داشت. انرژی نیروی محرکه و محور اصلی توسعه و پیشرفت کشورهای دنیا به‌شمار می‌رود و به این ترتیب، رشد آنها بدون دسترسی به‌منابع انرژی مطمئن و نیز دستیابی به بهره‌وری بالای انرژی، تقریباً غیرممکن خواهد بود؛ چراکه سیر تحولات اقتصادی نشان می‌دهد تأمین انرژی کافی و سرمایه‌گذاری در این حوزه، موجبات توسعه اقتصادی را فراهم آورده و درنتیجه منجر به افزایش سطح رفاه در کشورها شده است. از سوی دیگر، هر یک از حلقه‌های زنجیره ارزش انرژی اعم از تولید، انتقال، توزیع و مصرف باعث ایجاد اشتغال و ارزش افزوده در اقتصاد می‌شود. بسیاری از متخصصان حوزه انرژی از سرعت تغییرات در سال‌های اخیر، به‌ویژه توسعه و کاهش هزینه انرژی خورشیدی، تغییر جغرافیای سیاسی در خاورمیانه و تکامل سیستم‌های تولید و توزیع شگفت‌زده شده‌اند. ظهور روند‌های جدید مانند نرخ پایین رشد جمعیت، تکنولوژی‌های بنیادی جدید، چالش‌های بزرگ‌تر زیست‌محیطی و پیشی گرفتن آسیا در ترکیب قدرت جهانی، دنیای اساساً متفاوتی برای صنعت و اقتصاد انرژی ایجاد خواهد کرد. از طرفی تبعات اقتصادی بحران کرونا برای بازار انرژی هرچند به‌طور میان‌مدت تبعات فراوانی را در پی داشته است، به‌طوری‌که تقاضای جهانی نفت از 100 میلیون بشکه در روز طی سال 2019 به 70 میلیون بشکه در روز طی سال جاری رسیده است. در گزارش حاضر با فرض اینکه آثار شیوع ویروس‌کرونا بر بازارهای جهانی تا یک‌سال آتی کاهش یا کنترل شود، با استفاده از مطالعات مراکز پژوهشی بین‌المللی و داخلی به‌بررسی چشم‌انداز جهانی حوزه انرژی در 20 سال آتی پرداخته شده است.

 چشم‌انداز جمعیت و رشد اقتصادی 2040

از آنجا که تحولات بازارهای جهانی انرژی با رشد جمعیت جهانی و تولید ناخالص داخلی کشورها ارتباط مستقیم دارد، در این بخش ابتدا خلاصه‌ای از چشم‌انداز شاخص‌های جمعیتی و رشد اقتصادی عنوان می‌شود و پس از آن به برآوردهای انجام‌شده از تقاضای انرژی، صادرات و واردات نفت، سیاست جهانی درخصوص بازار انرژی‌های تجدیدپذیر و... اشاره خواهد شد.

افزایش جمعیت سالمند نشان‌دهنده تغییر جمعیت در آینده، رشد جمعیت، اندازه جمعیت کارکنان، سطح شهرنشینی و مهاجرت است که این امر در شکل‌گیری آینده بازار انرژی و نفت نقش مهمی ایفا خواهد کرد. براساس برآوردهای انجام‌شده انتظار می‌رود جمعیت جهان از حدود 7.6 میلیارد نفر در سال گذشته به 9.2 میلیارد نفر در سال 2040 افزایش یابد. عمده این افزایش جمعیت در کشورهای درحال توسعه، به‌ویژه در آفریقا، هند و خاورمیانه خواهد بود. جمعیت منطقه سازمان همکاری اقتصادی و توسعه OECD، از 3.1میلیارد نفر در سال گذشته با افزایش 105 میلیون نفر به 1.4میلیارد نفر در سال 2040 خواهد رسید. لازم به ذکر است که رشد کل جمعیت در طول دوره پیش‌بینی کاهش می‌یابد.

از طرفی بر اساس برآوردهای انجام‌شده، انتظار می‌رود تولید جهانی ناخالص داخلی GDP طی دوره زمانی 2019 تا 2040 به طور میانگین سالانه 3.4 درصد افزایش یابد که عمدتا به‌دلیل افزایش رشد در کشورهای درحال توسعه است. همچنین برآوردها نشان می‌دهد رشد اقتصادی کشورهای درحال توسعه به طور متوسط 4.5 درصد در سال در طول دوره پیش‌بینی است، درحالی که رشد در منطقه OECD به میزان کمتری و معادل 1.8درصد است که این امر به‌دلیل رشد پایین جمعیت فعال و افزایش کند بهره‌وری نیروی کار است. به‌طور کلی براساس برآوردهای صورت‌گرفته، اندازه اقتصاد جهانی در سال 2040 به دوبرابر مقدار آن در سال 2019 خواهد رسید. سهم چین از اندازه اقتصاد جهانی به 24 درصد می‌رسد. در این میان، سهم کشورهای پیشرفته منطقه آمریکا 15درصد و کشورهای پیشرفته اروپایی 12 درصد خواهند شد. سایر کشورهای آسیا نیز 10 درصد از اقتصاد جهانی را در اختیار خواهند داشت و هند هم با سهم 8 درصدی یکی از کشورهای اثرگذار خواهد بود.

 بازار انرژی و چشم‌انداز تقاضای آن تا سال 2040

تحولات بازار انرژی به‌طور خلاصه بیانگر آن است که بسیاری از کشورها، ازجمله 10کشور عضو اوپک، در تلاش برای دستیابی به اهداف محیط زیستی و کاهش استفاده از زغال‌سنگ خواهند بود. از سوی دیگر رقابت هزینه‌های گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر (به‌ویژه باد و خورشید) همراه با سیاست‌های حمایت‌کننده، تمایل بازارهای تجاری در سراسر جهان را به این سمت سوق خواهد داد. این تغییر به‌ویژه در چین مشهود است که مسیر را برای دستیابی به آینده «آسمان آبی» تعیین کرده است. همچنین سیاست‌های انرژی از پیشرفت تکنولوژی حمایت می‌کند که این موضوع منجر به بهبود کارایی و کاهش انتشار آلاینده‌ها خواهد شد. مسیر تکاملی پیشرفت تکنولوژی چشم‌انداز بهتری از آینده انرژی به‌تصویر می‌کشد؛ پیشرفت‌های تکنولوژیکی به‌طور کلی ادامه می‌یابد و چشم‌انداز انرژی بیشتری را در آینده فراهم می‌کند. به‌طور کلی نتایج برآوردها بیانگر این است که سیاستگذاران کشورهای مصرف‌کننده انرژی و کشورهای تولیدکننده، اقدامات گوناگونی را در جهت سیاستگذاری و هماهنگ کردن اولویت‌های ملی خود انجام می‌دهند.

بر طبق این سیاست‌ها و با برآوردهای انجام‌شده سازمان اوپک، انتظار می‌رود کل تقاضای انرژی اولیه از 273 میلیون بشکه در روز در سال 2019 با افزایش 91 میلیون بشکه‌ای در روز و با نرخ رشد سالانه 1.2درصدی به 365 میلیون بشکه معادل نفت در روز، در سال 2040 برسد. همین مساله مؤید افزایش تقاضای انرژی در جهان و درنتیجه نیاز به تامین انرژی در کشورهاست، لذا یک رقابت شدید در عرضه و تقاضای بازارهای جهانی انرژی وجود دارد. تقریبا 95 درصد از این افزایش، مربوط به کشورهای در حال توسعه (ازجمله چین و هند) و با نرخ رشد میانگین سالانه 1.9 درصدی است. تقاضای انرژی برای منطقه اوراسیا بین سال‌های 2019 تا 2040 افزایش اندکی به میزان 4.5میلیون بشکه در روز و با رشد متوسط سالانه 0.7 درصد در سال برآورد می‌شود. از منظر این شاخص، برای منطقه OECD تنها شاهد افزایش ناچیزی معادل یک‌میلیون بشکه در روز خواهیم بود که بیانگر آن است که تقاضای انرژی در این گروه کشورها به‌شدت کاهش می‌یابد. اما تقاضای انرژی در کشورهای درحال توسعه افزایش 86میلیون بشکه در روز را نشان می‌دهد. تقاضای انرژی در کشورهای درحال توسعه از سال 2019 تا سال 2040 تقریبا معادل 86 میلیون بشکه در روز افزایش می‌یابد. در این میان، چین و هند بالاترین سهم را دارند. در عین حال، برآوردها بیانگر آن است که انتظار می‌رود رشد تقاضای انرژی اولیه گروهی از کشورهای در حال توسعه دیگر (به استثنای هند، چین و اوپک) در طول دوره 29 میلیون بشکه در روز افزایش یافته و به‌طور میانگین به میزان دودرصد رشد در سال را تجربه کنند که این کشورها عمدتا در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین هستند. همچنین انتظار می‌رود رشد فراوانی در کشورهای عضو اوپک از 20 میلیون بشکه در روز در سال 2019 تا تقریبا 33 میلیون بشکه در روز در سال 2040 دیده شود. این میزان رشد سالیانه به میزان دودرصد است.

 تقاضای سایر انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال 2040

مطابق با برآوردهای انجام‌شده انتظار می‌رود در کشورهای OECD و کشورهای درحال توسعه به‌دلیل حمایت‌های مستمر سیاستی هم در سطح محلی و هم جهانی، شاهد رشد 6میلیون بشکه معادل نفت خام در بلندمدت در استفاده از سایر انرژی‌های تجدیدپذیر باشیم. همچنین سایر مناطق همچون آفریقا، منابع زیادی را نیز در اختیار داشته و چندین برنامه تجدیدنظر در حوزه حمایت مالی ازجمله تامین مالی و پشتیبانی فنی در این زمینه دارند. در ادامه برآوردها حاکی است اوراسیا نیز مصرف «سایر انرژی‌های تجدیدپذیر» را در دوره منتهی به 2040 افزایش دهد. این منطقه از نظر انرژی تجدیدپذیر منابع زیادی دارد، با این حال افزایش این انرژی‌ها به‌دلیل فقدان سیاست‌های حمایتی ازجمله حمایت‌های مالی و سرمایه‌گذاری‌ها محدود می‌شود. در سناریوی اصلی اوپک در این زمینه، افزایش تقریبا صفر در سال 2019 به حدود 0.8 میلیون بشکه معادل نفت خام در روز در سال 2040 پیش‌بینی شده است. به‌طور کلی در سطح جهانی، رشد واقعی «سایر انرژی‌های تجدیدپذیر» همچنان نامطلوب است و احتمالا به سیاست‌های حمایتی انرژی و کاهش هزینه‌ها بستگی دارد.

 چشم‌انداز تقاضای برقابی تا سال 2040

در سال 2018 ظرفیت جهانی برقابی تقریبا به 22 گیگاوات افزایش یافت و به بیش از 1250 گیگاوات بر ساعت رسید. این افزایش به‌طور عمده ناشی از تحولات در کشورهای درحال توسعه بزرگ مانند چین و هند و همچنین در کشورهای توسعه‌یافته کوچک‌تر مانند پرتغال بود. چین با بیشترین ظرفیت تولید برقابی در سال 2018 (تقریبا 350گیگاوات)، سپس آمریکا، برزیل و کانادا قرار دارند. از طرفی طی سال‌های اخیر پیشرفت‌های تکنولوژیکی زیادی در این زمینه وجود داشته است، نوآوری‌های بیشتری مانند نصب و راه‌اندازی سلول‌های خورشیدی شناور، به‌طور فزاینده درحال افزایش هستند و همین امر می‌تواند موجب کاهش هزینه‌ها و درنتیجه افزایش بهره‌وری شود، به‌این‌ترتیب تمایل کشورها به استفاده از آن را افزایش می‌دهد. بر همین اساس پیش‌بینی می‌شود تقاضای جهانی برقابی با افزایش بیش از سه‌میلیون بشکه معادل نفت خام در سال‌های منتهی به 2040 افزایش یابد تا در سال به 10 میلیون بشکه معادل نفت خام در روز برسد. همچنین انتظار می‌رود کشورهای OECD، فقط افزایشی در حدود 0.5میلیون بشکه معادل نفت خام در دوره پیش‌بینی را داشته باشند. پتانسیل خوبی در کشورهای اروپایی OECD (ترکیه، اتریش و نروژ) و کشورهای آمریکایی OECD وجود خواهد داشت.

 تقاضای گاز طبیعی تا سال 2040

از آنجا که گاز طبیعی و سایر انرژی‌های تجدیدپذیر، بیشترین رشد تقاضا را در بلندمدت خواهند داشت. گاز طبیعی به‌عنوان مهم‌ترین سوخت پاک، طی بازه زمانی منتهی به سال 2040 تقریباً 32 میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت که سالانه به‌طور میانگین، رشد آن 1.7درصد است. به این ترتیب، سهم گاز طبیعی در مجموعه انرژی جهانی در سال 2040 به‌میزان 25 درصد خواهد بود که از سال 2019 تا سال 2040 حدود 3.1 درصد رشد را نشان می‌دهد. پیش‌بینی می‌شود که سایر انرژی‌های تجدیدپذیر دارای بالاترین نرخ رشد (به‌طور متوسط) در حدود 7.4 درصد در سال باشند. با این وجود، با توجه به پایه فعلی پایین، افزایش مطلقی درحدود 19 میلیون بشکه در روز بین سال‌های 2019 و 2040 تخمین زده می‌شود.

  تقاضای نفت در 2 سناریو تا سال 2040

در میان منابع انرژی مورد استفاده در جهان، نفت مهم‌ترین منبع سوخت فسیلی در جهان به‌شمار می‌رود. براساس گزارش‌ها انتظار می‌رود تا سال 2040 نفت بیشترین سهم را در ترکیب انرژی جهانی داشته باشد. درعین‌حال، سهم نفت از تقاضای انرژی‌های اولیه در سال 2040 تقریبا برابر با 28 درصد و بالاتر از گاز است. به این ترتیب انتظار می‌رود رشد متوسط تقاضای نفت سالانه به میزان 1.2میلیون بشکه در روز افزایش یابد.

1- تقاضای نفت در میان‌مدت

درشرایط فعلی با شیوع ویروس‌کرونا مطابق آمارهای جهانی تقاضای جهانی نفت از نزدیک به 100 میلیون بشکه در روز طی سال 2019 با کاهش 30 میلیون بشکه‌ای به 70 میلیون بشکه در روز رسیده است؛ کاهش تقاضایی که باعث شده آوریل سیاه نفت رقم بخورد و بسیاری از تولیدکنندگان نفت دچار زیان‌های چشمگیری شوند. بااین‌حال در این گزارش با فرض اینکه تا سال آینده ویروس‌کرونا در جهان کنترل شود، پیش‌بینی شده که تقاضای نفت در سطح جهانی در سال‌های اخیر افزایش یافته و تا سال 2023 به‌سطح 5.104میلیون بشکه در روز برسد. با این حال، تغییرات قابل ملاحظه و همچنین روند نزولی در سطوح منطقه‌ای قابل پیش‌بینی خواهد بود. همچنین پیش‌بینی می‌شود تقاضای نفت در کشورهای درحال توسعه در سال‌های متمادی به‌میزان نسبتاً پایدار در حدود 1.1 میلیون بشکه در روز افزایش یابد. در میان مناطق مختلف، سهم اوراسیا به‌طور متوسط در رشد کلی تقاضا تنها در حدود 1/0 میلیون بشکه در روز به‌طور سالانه خواهد بود.

2- تقاضای نفت در بلندمدت

برآوردهای سازمان اوپک مؤید آن است که در دوره منتهی به سال 2040 تقاضای نفت 5.7 میلیون بشکه در روز افزایش می‌یابد که از 106 میلیون بشکه در روز در سال 2025 به 7.111میلیون بشکه در روز در سال 2040 خواهد رسید. همچنین انتظار می‌رود که تقاضای نفت در کشورهای درحال توسعه بین سال‌های 2025 تا 2040 بیش از 13.5میلیون بشکه در روز افزایش یابد و از 53.1 میلیون بشکه در روز در سال 2025 به 66.6 میلیون بشکه در روز در سال 2040 افزایش یابد.یکی دیگر از مشاهدات مهم این است که رشد تقاضای نفت در سطح جهانی به‌طور پیوسته کاهش می‌یابد. پیش‌بینی می‌شود که رشد جهانی نفت در دوره 2040-2035 به‌میزان 0.2 میلیون بشکه در روز برسد. با توجه به تقاضای افزایشی در طول دوره، پیش‌بینی می‌شود هند، بزرگ‌ترین نیاز نفت و سریع‌ترین رشد را تا سال 2040 داشته باشد. بر این مبنا، رشد تقاضای هند در سطح متوسط (3.7درصدی) و همچنین بالاترین تقاضای نفت به‌میزان روزانه 5.8میلیون بشکه را داشته باشد. با رشد سریع تقاضا، احتمالا تقاضای هند تا پایان سال 2040 به‌میزان 10 میلیون بشکه برسد. به‌رغم رشد فراوان، تقاضای کل آن همچنان به‌مراتب پایین‌تر از سطح چین است.

برخی از منابع مورد استفاده عبارتند از:

1. مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری گروه پژوهشی آینده‌نگری و فناوری‌های نو، چشم‌انداز حوزه انرژی
علیرضا خاتمی‌نیا و سارا ایوبی، تحلیل سناریوهای آینده انرژی، سومین کنفرانس بین‌المللی مدیریت و مهندسی صنایع.
2. https://www.iea.org/reports/world-energy-balances-2019
. https://www.iea.org/reports/world-energy-outlook-20193

 *   نویسنده: مرتضی عبدالحسینی، روزنامه نگار