مرتضی عبدالحسینی، روزنامه نگار: زیان بیش از 35 هزار میلیارد تومانی امروز خودروسازان از 10 سال پیش سرچشمه گرفته است و در حال حاضر نیز باوجود افزایش شدید قیمت‌ها به‌دلیل تداوم چالش‌های ساختاری و مدیریتی، روند آن با سرعتی البته کندتر از قبل ادامه دارد. طی این سال‌ها شرایط به‌شکلی پیش رفته که خودروسازان مجبور شده‌اند به بهانه‌های مختلف از دولت وام گرفته یا بدهی‌های خود را به سیستم بانکی به تعویق مادام‌العمری بیندازند. هرچند شوک‌های سیاسی و اقتصادی واردشده به این صنعت بر عملکرد آن بی‌تاثیر نبوده، اما خودروسازان نشان داده‌اند حتی در روزگار خوش پسابرجامی نیز توان و همت بالابردن سطح کیفیت، رعایت استانداردهای 85گانه و درنهایت سودسازی را نداشته و عمدتا با حاشیه‌سازی و دلالی چه توسط شخصیت‌های حقیقی و چه توسط شرکت‌های حقوقی تودرتو خود به‌دنبال افزایش قیمت با کمترین کیفیت هستند. درکنار این موضوعات، یکی از نکات جالب‌توجه در صورت‌های مالی دو خودروساز بزرگ کشور، تفاوت چشمگیر بهای تمام‌شده یا هزینه تولید و ساخت محصولات با بهای فروش محصولات است. بررسی بهای تمام‌شده و قیمت فروش خودروهای داخلی در صورت‌های مالی این خودروسازان نشان می‌دهد طی سه‌سال اخیر (حدفاصل سال ۱۳۹6 تا انتهای شهریور ۱۳۹8) خودروسازان درحالی از محل فروش تولیدات خود متحمل زیان شده‌اند که نرخ فروش درج‌شده در صورت‌های مالی با آنچه به‌عنوان قیمت‌های کارخانه‌ای شناخته می‌شود، بین 20 تا 30 درصد اختلاف دارد. به‌نظر می‌رسد این آمارسازی‌ها و عدم شفافیت در درآمدهای کسب‌شده دو غول خودروسازی کشور، این شائبه را تقویت می‌کند که خودروسازان با برزگنمایی عدد و رقم زیان خود، به‌نوعی از دولت و مشتریان خود گروکشی می‌کنند؛ گروکشی‌ای که طی سال‌های اخیر موجب شده دولت و بانک مرکزی دست خودروسازان را برای دریافت تسهیلات کلان هیچ‌وقت رد نکنند؛ در سوی دیگر اجرای استانداردهای کیفی به تاخیر بیفتد و همچنین دست خودروسازان برای افزایش قیمت‌ها باز باشد.

کارنامه مردود خودروسازان بعد از تحریم

بررسی عملکرد اقلام منتخب صنعتی، معدنی و عملکرد بخش کشاورزی کشور نشان می‌دهد طی سه‌سال اخیر (قبل و بعد از اعمال تحریم‌های آمریکا) به‌رغم رشد تولید در اغلب بخش‌های اقتصادی، صنعت خودروسازی بیشترین افت تولید را در این سال‌ها داشته است. در این‌خصوص سیر تحولات سه‌سال اخیر بسیار قابل‌تامل است. برای تشریح این تحولات لازم است به سال 96 برگردیم که هنوز تحریم‌های آمریکا علیه کشورمان اعمال نشده بود.

سال 96

در سال96 بازار خودروی کشور بستر حوادث و اتفاقات مختلفی بود که بخشی از این اتفاقات حاصل مداخلات دولت و بخشی دیگر مربوط‌به مداخلات واسطه‌گری و دلالی بود، اما نهایتا آنچه به مردم رسید، تفاوت کیفیتی با سال‌های گذشته آن نداشت. در این سال به‌رغم بازشدن پای خارجی‌ها بعد از برداشته شدن تحریم، به‌ویژه خودروسازان فرانسوی، صنعت خودرو آنچنان‌که باید به تغییرات کیفیتی و استاندارد خاصی دست پیدا نکرد. باوجود این مسائل خودروسازان در ابتدای این سال با کوک کردن ساز گرانی و گرفتن مجوز آن در تیرماه96 به هدف مهم فروش محصولات قدیمی و بدون تغییر کیفیت با قیمتی بالاتر دست یافتند. خودروسازان کشور در سال96، یک میلیون و 534هزار دستگاه انواع خودروی سواری، وانت و تجاری تولید کردند که این میزان تیراژ تولید نسبت‌به سال95 از رشد 13.7 درصدی برخوردار بوده و همچنین ایران‌خودرو و سایپا به‌عنوان غول‌های خودروسازی کشور یک‌میلیون‌و 200هزار دستگاه از مجموع گفته‌شده را تولید کرده‌اند. در این سال شرکت ایران‌خودرو در 10دسته متفاوت؛ گروه پژو، گروه سمند، سوزوکی، رانا، دنا، تندر (L90)، هایما، دانگ‌فنگ، پژو2008، گروه وانت و سایر محصولات جدید درمجموع 705هزارو 370دستگاه تولید کرده که معادل 46درصد کل تولید کشور در سال96 بود. شرکت سایپا نیز در آن سال در 6دسته؛ پراید، تیبا، سراتو، آریوS300، برلیانس و چانگان cs35 به‌طور کل درحدود 469هزارو 734دستگاه تولید کرد که معادل 31درصد کل‌تولید خودروسازی کشور بود.

سال 97

در ادامه و در سال97 بازار خودرو با یک شوک سیاسی خروج آمریکا از برجام و یک شوک اقتصادی نوسانات بازار ارز و طلا همراه بود و ماحصل این سال پرتلاطم برای آنها، افت 45درصدی محصولات تولیدی ایران‌خودرو و افت 32درصدی محصولات سایپا بود. در این سال شرکت ایران‌خودرو در 10دسته خودرو ذکرشده در قسمت قبل با افت 45درصدی در تولید ازمجموع 705هزار دستگاه در سال96 به تعداد 386هزارو 931دستگاه در سال97 رسید. درمقابل شرکت سایپا نیز وضعیتی بهتر از آنچه برای رقیب آن گفته شد، نداشته و در همین سال با افت 32درصدی در تولید دستگاه مواجه شده است. سایپا در سال97 با صفرکردن تولیدات خودروی برلیانس خود و کاهش تولید دیگر دستگاه‌ها، مجموع تولید خود را در 305هزار دستگاه ثبت کرد. در گروه سایپا، تولیدات پراید با 50درصد افت نسبت‌به سال96 همراه بود. همچنین در سال97 بیشترین زیان متحمل‌شده به شرکت سایپا ناشی از تولید پراید و کمترین زیان نیز مربوط‌به تولید آریو بوده است.

سال 98

در سال98 اما با باقی ماندن شرایط و مشکلات ساختاری و غیرساختاری این دو شرکت روند روبه‌نزول با سرعتی کندتر پیگیری شده، به‌طوری‌که در این سال، ایران‌خودرویی‌ها هرچند افزایش 6هزار دستگاه در تولیدات خود نسبت‌به سال97 را داشته و تعداد خودروهای تولیدی آنها به 393هزار و 912دستگاه رسیده، اما همچنان 45درصد افت نسبت‌به عملکرد خود در سال96 را شاهد هستند. درمقابل اما شرکت سایپا عملکرد نسبتا بهتری در تولید داشته، به‌طوری‌که محصولات این خودروساز در سال98 حدود 50هزار دستگاه افزایش داشته و درمجموع این شرکت طی سال گذشته 363هزار و 379دستگاه انواع خودرو تولید کرده است.
 

رقابت عجیب 2 خودروساز در زیان‌سازی!

بررسی عملکرد خودروسازان طی سه‌سال اخیر نکات جالب‌توجهی دارد که نشان می‌دهد دو خودروساز اشتهای عجیبی برای بالابردن زیان دارند. این وضعیت را در سه‌سال متوالی بررسی کرده‌ایم.

سال 96

غول‌های خودروسازی ایران در سال 96 که درواقع آخرین سالی است که نه رنگ خوشی بلکه رنگ خنثایی را در محاسبه سود و زیان دیده‌اند، نتوانستند عملکردی بهتر از 442 میلیارد سود عملیاتی ایران‌خودرویی‌ها و 329 میلیارد سود عملیاتی سایپایی‌ها به ثبت برسانند (سود عملیاتی اختلاف ارزش فروش تولیدات با بهای تمام‌شده تولید آنها است). درمجموع می‌توان گفت سال 96 هرچند فرصتی بکر برای تجدیدنظر اساسی در روند مدیریت و پیشرفت تکنولوژی در صنعت خودروسازی بود اما با بستن قراردادهای بی‌سروته با شرکت‌های خارجی و سهل‌انگاری‌های ادامه‌دار از دست رفت. شرکت‌های ایران‌خودرو و سایپا در این سال به‌ترتیب مجموع فروش 22 و 12 هزار میلیاردی را ثبت کرده‌اند.

سال 97

اما در ادامه و در سال 97 به‌دنبال اعلام خروج آمریکا از برجام در اواخر اردیبهشت این سال مجددا موجی از گرفتاری‌ها به بازار خودرو کشور بازگشت، به‌طوری که کمتر از یک‌ماه بعد شرکت‌های سیتروئن و رنو خروج رسمی خود را از قراردادها و همکاری‌های بین‌المللی با شرکت‌های ایرانی اعلام کردند و از ایران خارج شدند. سوای ضعف در قراردادهای احتمالا نانوشته ایرانی‌ها با این شرکت‌ها، تورم و نوسانات بازار ارز، صنعت خودرو را تا پایان این سال دگرگون ساخت، به‌طوری که زیان انباشته دو غول خودروسازی به‌عددی معادل 35 هزار و 617 میلیارد و 479 میلیون تومان رسیده که در مقایسه با سال 96 رشدی دوونیم برابری را نشان می‌داد. به‌عبارت بهتر، زیان انباشته دو خودروساز بزرگ کشور در سال 97 و نسبت به 96 چیزی حدود 200 درصد رشد کرده که در حالت تفکیک آن، ایران‌خودرو زیان انباشته‌ای بالغ بر 17 هزار و 752 و سایپا نیز 18 هزار و 980 میلیارد تومان را به ثبت رساندند.

همچنین بررسی صورت‌های مالی این شرکت‌ها نشان می‌دهد، بهای تمام‌شده تولید محصولات ایران‌خودرو طی سال 97، درمجموع حدود 17 هزار و 625 میلیارد تومان بوده که تنها نزدیک به 13 هزار و 986 میلیارد تومان از ناحیه فروش این محصولات نصیب این شرکت شده است. با این حساب، ایران‌خودرویی‌ها طی سال 97 از ناحیه اختلاف «مبلغ بهای تمام‌شده» و «مبلغ فروش»، حدود سه‌هزار و 638 میلیارد تومان زیان دیده‌اند. این افت ایران‌خودرویی‌ها درحالی رقم خورد که فروش 22 هزار میلیاردی این شرکت در سال 96 با افت 40 درصدی در ارزش فروش در سال 97 رو‌به‌رو بوده است. البته بازهم تاکید می‌شود که اختلاف در ثبت قیمت‌های در صورت‌های مالی و آنچه در عمل اتفاقا رخ می‌داد در بزرگ شدن این اعداد بی‌تاثیر نبوده است.

 از طرف دیگر طبق آنچه در صورت‌های مالی ارائه‌شده سایپا آمده است، این شرکت در سال 97 ازمجموع 315 هزار و 454 دستگاه تولید شده خود حدود 300 هزار را به فروش رسانده که تنها از محل تولیدات و فروش خود دوهزار میلیارد زیان دیده است. این زیان بدون احتساب هزینه‌های مالی بوده و با جمع زیان مشابه در شرکت ایران‌خودرو می‌توان عنوان کرد این دو شرکت تنها در سال 97 از محل تولیدات خود حدود هفت‌هزار میلیادر زیان دیده‌اند. از طرفی ارزش فروش غول‌های خودروسازی ایران در حالی با افت 40 درصدی در ایران‌خودرو و 30 درصدی در سایپا همراه بوده است که میانیگن قیمت 10 دسته گروه تولیدشده در ایران‌خودرو و 6 گروه دستگاه تولیدی در سایپا براساس گزارش آنها فقط افزایش 11 و 10 درصدی داشته‌اند (برگرفته از قیمت‌های اعلامی در صورت‌های منتشره در دو شرکت که البته به‌نظر بسیار پایین‌تر قیمت کارخانه ثبت شده است). این درحالی است که در سال 97 انفجاری بزرگ در بازار خودرو رخ داد و در عرض تنها یک‌هفته به‌طور متوسط 2۷ درصد به قیمت خودروهای داخلی اضافه شد. این انفجار قیمتی به‌حدی بزرگ بود که قیمت بازاری پراید را از ۵۰ میلیون تومان عبور داد و پژو ۲۰۶ را نیز به محصولی ۱۰۰ میلیون تومانی تبدیل کرد. به‌طور کلی، تحریم خودروسازان، رفتن شرکای خارجی، انفجار قیمتی در بازار خودرو، تغییرات سریع مدیریتی و همچنین لغو قیمت‌گذاری دستوری به‌همراه نوسانات ارزی را می‌توان ازجمله مهم‌ترین وقایع ۹۷ به شمار آورد که بازار خودروسازان را با پستی‌وبلندی‌هایی همراه کرد.

سال 98

عملکرد خودرویی‌ها در سال 98 نشان می‌دهد که چالش‌های موجود در سال 97 نه‌تنها به قوت خود باقی‌مانده، بلکه پیشرفت‌های اساسی‌تری را نیز کرده است. براساس گزارش‌های مالی ارائه‌شده منتهی به پایان شهریور 98، ایران‌خودرو و سایپا به‌ترتیب با افت 23 درصدی و افزایش 9 درصدی در زیان انباشته‌های خود مجموع آن را در 6 ماهه اول سال 98، به حدود 13 و 19 هزار میلیارد رسانده‌اند.

در گروه سایپا، البته مجموع فروش این شرکت در سال 98 در حدود 408 هزار بوده که احتمالا مربوط به تعهدات عمل‌نشده و خودروهای تحویل داده نشده در سال 97 است. همچنین ارزش فروش کل تولیدات این شرکت در سال 98 هرچند با رشد 40 درصدی نسبت به سال 97 همراه بوده اما واضح است که با توجه به ثابت ماندن تیراژ، تنها افزایش قیمت حدودا 50 درصدی محصولات بوده که ارزش فروش را نیز بالا برده است. از طرفی مجموع ارزش فروش این شرکت نیز در سال 98 تقریبا 14 هزار میلیارد بوده که افزایش 5 هزار میلیاردی را نسبت به سال 97 و دوهزار میلیاردی را نسبت به سال 96 داشته است. هرچند به‌نظر می‌رسد ارزش فروش شرکت سایپا نسبت به سال 97 رشد 57 درصدی داشته است اما زیان حسابرسی‌نشده این شرکت در دوره منتهی به آذر 98 و با احتساب هزینه‌های مالی در حدود سه‌هزار و 200 میلیارد تومان شناسایی شده که نسبت به 12 ماه سال 97 رشد 60 درصدی را تجربه کرده است.

البته ایران‌خودرو نیز با عملکردی به‌نظر ضعیف‌تر با ثبت زیان 7900 هزار میلیاردی (با احتساب هزینه‌های مالی) و با افزایش 60 درصدی نسبت به مدت مشابه در سال 97 روبه‌رو بوده است. بر اساس آمارهای اعلام‌شده این شرکت، تنها از محل تولیدات خود در 9 ماهه سال 98 زیان 2500 هزار میلیاردی و در مقابل شرکت سایپا نیز در این مولفه زیان 500 میلیاردی را ثبت کرده است. نکته جالب‌توجه در صورت‌های مالی خودروسازان چه در سال‌های 96 یا چه در سال 98، بالاتر بودن بهای تمام‌شده درآمدهای عملیاتی (هزینه تولید و ساخت محصولات) از درآمدهای عملیاتی (فروش محصولات) بوده که معلوم نیست این امر تصادفی یا ساختگی است که در قسمت بعد به آن خواهیم پرداخت.

ترفند خودروسازان در دستکاری سود و زیان

همواره از صنعت خودروسازی به‌عنوان صنعتی که در اکثر موارد قدرت بالای قیمتگذاری داشته، یاد می‌شود. همچنین در بسیاری از موارد با فشار‌های سیاسی و اقتصادی، بانک‌‌ها با پدیده «امهال وام‌ها» به تعویق بحران بدهی در شرایط رکودی، به یاری این صنعت شتافته‌اند و حتی اخیرا بنابر اظهارات وزیر صمت، چندین هزار میلیاردتومان تسهیلات از نظام بانکی آن هم با سود ۱۸درصدی برای تامین سرمایه در گردش دو شرکت خودروسازی اخذ شده است. از مقاومت این صنعت برای واگذاری اموال مازاد تولیدی و غیرتولیدی، دارایی‌‌های مازاد و شرکت‌‌های مازاد تودرتو هم که بگذریم، با یک پدیده جالب‌توجه در این‌ بخش مواجهیم: «عدم شفافیت در درآمد‌های کسب‌شده». ماجرا از این قرار است که اگر به گزارش‌های ماهانه و یا سالانه خودروسازان مراجعه کنید، افزایش قیمت فروش که طی سال‌‌های اخیر، در انواع طرح‌‌های پیش‌فروش‌ فوری این شرکت‌‌ها صورت گرفته، در صورت‌‌های مالی آنها ارائه نمی‌شود. درواقع به‌نظر می‌رسد خودروسازان به‌طور عمدی با ثبت قیمت محصولات خود در گزارش‌های مالی با قیمتی بسیار پایین‌تر از آنچه در پیش‌فروش‌‌های کارخانه‌ای اعلام می‌شود، به‌دنبال نشان دادن درآمد‌‌های عملیاتی خود در رقمی پایین‌تر از میزان واقعی هستند.

به‌عنوان مثال در گزارش‌های سالانه شرکت سایپا، قیمت هر دستگاه خودروی پراید در سال 96 برابر با 17 میلیون 600 هزارتومان، در سال‌‌های 97 و 98 نیز به‌ترتیب 18 میلیون 400 هزارتومان و 28 میلیون 500 هزارتومان ثبت شده است. اما این درحالی است که با احتساب تعداد پراید‌‌های فروخته‌شده و بهای تمام‌شده ثبت‌شده برای تولید آن در این سه سال (البته درمورد سال 98 گزارش‌های مالی 6ماهه اول ارائه شده است) شرکت سایپا در هیچ سالی از محل تولید پراید که پرفروش‌ترین و پرتیراژ‌ترین محصول این شرکت نیز هست، نه‌تنها سودی را حاصل نکرده بلکه برای سال 97 زیانی حدود یک هزارمیلیارد و برای 98 نیز تقریبا 800 میلیارد شناسایی کرده است. با توجه به ارقام گفته‌شده و صرفا با یک جست‌وجوی ساد‌ه‌ اینترنتی می‌توان از قیمت 22 تا 24 میلیونی پراید کارخانه‌ای در سال 97 و 37 تا 39 میلیونی آن در سال 98 باخبر شد. حال اینکه این شرکت دقیقا با چه هدفی نرخ فروش خود را بسیار پایین‌تر از قیمت واقعی و پایین‌تر از بهای تمام‌شده اعلام می‌کند، سوالی است که جواب آن می‌تواند کم نشان دادن درآمد‌‌های عملیاتی برای بزرگ‌نمایی رقم زیان و احتمالا گروکشی از دولت و سیستم بانکی برای اخذ تسهیلات جدید و امهال تسهیلات قبلی و همچنین تاخیر در اجرای استاندارد‌های سازمان استاندارد باشد که سه سال است خودروسازان از اجرای آن خودداری کرده‌اند. وضعیت در دیگر غول خودرو‌سازی کشور یعنی ایران‌خودرو نیز به همین شکل است. به‌عنوان نمونه قیمت خودروی دنا درصورت‌‌های مالی این شرکت در سال 97 برابر با 40 میلیون تومان ثبت شده که رقم واقعی در پیش‌فروش‌‌های این سال به‌طور میانگین حدود 70 میلیون تومان بوده است. این وضعیت شامل تمام محصولات این دو شرکت بوده و لذا حداقل کاری که وزارت صمت می‌تواند انجام دهد، رسیدگی به این مساله مهم در شرایط فعلی است تا زیان این خودروسازان به بدهی عمومی تبدیل نشود.

خودروسازان با کرونا چه می‌کنند؟

حدود سه ماه است که نام کروناویروس در دنیا و البته ایران نیز سر زبان‌‌ها افتاده است؛ ویروسی که فعالیت اکثر صنایع را مختل و اقتصاد دنیا را تحت‌تاثیر قرار داده و درحقیقت فلج کرده است. در همین شرایط فعلی از گوشه و کنار جهان خبر می‌رسد که بسیاری از خودروسازان بزرگ دنیا ناچار شده‌اند به‌طور موقت تولید برخی سایت‌‌های خود را متوقف کرده و امکانات خود را در عرصه مبارزه با این ویروس مهلک به‌کار گیرند. اقدامی که از حق نگذریم، خودروسازان ایرانی نیز به‌موقع آن را در دستور کار قرار دادند و تلاش کردند با تولید ماسک و محلول‌‌های ضدعفونی‌کننده و دیگر موارد، با شبکه بهداشت و درمان کشور همراه شده و درراستای حفظ سلامت جامعه نقش ایفا کنند. درهرحال، بررسی تاثیر کرونا بر صنعت خودرو‌سازی نشان می‌دهد که تعداد دستگاه‌‌های تولیدشده در ایران‌خودرو در اسفندماه 98 و قبل از اعلام تعطیلی بسیاری از صنایع حدود 57درصد بیشتر از تعداد خودرو‌‌های تولیدشده در فروردین 99 بوده است. براساس گزارش منتهی به فروردین 99 این شرکت، تعداد دستگاه‌‌های تولیدشده از 36 هزار در یک‌ماهه پایان 98 به حدود 15 هزار دستگاه در یک‌ماهه ابتدای 99 رسیده است. درمقابل اما شرکت رقیب یعنی سایپا نیز با ثبت عملکردی بهتر با کاهش 1600 دستگاه تولیدشده رو‌به‌رو بوده است، به‌طوری که طبق گزارش‌های یک‌ماهه آن، تعداد تولیدات از 18 هزار دستگاه در پایان سال 98 به حدود 16 هزار دستگاه در فروردین 99 رسیده است. البته با توجه به سایه رکود کرونایی بر اقتصاد کشور، احتمالا در کوتاه‌مدت با کاهش تقاضا و در میان‌مدت با کاهش عرضه در بازار خودرو رو‌به‌رو می‌شویم که تاثیرات بلندمدت تورمی آن تا حدی اجتناب‌ناپذیر است.