«فرهیختگان» را بررسی کرد: اقتصاد فرهنگ؛ زیر خط فقر
به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، «من چه‌جوری داخل خانه بمانم. باید کار کنم و خرج خانواده‌ام را بدهم. کارم با همین موتور است. قبلا با پروژه‌های سینمایی کار می‌کردم و پیک موتوری‌شان بودم. یکی از دوستانم معرفی کرده بود، اما خب الان دوماهی می‌شود که بیکار هستم. بیمه هم ندارم، پس مجبورم با موتور کار کنم تا خرجم را دربیاورم.»شنیدن این حرف‌ها درد دارد. کرونا برای خیلی‌ها این درد سخت را به همراه داشت؛ بیکاری، ضرر سخت و هنگفت. دردی که مطمئنا جبرانش بسیار مشکل است. پشت ظاهر خوش‌رنگ و لعاب سینما، عواملی هم هستند که نان و روزگارشان متصل به پروژه‌های سینمایی و تلویزیونی است؛ عواملی که حتی بیمه هم ندارند و فقط زمانی که بر سر این پروژه‌ها باشند، درآمدی عایدشان می‌شود. قصه غم نان مخصوص پشت‌صحنه سینما نیست و البته در حوزه کتاب، تئاتر و موسیقی هم کم نداریم از این موارد.
بهانه این گزارش نامه‌هایی بود که چند روز پیش سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌صورت جداگانه به معاون اول رئیس‌جمهور، رئیس دفتر رئیس‌جمهور، رئیس سازمان برنامه‌و‌بودجه و معاون اقتصادی رئیس‌جمهور ارسال کرد و با اعلام خسارتهای وارده به بخش فرهنگ کشور، خواستار مساعدت‌های هرچه سریع‌تر دولت به مشاغل آسیب‌پذیر فرهنگ، هنر و رسانه کشور شد. در بخشی از نامه وزیر ارشاد آمده است: «میزان خسارت وارده به این بخش تا پایان فروردین‌ماه جاری بالغ بر ۹,۷۶۰,۹۲۱ میلیون ریال، معادل ۹۷۶ میلیارد تومان برآورد و نیز حمایت‌های پیشنهادی صندوق اعتباری هنر در سه بخش حق بیمه، سرانه درمان و جبران خسارت بیکاری پیش‌بینی شده است که شامل ۲۱۸,۷۸۹,۶۵۹,۵۰۰ ریال حق بیمه برای ۳۵۵۰۰ نفر از اعضای صندوق، ۱۳۷,۷۶۸,۴۰۰,۰۰۰ ریال سرانه درمان برای ۷۸۱۰۰ نفر از اعضا و ۱,۴۳۹,۹۸۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال برای جبران خسارت بیکاری هنرمندان در نظر گرفته شده است.» البته وزیر ارشاد در همان ایام در حساب توئیتری خود اعلام کرد اصحاب فرهنگ و هنر منتظر خبرهای خوب از جلسه کمیته اقتصادی ستاد ملی کرونا هستند. البته انتشار این نامه واکنش‌هایی هم به همراه داشته و برخی از اهالی هنر معتقدند این مبالغ کمتر از خسارتی است که در این چند ماه بر سر فعالان حوزه فرهنگ و هنر آمده است. با توجه به این مبالغ، سراغ حوزه‌های مختلف رفتیم تا ببینیم چه مشکلاتی در این چند ماه داشته‌اند و شاید این مساله همچنان تا چند ماه آینده هم برایشان وجود داشته باشد.
سینمادارها و سینمای خالی
این‌طور نیست که تولید یک اثر سینمایی فقط وابسته به کارگردان، تهیه‌کننده و بازیگر باشد، بلکه تعداد زیادی پشت دوربین هستند که بخش مهمی از درآمدشان در زمان تولید فیلم به دست می‌آید. این مساله را هم در نظر بگیرید که اگر فیلم‌ها به سمت اکران آنلاین بروند، شاید تنها ضرر این روزها برای سینمادارها باشد که هیچ منبع درآمدی ندارند و باید از جیب‌شان هم هزینه کنند. برای اینکه بیشتر از اوضاع سینماها بدانیم، سراغ محمدقاصد اشرفی، مدیر انجمن سینماداران رفتیم تا برایمان از خسارتهای این روزهای سینماها بگوید. «وقتی فیلمی به‌صورت آنلاین عرضه می‌شود، از یک طرف سرمایه‌گذار فیلم مجاز است فیلمش را به هرصورتی که دوست دارد اکران کند، چون مالک فیلم است. از طرف دیگر باید این را هم بگوییم که ما در سینما به جز عرضه فیلم، محصول دیگری برای اکران نداریم. تا قبل از اینکه این بیماری بیاید، همه ما این را می‌دانستیم که فیلم باید در سینما اکران شود.
فیلم‌هایی که پروانه نمایش می‌گیرند، باید ابتدا در سینما اکران شوند و بعد به شبکه نمایش خانگی بروند، اما حالا شرایط این‌گونه پیش رفته و با توجه به تعطیلی سینماها و همچنین پرخطر بودن آنها در شیوع کرونا، فعلا سینماها تعطیل است و ما هم تابع نظرات ستاد ملی کرونا هستیم. از طرف دیگر ما در هیات‌مدیره‌مان بحثی را مصوب کردیم که هر فیلمی که به غیر از سینماها در هر جایی اکران شود، دیگر در سینماها نمی‌تواند اکران شود و نمایش داشته باشد. حتی اگر مالکان فیلم متقاضی این مساله باشند، ما نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم. حالا برگردم به خسارتهای این چند وقت که بحث اصلی‌مان است. شما می‌دانید فیلم تا زمانی که اکران نشده، خسارتی هم در پی ندارد، اگر فیلم اکران شود و در اکران خسارت و ضرر ببیند، آن زمان می‌توانیم بگوییم این فیلم ضرر دیده است، اما بخش مهم این است که تا زمانی که اکران نشده، خسارتی هم متوجه آن نیست، باوجودی که سرمایه تهیه‌کننده خوابیده و دوست دارد هرچه زودتر این سرمایه برگردد.
درست از همان زمانی که اعلام تعطیلی سینماها را داشتیم، سینمادارها با خسارتهای زیادی روبه‌رو بوده‌اند. چون نگهداری سالن‌ها مستلزم هزینه است؛ تهویه‌ها باید روشن باشد، نگهداری خود سالن، نگهبانی و پرسنلی که در سینماها هستند و... . سینمادارها سعی کردند نیروی اخراجی نداشته باشند، چون اگر پرسنل اخراج می‌شدند، بیکاری سنگینی به دولت تحمیل می‌شد. مثلا خود بنده مالک سینما ماندانا هستم و همه حق و حقوق کسانی را که در سینما کار می‌کنند پرداخت کرده‌ام. اگر هم قرار است این افراد بیکار شوند باشد، باید طوری باشد که بتوانند حقوق و مزایای خودشان را با توجه به بیمه بیکاری دریافت کنند. اما خسارت‌ها فقط به این مساله برنمی‌گردد. ما از سوم اسفندماه تعطیل شدیم، فروردین هم در حال اتمام است و احتمالا تا خرداد هم وضعیت همین باشد. این حجم از خسارت واقعا قابل‌باور نیست، بحث ما این است که سینماها درآمدزایی داشت و از آن درآمدزایی سعی می‌کرد حقوق پرسنل و بقیه موارد را پرداخت کند. اما الان درآمدزایی که نداریم، هیچ، در کنارش کلی هزینه هم باید داشته باشیم و خرج کنیم. منتظریم بیینیم مسئولان امر چه تصمیمی برای موضوع می‌گیرند. به سینماها کمک می‌کنند یا نه؟ هنوز که هیچ نتیجه‌ای نگرفته‌ایم و کسی هم خودش را در این رابطه مسئول نمی‌داند. ما به وزارت ارشاد پیشنهادی هم دادیم و برآورد کردیم که سینمادارها برای هر پرده سینما، ۳۰ میلیون تومان هزینه پرداخت کرده‌اند که خب هزینه سنگینی است.»
در مورد این خسارتی که وزیر اعلام کرده است، باید بگویم این مبالغ با واقعیت همخوانی ندارد. این آماری بوده که سازمان سینمایی به وزیر اعلام کرده است. حالا این برآوردها چطور اعلام شده و چه کسی خسارت‌ها را به ارشاد اعلام کرده، نمی‌دانم، اما مبالغ خسارت به سینمادارها خیلی خیلی زیاد است.» سینمای ایران امسال دو فصل مهم اکران خود را از دست داده است؛ یکی اکران نوروز و دیگری احتمالا اکران عید فطر. برای درک میزان خسارتی که به سینمادارها وارد شده، کافی است به رقم فروش فروردین‌ماه سال گذشته نگاه کنید که سینماها به فروش بالای 42 میلیارد تومان رسیدند.
ورشکستگی نشر زیر سایه سنگین کرونا
چک‌های برگشتی، انبارهای مملو از کتاب، سفارش‌های اینترنتی پایین و... تصویرهایی است که از وضعیت کتابفروشان در این روزها داریم و البته این مساله محدود به کتابفروش‌ها نیست و باید از همه صنعت نشر اسم برد؛ از ناشر تا چاپخانه‌دار و بقیه کسانی که در این صنعت حضور دارند و تقریبا می‌توان گفت گل سرسبد درآمدشان را که قرار بود در نمایشگاه کتاب باشند، از دست دادند. همین چند روز پیش بود که یکی از کتابفروشان در یک گروهی صحبت می‌کرد و از خسارت‌هایی می‌گفت که این روزها به او و همکارانش تحمیل شده و در کنارش مجبور شده چند نفری را از کتابفروشی تعدیل کند، چون درآمدی ندارد که بتواند حقوق بدهد. ناشران هم با توجه به اینکه قرار بود نمایشگاه کتاب تهران در فروردین برگزار شود، کتاب‌هایشان را در تیراژ بالا چاپ کرده و در انبارها نگه داشته‌اند تا در نمایشگاه به فروش برسد و الان کتابها در انبارها مانده‌اند.
نادر قدیانی که سال‌ها در حوزه نشر فعال است، در مورد این مساله و خسارت‌هایی که به ناشران وارد می‌شود، می‌گوید: «در شرایط فعلی به‌خاطر کرونا دولت می‌توانست با همان محدودیت‌هایی که برای سوپرمارکت‌ها و نانوایی‌ها در نظر گرفته شده بود، محدودیت‌هایی را برای کتابفروشی‌ها در نظر بگیرد، البته بخشی از کتابفروشی‌ها که شرایط استانداردی دارند. این را هم بگویم که اگر تا دو ماه آینده به شرایط عادی بازنگردیم، ورشکستگی تمام حوزه‌های فرهنگ را دربر می‌گیرد. این ورشکستگی تنها مربوط به اهالی قلم، گرافیست‌ها، کتابفروش‌ها و ناشران نیست؛ چراکه تمام حوزه‌های فرهنگ شرایط نگران‌کننده‌ای دارند، ولی خانواده نشر بیشترین زیان را دیده است. درمورد نمایشگاه کتاب هم حرف و سخن زیاد است. برگزاری چنین نمایشگاهی که ۳۲ دوره از آن سپری می‌شود، نشان از جایگاه مهم آن دارد. در این نمایشگاه حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد گردش اقتصادی نشر را شاهدیم. ناشران عمومی و کودک که این روزها شاهد عدم برگزاری نمایشگاه هستند، آسیب‌های بیشتری نسبت به ناشران آموزشی می‌بینند، زیرا آنها با آغاز سال تحصیلی می‌توانند کتاب‌های خود را به فروش برسانند، بنابراین پیشنهاد می‌کنم بهترین روش در روزگاری که قرار است نمایشگاه کتاب در آن برگزار نشود، این است که ۳۵ تا ۴۰ میلیارد هزینه نمایشگاه به نسبت فروش ناشران تخصیص یابد و وزارت ارشاد از آنها کتاب خریداری کند. هرچند وزارت ارشاد از سال گذشته همچنان در این حوزه به ناشران بدهکار است که امیدواریم در پرداخت تسریع حاصل شود.»
مساله دیگر بحث ناشرانی است که از ناشران خارجی کتاب خریده‌اند و باید پول ناشر خارجی را طی یک مدت زمانی برگردانند. مساله بعدی که این ناشران با آن مواجه هستند پاگیر شدن کتابها در گمرک است. محسن عمرانلو، مدیر کمیته ناشران خارجی نمایشگاه کتاب تهران در این زمینه می‌گوید: «در بخش عربی توانستیم به‌موقع مانع ارسال بارهای ناشران شویم و هیچ محموله‌ای از طرف ناشران عربی به ایران ارسال نشد، اما در بخش لاتین قبل از انتشار خبر لغو برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در اسفند، عمده بارهای ناشران لاتین به ایران وارد شده بود و تنها یک کامیون حامل بارهای ناشران لاتین بود که با بسته شدن مرزها امکان ورود پیدا نکرد. آمار کتاب‌های ثبت‌شده در سامانه نمایشگاه، حدود 25 هزار عنوان کتاب 2017 به بعد و 50 هزار عنوان کتاب قبل از 2017 است، از این میان حدود 40 تن کتاب از خارج از ایران آمده که در گمرک تهران نگهداری می‌شود. مشکل این است که برای خروج از گمرک باید کتابها ارزیابی شود، تیم ارزیابی در وضعیت فعلی امکان فعالیت ندارد و نمی‌توان عجله‌ای هم برای خروج کتابها به خرج داد. صاحبان اصلی این بار، موضوع را از ما پیگیری کرده‌اند، اما با توجه به اینکه تا 15 فروردین عملا در تعطیلات بودیم، شرایط را درک می‌کنند، به‌هر‌حال باید امیدوار بود که وضعیت بهتر و روال عادی طی شود. البته ماندن کتابها در انبار گمرک نباید مورد غفلت واقع شود، چراکه اگر بار بیش از سه ماه در انبار گمرک بماند، گمرک اعلام متروکی و هزینه انبارداری سنگینی مطالبه می‌کند. البته چون این بار به اسم وزارت فرهنگ و ارشاد است و شرایط خاصی دارد، قطعا این زمان طولانی‌تر خواهد بود. در حوزه علوم، کتابها تاریخ مصرف دارند و اگر مدت‌زمان زیادی باقی بمانند، دیگر چندان به کار مخاطبان و مراکز علمی و پژوهشی نمی‌آیند. باید ترخیص یا مرجوع شوند. مرجوع شدن این بارها با توجه به بسته بودن مرزها امکان‌پذیر نیست، پس باید به فکر استفاده از آنها باشیم.» ضرر و زیان به حوزه نشر مانند حوزه‌های دیگر قابل شمارش نیست، اما باید این را بگوییم که ناشران، بهترین زمان فروش کتاب‌هایشان که همان نمایشگاه کتاب بود را از دست داده‌اند و امیدواریم که معاونت فرهنگی با تمهیدات لازم جلوی این خسارتهای میلیاردی را بگیرد.
موسیقی و ضررهای میلیاردی
موسیقی هم مانند بقیه حوزه‌ها دچار خسارتهای زیادی شده است. برگزاری کنسرت‌ها عقب‌افتاده و این مساله ضررهای زیادی را به این حوزه وارد کرده است. براساس اطلاعات ارائه شده توسط برخی سایت‌های شناخته شده فروش بلیت کنسرت، صنعت موسیقی ایران در ماه پایانی سال ۹۸ متحمل خسارت ۱۰ میلیارد تومانی شد. اسفندماه برای اهالی موسیقی زمان ویژه‌ای برای برگزار کنسرت‌هاست. معمولا جشنواره موسیقی فجر، هرسال اواخر بهمن‌ماه برگزار می‌شود و بلافاصله پس از پایان این جشنواره روند برگزاری کنسرت‌ها آغاز می‌شود. هنرمندان ژانرهای مختلف موسیقی تلاش می‌کنند تا حداقل یک اجرا در اسفند برای خودشان دست‌وپا کنند؛ چراکه با پایان اسفند، وارد تعطیلی‌های نوروز می‌شویم و تا اواخر فروردین هم دیگر خبر خاصی نخواهد بود.
مسعود برزی، مدیر بخش موسیقی سایت تیوال در گفت‌وگویی که با تسنیم داشت، می‌گوید: «شیوع «کرونا» موجب لغو رویدادهای هنری شد و ضربه شدیدی به اقتصاد هنر ایران وارد کرد. طبق ارزیابی‌ای که داشتیم در بخش موسیقی و کنسرت‌هایی که فروش بلیتش روی سایت ما انجام می‌شد، تاکنون جامعه موسیقی ضرری ۳۰ میلیارد ریالی را متحمل شده است. امیدواریم با همدلی و فرهنگ بالای اجتماعی در کنار هم از این بحران گذر کنیم. طول دو هفته نخست اسفند ۱۳۹۸ بیش از ۱۳ هزار بلیت خریده شده از تیوال لغو شد و تا پایان سال این رقم به بیش از ۲۰ هزار بلیت رسید. تیوال همسو با یکی از مهم‌ترین ارزش‌های سازمانی خود طی سال‌ها فعالیت که اطلاع‌رسانی و پاسخگویی جامع و اقدام سریع در پشتیبانی کاربرانش است، بازگشت سریع هزینه خریداران را در اولویت قرار داد و تا پیش از شروع تعطیلی‌های نوروز، تمام مبالغ مربوط به حدود ۲۰ هزار بلیت کنسرت موسیقی به خریداران عودت داده شد. اکنون در شرایطی که تعطیلی اجباری رویدادهای هنری برای حفظ سلامتی مردم و هنرمندان انجام شده است باید همه ما برای شروع دوباره فعالیت هنر در ایران تلاش کنیم. شروعی که بدون رعایت نکات بهداشتی از جانب مردم و مدیریت و نظارت صحیح مسئولان میسر نخواهد بود.»
از طرف دیگر، محمدحسین توتونچیان، مدیر سایت ایران کنسرت هم در گفت‌وگویی که با سایت موسیقی ما داشته است، گفته بود برای لغو کنسرت‌های دو هفته اول اسفند، مبالغ بیش از ۱۱۰ هزار بلیت را عودت داده‌اند. توتونچیان تاکید کرده بود که این عدد شامل بلیت‌های دو سایت «ایران‌کنسرت» یعنی سایت مختص موسیقی و سایت «ایران‌نمایش» برای تئاترهای تهران و شهرستان‌ها است. توتونچیان همچنین گفته بود مبالغ لغو بلیت‌های دو سایت ایران‌کنسرت و ایران‌نمایش طی فقط دو هفته اول اسفند حدود ۹ میلیارد تومان بوده است. از آنجا که رقم اعلامی توتونچیان مربوط به دو هفته نخست اسفندماه است، می‌توان گفت این رقم تا پایان اسفند افزایش هم داشته است و شاید حدود دوبرابر شده باشد.
ضررهای نامعلوم تئاتر
دقیقا همان هفته اولی که با کرونا مواجه شدیم و همه چیز تعطیل شد، شهرام کرمی، مدیرکل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره متضرر شدن گروه‌های تئاتری در پی تعطیل شدن فعالیت‌های هنری گفت: «نکته‌ای که در ابتدا به ذهن خطور می‌کند این است که گروه‌های تئاتری که فعالیتی گروهی دارند و چندین‌ماه تلاش برای تمرین و اجرای یک اثر نمایشی کرده‌اند، لطمه می‌خورند. زیرا فعالیت‌های این گروه‌ها متکی به گیشه است و طبیعی است که در این شرایط امکان فروش بلیت نیست و تأمین هزینه‌ها برای گروه‌های تئاتری بسیار دشوار می‌شود. درحال برنامه‌ریزی هستیم تا با مدیران سالن‌ها اعم از دولتی و خصوصی وارد گفت‌وگو شویم تا درصورت امکان و میسر بودن در جدول اجراهای‌شان، فرصت تمدید یک‌هفته‌ای گروه‌های نمایشی را فراهم کنند تا گروه‌ها لطمه کمتری ببینند. تلاش می‌کنیم به‌خاطر تعطیلی پیش‌آمده به تعداد اجراهای گروه‌ها افزوده شود تا گروه‌ها کمتر متضرر شوند.» شهرام گیل‌آبادی در اواخر اسفندماه نامه‌ای به وزیر ارشاد نوشت و در این نامه مواردی را متذکر شد که برای گروه‌های تئاتری درنظر گرفته شود و در این نامه خواستار حمایت‌ها در چند بخش شد:
1. «بسته حمایت مالی «پرداخت بلاعوض‌هایی به گروه‌ها، هنرمندان، اعضای خانه تئاتر، تماشاخانه‌ها و مشاغلی که در تعطیلی ناشی از کرونا ویروس دچار تنگی در معیشت و... شده‌اند.»
2. بسته حمایت اعتباری؛ «لغو مالیات، عوارض شهری، قبوض انرژی و... .»
۳. بسته تسهیلات ارزان بانکی؛ «پرداخت وام‌های کم‌بهره و... .»
۴. بسته جبران بیمه‌ای «اقدام بیمه‌ها در پرداخت حقوق ایام بیکاری، حقوق ناشی از عوارض کلی ناشی از بیماری اپیدمی و... .»
۵. بسته حمایت بهداشتی؛ «تقدیم بسته‌های بهداشتی به تمامی هنرمندان عضو خانه‌ها و صندوق اعتباری هنر.»
۶. بسته حمایت معیشتی؛ «اهدای بسته حمایت ارزاق عمومی به تمامی هنرمندان عضو در خانه‌ها و صندوق اعتباری هنر.»
رضا جاویدی ازجمله کارگردان‌های تئاتر است که نمایشی را قبل از شیوع کرونا آماده اجرا می‌کرد، اما حالا چند ماهی گذشته است و همچنان تعطیل هستند او در گفت‌وگویی درباره این روزها می‌گوید: «ما با استرس زیادی کار را جمع کردیم تا به زمان اجرا در اسفندماه سال گذشته برسیم، چندین ساعت در روز تمرین می‌کردیم و خوشبختانه همه‌چیز در نهایت به‌خوبی پیش رفت و اجرا به اول اسفندماه رسید، منتها شیوع کرونا به یک‌باره همه‌چیز را برای ما تغییر داد، در ابتدا فکر می‌کردیم که تعطیلات کوتاه‌مدت است، منتها تعطیلات به یک‌باره طولانی شد و همه برنامه‌هایمان را به هم ریخت. همه‌چیز در تئاتر رسیدن به اجرا از راه تمرین است، وقتی یک اجرا دو ماه تعطیل می‌شود بدون‌شک اگر بخواهیم بار دیگر آن را روی صحنه ببریم باید تمام تمرینات خود را تکرار کنیم تا هماهنگی بین بازیگران بار دیگر ایجاد شود. در اینکه گروه‌ها متضرر شده‌اند شکی نیست، اما اینکه چه مقدار ضرر وارد شده هنوز نمی‌توان نظری قطعی داد، باید زمان بگذرد تا شرایط به حالت طبیعی بازگردد. باید ببینیم که وزارت ارشاد، مرکز هنرهای نمایشی یا سالن نمایش چگونه برخوردی در قبال این قضایا خواهند داشت تا بعدا بتوانیم میزان ضرر احتمالی را تخمین بزنیم. سالن‌ها و تماشاخانه‌های خصوصی در جریان شیوع کرونا صددرصد ضرر کرده‌اند، باید دید این تماشاخانه‌ها موظف به بازاجرای آثاری که متوقف شده‌اند، می‌شوند یا خیر. باز هم می‌گویم همه‌چیز در تئاتر در هاله‌ای از ابهام است و باید دید بعد از بازگشایی اماکن فرهنگی چه رویکردی در برنامه قرار می‌گیرد.»
تعطیلی همچنان ادامه دارد، هیچ تئاتری اجرا نشده است و گروه‌های تئاتری همچنان درحال ضرر هستند و هنوز برای ضرر و زیان‌شان چیزی درنظر گرفته نشده است؛ و همه‌چیز در هاله‌ای از ابهام است.
* نویسنده: عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار
مطالب پیشنهادی
