به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، تا ظهر جمعه 15‌فروردین تعداد مبتلایان به ویروس کرونا در جهان از مرز یک میلیون نفر عبور کرد و تعداد جان‌باختگان ناشی از این ویروس نیز به بیش از 54‌هزار نفر رسیده است. در همه کشورهای درگیر با این ویروس، شرایط جدید علاوه‌بر تلفات جبران‌ناپذیر انسانی، اشتغال و تولید را نیز درگیر خود کرده است. بر همین اساس دولت‌های مختلف اعم از کشورهای پیشرو و درحال توسعه بسته‌های مالی مختلفی را برای حمایت از اشتغال و تولید درنظر گرفته‌اند.
در ایران نیز دولت گرچه با تاخیر، اما یک بسته 100‌هزار میلیارد تومانی به همراه اعطای مهلت برای پرداخت تسهیلات بانکی، حق بیمه و امکان تعویق پرداخت قبوض آب، برق و گاز و عوراض شهرداری به بخش‌های تولیدی، شاغلان کشور و خانوارها اختصاص داده است.

«فرهیختگان» در سلسه گزارش‌هایی به بررسی و تحلیل جزئیات بسته حمایتی دولت از تولید و اشتغال می‌پردازد. در گزارش پیش‌رو به بررسی وضعیت کم‌وکیف بسته حمایتی ارائه‌شده از سوی دولت برای حمایت از خانوارها و شاغلان پرداخته شده است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد از بسته مالی 100‌هزار میلیارد تومانی وعده داده شده دولت، 12‌هزار میلیارد  تومان آن به ارتقای نظام سلامت اختصاص داشته و عملا 88هزار میلیارد تومان آن به حمایت از تولید و اشتغال اختصاص خواهد یافت. همچنین طبق اظهارات دولتمردان، از 88هزار میلیارد تومان بسته مالی مربوط به تولید و اشتغال، 75‌هزار میلیارد تومان آن تسهیلات بانکی با نرخ سود 12درصد است که در حمایت از بنگاه‌های آسیب‌دیده، به 10 رسته (شامل مراکز تولید و توزیع غذا، مراکز مربوط به بخش گردشگری، حمل‌ونقل عمومی مسافر، تولید و توزیع پوشاک، تولید و توزیع کیف‌وکفش، مراکز توزیع خشکبار، قنادی و‌...، مراکز و مجتمع‌های ورزشی و تفریحی، مراکز و مجتمع‌های فرهنگی و آموزشی و مراکز تولید، توزیع و فروش صنایع دستی) اعطا خواهد شد.

براین اساس از بسته حمایتی 88هزار میلیارد تومانی بخش تولید اگر 75هزار میلیارد تومان آن  را که به بنگاه‌های اقتصادی و کارگاه‌های تولیدی و خدماتی اعطا خواهد شد، کم کنیم، حدود 13هزار میلیارد تومان باقی می‌ماند که 5هزار میلیارد تومان آن مربوط به بیمه بیکاری بوده و 8‌هزار میلیارد تومان مابقی نیز قرار است در قالب تسهیلات بانکی (یک تا دو میلیون تومانی به شاغلانی که شغل خود را از دست داده‌اند) و همچنین کمک 200 تا 600 هزار تومانی به خانوارها اختصاص یابد.

طبق بررسی‌های آماری که در این گزارش انجام شد؛ 1- در موضوع تسهیلات 75‌هزار میلیارد تومانی بخش تولید، بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود 7میلیون نفر از شاغلان بخش خدمات کشور در مشاغل غیرکارگاهی (مشاغل خانگی، مشاغل انفرادی و شخصی) فعالیت می‌کنند که عملا از این تسهیلات بی‌بهره‌اند. 2- درمورد تسهیلات 5هزار میلیارد تومانی بیمه بیکاری، بررسی‌ها نشان می‌دهد از 24 میلیون شاغل کشور، نزدیک به 7 میلیون نفر از شاغلان فاقد بیمه شغلی بوده و عملا دست‌شان به این تسهیلات نخواهد رسید. به‌ویژه اینکه بسیاری از این شاغلان در مشاغل غیررسمی و فصلی فعالیت می‌کنند و بیشترین آسیب را از شرایط اقتصادی متحمل می‌شوند. 3- درمورد کمک مالی ماهانه 200‌هزار تومانی به خانوارها نیز علاوه‌بر اینکه این مقدار در مقابل حقوق ماهانه حداقل دو میلیون تومانی کارگران، بسیار رقمی ناچیز است، اما همین تسهیلات هم فقط به سه میلیون نفر از جمعیت کشور اعطا خواهد شد. 4- درمورد اختصاص وام قرض‌الحسنه یک تا دو میلیون تومانی به سه میلیون خانوار (با جمعیت چهار میلیونی) دارای مشاغل خرد نیز علاوه‌بر اینکه جمعیت متقاضی بسیار بیشتر از این عدد است، اما با گذشت 45 روز از شیوع ویروس کرونا در کشور، هنوز زیرساخت‌های اعطای این تسهیلات فراهم نشده و وعده‌های دولت با اما و اگر روبه‌رو است. درنهایت نکته حائز اهمیت دیگر این است که در زمستان سال جاری به‌رغم اینکه ویروس کرونا در ماه پایانی به اقتصاد ایران یورش برده، اما داده‌های آماری نشان می‌دهد یک میلیون و 12‌هزار نفر از تعداد شاغلان کشور نسبت به پاییز کاسته شده که این تعداد، 403‌هزار نفر بیش از مدت مشابه سال 1397 است. این موارد توجه بیشتر به افراد و خانوارهای آسیب‌پذیر از شیوع ویروس کرونا را الزامی و مشخص می‌سازد که سیاست‌های حمایتی دولت از شاغلان و خانوارها در مقابل تبعات این ویروس، ناکافی و فاقد اثرگذاری و اصابت موثر است.

  کمک‌هزینه ماهانه 200هزار تومانی؛ بسیار ناچیز

دومین بسته حمایتی دولت، اختصاص بسته 200 تا 600هزار تومانی به 5/1 میلیون خانوار بدون درآمد ثابت (دارای سه‌میلیون نفر جمعیت) است. براساس اظهارات مسئولان سازمان برنامه و بودجه این کمک به 5/1 میلیون خانوار اعطا می‌شود که فاقد شغل و درآمد ثابت هستند. این 5/1 میلیون خانوار حدود سه‌میلیون نفر از جمعیت کشور را شامل می‌شوند. طبق اظهارات مسئولان سازمان برنامه، در این بسته حمایتی مقرر شده کارت یارانه خانوار تک‌نفره ۲۰۰ هزار تومان، دونفره ۳۰۰ هزار تومان، سه‌نفره ۴۰۰ هزار تومان، چهارنفره ۵۰۰ هزار تومان و پنج‌نفره و بالاتر ۶۰۰ هزار تومان از پایان اسفند تا پایان خرداد شارژ شود. باید متذکر شد چون این 5/1 میلیون خانوار قبل از شیوع کرونا نیز شغلی نداشته‌اند تا به‌واسطه کرونا تعطیل و تهدید شوند یا آسیب ببینند، ظاهرا این طرح کمک مناسبی برای ارتقای سطح معیشت‌شان است، اما در نظر داشته باشیم بخش عمده این بسته حمایتی صرف افزایش هزینه‌ها و همچنین افزایش قیمت اقلام خوراکی خواهد شد که در پساکرونا بر اثر تورم تغییر یافته‌اند.   

  اعطای وام حمایتی هنوز به نتیجه نرسیده است

سومین بسته حمایتی دولت برای کاهش تبعات شیوع ویروس کرونا در اقتصاد ایران، اختصاص وام قرض‌الحسنه یک تا دو میلیون تومانی به سه‌میلیون خانوار دارای مشاغل خرد است. طبق اظهارات مسئولان سازمان برنامه و بودجه، این گروه شامل سه‌میلیون خانوار دارای مشاغل خرد و عمدتا مشاغل موقت هستند که به واسطه کسادی بازار شب عید با مشکلاتی مواجهند. این گروه شامل چهارمیلیون نفر از جمعیت کشور می‌شوند که کارگران ساختمانی و فصلی و روزمزد، دستفروشان، رانندگان تاکسی و کارگران رستوران‌ها را در بر می‌گیرد. طبق اظهارات مسئولان وزارت رفاه، برای این افراد وام قرض‌الحسنه یک تا دو میلیون تومانی با سود چهار درصد و بدون ضامن در نظر گرفته شده که به صورت ۲۷ماهه از محل یارانه‌ها بازپرداخت خواهد شد .این مبلغ در کارت یارانه و حمایت معیشتی شارژ می‌شود و سه ماه تنفس داشته و پس از آن به صورت اقساطی از افراد کسر می‌شود. در این زمینه دولت وعده داده این افراد نیازی به حضور در بانک یا آوردن وثیقه و ضامن ندارند و همین که تقاضا کنند پرداخت خواهد شد. طبق وعده‌های مسئولان دولتی، مقرر شده بود وزارت کار سامانه‌ای را که با داده‌های آماری ۵۲ بانک اطلاعاتی و همکاری اصناف استحقاق‌سنجی می‌کند، راه‌اندازی و افراد ثبت‌نام کنند و درنهایت تا پایان اسفند اولین تسهیلات این بسته حمایتی به مشمولان آن اعطا شود.

در این زمینه چند نکته قابل ذکر است:

1- بررسی‌ها نشان می‌دهد هنوز سامانه‌ای از سوی دولت برای دریافت تسهیلات مذکور اعلام نشده، این درحالی است که مشمولان این بسته حمایتی حدود 45 روز است (از اوایل اسفند) با کاهش تدریجی فعالیت و درآمد مواجه شده و به احتمال زیاد بسیاری از آنان بدون داشتن پشتوانه مالی، حالا در شرایط نسبتا سخت معیشتی قرار دارند.

2- نکته قابل‌تامل اینکه، مبلغ این بسته حمایتی که البته وام قرض‌الحسنه بوده، حدود یک تا دو میلیون تومان است؛ رقمی که مبلغ آن حتی کمتر از حداقل دستمزد پایه یک ماه کارگران (حدود دومیلیون تومان) و بسیار ناچیزتر از هزینه سبد معیشت حدود پنج‌میلیون تومانی کارگران در سال جاری است. لذا این مبلغ وعده داده شده در خوشبینانه‌ترین حالت اگر هم اختصاص پیدا کند، فقط برای یک ماه می‌تواند از پس هزینه‌های کارگران و افراد بیکار شده برآید؛ این درحالی است که حدود 45 روز از ورود ویروس کرونا به ایران می‌گذرد و دولتمردان نیز در تحلیل‌های خود (ازجمله رئیس‌جمهور) می‌گویند گرچه مشخص نیست این ویروس تا چه زمانی در ایران ماندگار است، اما حداقل تا چند ماه آینده کرونا میهمان ناخوانده ایرانی‌ها خواهد بود. درنهایت این سوال بی‌پاسخ می‌ماند که کارگران و افراد بیکار شده در دوره کرونا چگونه اقدام به تامین معیشت خود خواهند کرد.

3- یکی از نکات مورد توافق بین کارشناسان اقتصادی در سطح جهان  این است که بیشترین آسیب ناشی از شیوع ویروس کرونا به مشاغل بخش خدمات وارد شده است؛ چراکه این بخش به واسطه اینکه آخرین حلقه زنجیره تولید است و بیشترین مواجهه با افراد و خانوار (مواجهه مستقیم) را دارد، با کاهش مراجعه خانوارها برای دریافت خدمات و کالاها، بیشترین آسیب به آن وارد می‌شود. همچنین در ایران شیوع ویروس کرونا در زمانی (ماه پایانی سال و شروع سال جدید) اتفاق افتاد که بیشترین حجم گردش مالی بخش خدمات طی یک‌ماه پایانی سال و اولین ماه شروع سال جدید اتفاق می‌افتد. در این زمینه  بررسی‌های آماری نشان می‌دهد از 12میلیون و 348 هزار نفر شاغل بخش خدمات تا پایان زمستان 1398، حدود 41 درصد از آنان (نزدیک به پنج‌میلیون و 100هزار نفر) در بنگاه‌های بخش خدمات و 59 درصد (هفت‌میلیون و  248هزار نفر) نیز در مشاغل شخصی، انفرادی و مشاغل خانگی فعالیت می‌کردند. حال اگر دولت به تعهد خود مبنی‌بر حمایت از 10 رسته فعالیت آسیب‌دیده از ویروس کرونا (تسهیلات 75هزار میلیارد تومانی کارگاه‌های بخش خدمات) در بخش خدمات عمل کند، باز هم با در نظر گرفتن فعالیت هفت‌میلیون و  248هزار نفر از شاغلان بخش خدمات در مشاغل شخصی، انفرادی و مشاغل خانگی، به نظر می‌رسد تعداد افراد شاغل یا سرپرست خانوار مشمول دریافت تسهیلات یک تا دو میلیون تومانی بیشتر از سه میلیون شاغلی باشد که دولت برای اعطای این تسهیلات در نظر گرفته است. این نکته از این منظر دارای اهمیت است که در لیست مشاغل مورد حمایت دولت برای اعطای تسهیلات یک تا دو میلیون تومانی، برای مثال نامی از مشاغلی همچون تعمیرکاران انفرادی (بدون کارگاه) یا سیار و مشاغل خانگی دیده نمی‌شود.

  7 میلیون نفر مشمول بیمه بیکاری نیستند

بسته چهارم دولت برای حمایت از اشتغال در شرایط کرونایی، اختصاص پنج‌هزار میلیارد تومان اعتبار به صندوق بیمه بیکاری برای حمایت از کارگران آسیب‌دیده از کروناست. براساس این مصوبه دولت، مقرر شده این تسهیلات برای بازگشت شاغلان بیکارشده به محل کار و پرداخت بیمه بیکاری اختصاص داده شود. براساس این مصوبه، گرچه طبق قانون، مقرری بیمه بیکاری به کسانی تعلق می‌گیرد که حداقل یک سال سابقه کار داشته باشند، ولی در شرایط حاضر این محدودیت برداشته شده و کارگری که سه تا چهار ماه سابقه کار داشته و به دلیل کرونا کارش را از دست داده باشد هم می‌تواند درخواست بیمه بیکاری بدهد و از منابع تخصیص داده‌شده استفاده کند.  براساس آنچه در سامانه «ثبت درخواست بیمه بیکاری» سازمان تامین اجتماعی شرح داده شده، کارگران بیکار شده بدون مراجعه حضوری می‌توانند در این سامانه ثبت‌نام کنند. طبق آمارهای اعلام شده، تاکنون 70هزار کارگر در این سامانه ثبت‌نام کرده‌اند که در مرحله بعدی براساس گزارش صنوف و بررسی مدارک، بیمه بیکاری به این افراد پرداخته خواهد شد.  

در این زمینه بررسی داده‌های آماری آخرین گزارش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد در زمستان سال گذشته تعداد شاغلان کشور نسبت به پاییز 98 تعداد یک‌میلیون و 12هزار نفر کاهش پیدا کرده است. این میزان از این منظر دارای اهمیت است که در زمستان 97 تعداد شاغلان نسبت به پاییز همان سال 609 هزار نفر کاهش پیدا کرده بود؛ این تعداد 403هزار نفر کمتر از زمستان 98 بوده است. کاهش تعداد شاغلان در زمستان که فعالیت‌های کشاورزی و برخی فعالیت‌های خدماتی تعطیل می‌شوند، امری طبیعی است. اما نکته قابل‌تامل اینکه، بررسی تعداد شاغلان در سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات طی زمستان 98 نشان می‌دهد طی زمستان سال گذشته تعداد شاغلان نسبت به پاییز در بخش کشاورزی کاهش 535 هزار نفری، در بخش صنعت کاهش 601 هزار نفری و در بخش خدمات نیز افزایش 124 هزار نفری داشته است. بر این اساس گرچه تعداد شاغلان کشور در زمستان 98 نسبت به پاییز به طور قابل‌توجهی (یک میلیون و 12 هزار نفر) کاهش پیدا کرده اما هنوز آثار شیوع ویروس کرونا که عمدتا مربوط به بخش خدمات است، در آمارها منعکس نشده است. به‌هرحال با توجه به اینکه شیوع ویروس کرونا از اسفندماه بوده است، به نظر می‌رسد در آمارهای بهار 99 در کنار تعداد شاغلان بخش صنعت که کار خود را از دست داده‌اند، با اضافه شدن بیکاران موقت بخش خدمات، تعداد افرادی که شغل خود را از دست داده‌اند، عدد چشمگیری خواهد بود.

اما موضوع مهم‌تر دیگر اینکه، بررسی داده‌های آماری نشان می‌دهد از مجموع 24 میلیون و 446 هزار شاغل کشور در پاییز سال 98 (فصل قبل از شیوع کرونا) تعداد 17 میلیون و 448 هزار نفر در 18 صندوق بازنشستگی کشور دارای بیمه بوده و نزدیک به هفت میلیون نفر از شاغلان کشور فاقد بیمه هستند.

با لحاظ اینکه نزدیک به پنج میلیون نفر از شاغلان بدون بیمه کشور در مناطق روستایی هستند که به واسطه اشتغال در بخش کشاورزی شاید دغدغه کمتری در مورد بیمه داشته باشند، با این حساب نزدیک به دو میلیون نفر از شاغلان کشور در مناطق شهری فاقد بیمه هستند که متاسفانه اغلب این افراد در مشاغل غیررسمی هم فعالیت می‌کنند و این روزها با شیوع ویروس کرونا ممکن است شغل خود را برای مدتی از دست بدهند. بر این اساس تعداد چشمگیری از شاغلان بخش غیررسمی از تسهیلات پنج‌هزار میلیارد تومانی بیمه بیکاری محروم شده و برای تامین معیشت در شرایط فعلی دچار مشکلات زیادی خواهند بود.

* نویسنده: مهدی عبداللهی، روزنامه نگار