به گزارش «فرهیختگان آنلاین»،  تجارت خارجی کشور در حوزه صادرات محصولات دانش‌بنیان و واردات برخی تجهیزات و مواد اولیه زیست‌بوم فناوری، اگرچه طبق قوانین موجود تسهیل شده است اما شرکت‌های دانش‌بنیان همچنان با چالش‌هایی در این بخش مواجه هستند. تولید یک محصول و صادرات آن یکی از امتیازاتی است که تولیدکننده را ترغیب و تشویق به تولید محصولات باکیفیت برای رقابت در بازار جهانی می‌کند. علاوه‌بر این صادرات کالا، برای هر کشوری ارزآوری به همراه دارد مشروط بر اینکه حمایت‌های لازم برای تحقق این دو مولفه وجود داشته باشد. از زمانی که اهمیت فعالیت و تولید کالا با فناوری‌های برتر در کشور مطرح و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، متولی حمایت زیست‌بوم فناوری در کشور شد، تلاش‌های فراوانی برای تسهیل در روند تولید و سپس صادرات کالاهای دانش‌بنیان صورت گرفته است، اما با توجه به ظرفیت‌‌های بی‌نظیر و توانمندی‌های چشمگیری که نخبگان کشور از آن برخوردارند، به نظر می‌رسد تلاش‌های معاونت، مصداقی از ضرب‌المثل «یک ‌دست صدا ندارد» بوده است.

  در گزارش‌های متعددی پیرامون مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه صادرات کالا، این موضوع بررسی و موانع پیش‌روی آنها بیان شده است. بنابراین در این گزارش قصد داریم چالش‌هایی را که شرکت‌های دانش‌بنیان برای واردات برخی تجهیزات و مواد اولیه مورد نیاز خود دارند، از زبان فعالان این حوزه مطرح و بررسی کنیم.به‌ طور کلی، ثبت‌سفارش، تامین ارز و ترخیص کالا را باید عمده‌ترین مشکلات شرکت‌های وارد‌کننده اعم از دانش‌بنیان و غیردانش‌بنیان دانست. اما از آنجایی که طبق قانون، شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه تجارت خارجی از تسهیلات و معافیت‌هایی بهره‌مند می‌شوند، این تصور به وجود می‌آید که روند صادرات و واردات برای شرکت‌های دانش‌بنیان باید سریع‌تر و آسان‌تر از غیردانش‌بنیان‌ها باشد، اما گفت‌وگو با فعالان این حوزه و تولیدکنندگان زیست‌بوم فناوری نشان می‌دهد چه‌بسا مشکلات این شرکت‌ها پیچیده‌تر و دشوار‌تر از شرکت‌های عادی است. ذکر این نکته ضروری است که عموما مدیران عامل شرکت‌های دانش‌بنیان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» تمایلی به ذکر نام و حوزه فعالیت خود نداشته و به همین دلیل در این گزارش اسامی آنها ذکر نشده است.

    مروری بر روند واردات کالا

یک تولیدکننده که برای تامین برخی تجهیزات و مواداولیه تولید محصول خود نیازمند واردات است، در وهله نخست باید اطلاعات خود را در سامانه جامع تجارت وارد کند. این اطلاعات پس از بررسی به وزارت صمت و بخش‌هایی که متولی صدور مجوز برای واردات کالا در آن گروه کالایی هستند، ارجاع داده می‌شوند. برای مثال، واردات گروه‌های کالایی فلزات به بخش مربوطه در وزارت صمت ارجاع داده می‌شود و متقاضی باید مجوز لازم را از این بخش دریافت کند. پس از طی این مرحله باید بانک مورد‌نظر برای تبادلات بانکی انتخاب شود. بانک مورد‌نظر نیز واردکننده را به بانک مرکزی برای ثبت آماری معرفی می‌کند.

اگر قرار باشد ارز از سوی بانک مرکزی تخصیص داده شود، واردکننده باید برای تهیه ارز موردنیاز خود اقدام کند در غیر این صورت بانک مرکزی، بانک‌های عامل را برای دریافت ارز به متقاضی معرفی خواهد کرد. واردکننده پس از دریافت ارز، اقدام به واردات کالای مورد‌نظر می‌کند. پس از آنکه کالا وارد کشور شد، مرحله تشریفات گمرکی برای ترخیص کالا طی می‌شود. کلیت این فرآیند، یک روال طبیعی در تمامی کشورهای دنیاست با این تفاوت که جزئیات قانونی هر مرحله در یک کشور با کشور دیگر متفاوت است. طبق قانون، کالای وارد شده در گمرک از سه مسیر سبز، زرد و قرمز ترخیص می‌شود؛ کالاهای موجود در مسیر سبز نیازی به کسب مجوز ندارند، کالاهای مسیر زرد به صورت فیزیکی بازرسی نمی‌شوند، اما در مسیر قرمز تمامی کالاها ملزم به کسب مجوز هستند. براساس مصوبه گمرک جمهوری اسلامی ایران، مقرر شده است واردات کالاهای شرکت‌های دانش‌بنیان از مسیر سبز گمرکی انجام ‌شود.

    تخصیص ارز؛ اصلی‌ترین مشکل واردات دانش‌بنیان‌ها

مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در حوزه تجهیزات پزشکی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با این مقدمه که تکنولوژی تولید برخی تجهیزات و مواد اولیه محصولات دانش‌بنیان تنها در انحصار چند کشور در دنیاست می‌گوید: «این، یک امر طبیعی است که فناوری تولید برخی قطعات و تجهیزات منحصرا در اختیار برخی مانند آمریکا، کانادا، ژاپن یا آلمان قرار دارد و شرکت‌های دانش‌بنیان سایر کشورها به دلایلی ازجمله به صرفه نبودن تولید قطعه یا محصول موردنظر، اقدام به واردات می‌کنند. بنابراین این تصور که یک شرکت دانش‌بنیان نیازی به واردات ندارد یک باور نادرست است. منتها ذکر این نکته ضروری است که برای مثال یک شرکت دانش‌بنیان با اتکا به توانمندی خود و دستیابی به تکنولوژی تولید یک محصول، طی یک بازه زمانی، صفر تا صد محصول مورد‌نظر را تولید می‌کند و در پایان برای تکمیل و ارائه آن نیاز به یک قطعه بسیار کوچک دارد که باید از یکی از کشورهای تولیدکننده این قطعه، نیاز خود را تامین کند.»

وی اصلی‌ترین و مهم‌ترین مشکل شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه واردات را تامین ارز می‌داند و در این زمینه توضیح می‌دهد: «متاسفانه بانک مرکزی، برای تامین ارز مورد نیاز شرکت‌های دانش‌بنیان، همکاری لازم را ندارد و همین موضوع باعث می‌شود شرکت‌های دانش‌بنیان متحمل ضرر و زیان و خواب سرمایه شوند.»

    ارزش‌ واردات دانش‌بنیان‌‌ها؛ کمتر از 2هزار دلار

او می‌گوید: «دستگاهی را برای واگذاری به مراکز بهداشتی، درمانگاهی و بیمارستان تولید کردیم. تولید این دستگاه نه‌تنها سالانه موجب صرفه‌جویی ارزی قابل‌توجهی شد، بلکه نیاز بازار داخل با تولید این محصول های‌تک تامین شد. اما این محصول پس از تولید نیاز به یک قطعه بسیار کوچک ذغالی داشت تا در مرحله آخر بارگذاری شده و تحویل مراکز درمانی شود. وزن هر قطعه حدود شش تا هفت گرم و ارزش دلاری آن کمتر از هزاردلار است؛ رقمی که در مقایسه با ارقام کلان وارداتی، بسیار ناچیز است اما متاسفانه برای دریافت همین میزان ارز نیز دچار مشکل هستیم.»

به گفته وی، مراحل ثبت سفارش کالا حداقل یک ماه طول می‌کشد. سپس واردکننده برای دریافت ارز نیز باید حداقل یک ماه منتظر بماند. در این شرایط اگر واردکننده بخواهد ارز مورد نیاز خود را از مسیر دیگری مانند ارز حاصل از صادرات کالا یا خرید از بازار آزاد تامین کند، گمرک، طبق قانون بانک مرکزی، باید خواستار منشأ تامین ارز از وارد‌کننده ‌شود و در صورتی که وارد‌کننده ارز خود را از منبعی غیر از بانک مرکزی و بانک‌های عامل تامین کرده باشد، عملا امکان ثبت سفارش، خرید و واردات کالا را ندارد. معتقدم عدم همکاری و تعامل بانک مرکزی به‌ویژه با شرکت‌های دانش‌بنیان و استمرار این رویه، ممکن است برخی شرکت‌ها را به سمت واردات قطعه مورد‌نظر از طریق قاچاق سوق دهد.»

وی معتقد است ثبت سفارش و تامین ارز واردات کالا زمانی معنا دارد که کالا ارزش دلاری زیادی داشته باشد، درحالی که عمدتا ارزش کالاهای وارداتی شرکت‌های دانش‌بنیان کمتر از دو سه هزار دلار است.

    استانداردی برای برخی محصولات تعریف نشده

مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در حوزه تولید شیرآلات صنعتی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» نیز مشکل تامین ارز وارداتی را عمده‌ترین مشکل شرکت‌های دانش‌بنیان عنوان می‌کند و علاوه‌بر آن می‌افزاید: «برای تست شیرآلات صنعتی مورد استفاده در صنایع نفت و گاز و پتروشیمی نیاز به میز تست هیدرواستاتیک است تا پس از تست و تایید سلامت محصول، کالا وارد بازار شود. این میز در حال حاضر از طریق واردات تامین می‌شود.»

وی می‌گوید: «فارغ از مشکلات تامین ارز برای واردکردن این میز، معضل ترخیص کالا نیز وجود دارد. گمرک ایران طبق قانون باید تاییدیه سازمان استاندارد کالا را از وارد‌کننده دریافت کند. در واقع شرکت دانش‌بنیان برای وارد کردن این میز، باید از سازمان استاندارد تاییدیه دریافت کند. این درحالی است که سازمان استاندارد اعلام می‌کند دانش و فناوری مربوط به تولید این میز را در اختیار ندارد. در واقع سازمان استاندارد به دلیل عدم شناخت فناوری تولید این میز، استانداردی برای این محصول تعریف نکرده است و درنتیجه تاییدیه‌ای برای این کالا ارائه نمی‌دهد.»

به گفته وی، طبق قانون گمرک تا زمان ارائه تاییدیه سازمان استاندارد، اجازه ترخیص کالا را ندارد. حال تصور کنید در این شرایط یک تولیدکننده که محصول خود را تولید کرده و در مرحله تست و عرضه آن در بازار است، چه باید کند؟ متاسفانه در این فرآیند یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان که سه سال و نیم در انتظار ترخیص کالا بود، از ادامه تولید محصول خود صرف‌نظر کرد.

    عدم اجرای قانون مسیر سبز

یکی از گلایه‌های شرکت‌های دانش‌بنیان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» عدم اجرای قانون واردات کالاهای شرکت‌های دانش‌بنیان از مسیر سبز گمرکی است. واردکنندگان کالاهای دانش‌بنیان معتقدند این قانون تنها در روی کاغذ نوشته شده و در واقعیت اجرایی نمی‌شود، چراکه گمرک برای ترخیص برخی کالاهای دانش‌بنیان به‌ویژه تجهیزات پزشکی یا محصولات کشاورزی، شرط ارائه مجوز استاندارد را قرار داده است. به عبارت دیگر واردکننده باید برای ترخیص کالای خود، مجوز استاندارد را به گمرک ارائه دهد و در این صورت کالای دانش‌بنیان دیگر در مسیر سبز قرار نمی‌گیرد و وارد مسیر زرد می‌شود. ورود کالا به مسیر زرد یا قرمز به معنای آن است که مشکلات مطرح‌شده در زمینه واردات همچنان به قوت خود باقی است.

    گمرک تعامل خوبی با شرکت‌های دانش‌بنیان دارد

محسن امامی، کارشناس مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با «فرهیختگان» توضیحات مفصلی در مورد مشکلات وارداتی شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه می‌‌دهد و می‌گوید: «طی سال‌های اخیر، همکاری برخی ارگان‌ها با معاونت علمی و فناوری در جهت حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، قابل‌توجه بوده است. برای مثال گمرک ایران در حال حاضر تعامل خوبی با معاونت داشته و مسیر واردات شرکت‌های دانش‌بنیان را تا جایی که قانون اجازه داده است، تسهیل می‌کند.»

وی می‌افزاید: «برای مثال، در بحث واردات کالاهای دانش‌بنیان از مسیر سبز، بخش قابل‌توجهی از کالاهای دانش‌بنیان از مسیر سبز وارد می‌شود اما برخی محصولات نیازمند دریافت مجوز از سازمان استاندارد یا وزارت جهاد کشاورزی یا وزارت بهداشت است که این امر موجب می‌شود کالای وارداتی از مسیر سبز وارد مسیر زرد شود. البته این اقدام گمرک در چارچوب قانون انجام می‌شود و معمولا شامل کالاهایی می‌شود که با سلامت عموم جامعه سر و کار دارد یا شک و شبهه‌ای زمان صادرات کالا از کشور صادرکننده وجود داشته باشد. در این صورت نیاز به دریافت مجوز و ورود کالا از مسیر زرد است.»  امامی معتقد است مشکل تامین ارز یکی از مشکلات همه واردکنندگان است، اما درمورد شرکت‌های دانش‌بنیان راهکارهایی وجود دارد که می‌‌تواند روند تخصیص ارز به این شرکت‌ها را تسهیل کند. در این راستا معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، درخواستی مبنی‌بر تخصیص ارز به شرکت‌های دانش‌بنیان از طریق معاونت را به بانک مرکزی ارائه داده است و این امید وجود دارد که بانک مرکزی با تجدید‌نظر در روند اختصاص ارز به شرکت‌های دانش‌بنیان، تعامل دوسویه‌ای با زیست‌بوم فناوری در کشور داشته باشد.

او همچنین در مورد معضل دریافت مجوز استاندارد از سازمان استاندارد برای کالاهایی که تعریفی برای استاندارد آن در سازمان وجود ندارد، می‌گوید: «معمولا زمانی که شرکت‌های دانش‌بنیان با این مشکل مواجه می‌شوند، کارشناسان معاونت و متخصصانی که تسلط کافی بر دانش و تکنولوژی کالای وارداتی دارند، سازمان استاندارد را متقاعد و مجاب می‌کنند کالای مذکور، از استانداردهای لازم برخوردار است و آسیبی به سلامت جامعه وارد نمی‌کند. البته بسیاری از شرکت‌ها نیز برای دریافت مجوز استاندارد، زمان زیادی را صرف می‌کنند که طبیعتا این امر می‌تواند شرکت‌ها را متحمل خسارت کند.»

* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه نگار