گزارش یک میزگرد درباره علل مهاجرت 
به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، «مهاجرت نخبگان» مساله مبتلا به اکثر کشورهای دنیا به شمار می‌رود، چراکه بخشی از دانشجویان هر کشوری ترجیح می‌دهند برای ادامه تحصیل به خارج از مرزهای جغرافیایی کشور خود بروند، اتفاقی عادی که نه‌تنها مساله‌ساز نیست، بلکه باعث افزایش ارتباطات در جامعه آکادمیک می‌شود، اما مهاجرت این قشر از جامعه زمانی مشکل‌ساز می‌شود که دانشجویان مهاجر بعد از اتمام تحصیل حاضر به بازگشت به کشورشان نشوند و ترجیح دهند تا در کشور محل تحصیل‌شان، بمانند و شاغل شوند. اتفاقی تاسف‌بار که متاسفانه طی سال‌های اخیر در کشور ما نیز به یک دغدغه اصلی در حوزه آکادمیک تبدیل شده و اظهارنظرهای مختلفی از سوی مسئولان آموزش عالی پیرامون آن شکل گرفته است، هر چند مهاجرت بیش از 30 هزار نفر در سال از نگاه برخی مسئولان چندان رقم بزرگی به نظر نمی‌آید، اما نمی‌توان این مهم را نادیده گرفت که قطعا نقش نیروهای نخبه در روند پیشرفت هر کشوری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به همین دلیل نمی‌توان در مقابل مهاجرت بی‌بازگشت این قشر بی‌تفاوت ماند. اهمیت مهاجرت نخبگان و بخصوص مهاجرت بی‌بازگشت آنها به حدی است که تا امروز مستندهای مختلفی نیز درباره آن ساخته شده است. حسین شمقدری یکی از مستندسازانی است که سه‌گانه میراث آلبرتا را با همین موضوع تولید کرده و چندی پیش نیز در اینستاگرام گفت‌وگویی با کیوان ابراهیمی، دانشجوی دکتری دانشگاه ایالتی آیوای آمریکا درباره اهمیت مهاجرت و چرایی عدم بازگشت بسیاری از دانشجویان ایرانی بعد از اتمام تحصیل به کشور انجام داده است که متن این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
مشکلات سربازی، شغلی و زیست‌محیطی دلایل اصلی دانشجویان برای عدم بازگشت به کشور
کیوان ابراهیمی در این گفت‌وگو در پاسخ به این سوال که برای تحصیل در آمریکا و حتی کار در این کشور عذاب وجدان ندارید و اگر این‌گونه است، برای آرام شدن وجدان‌تان چه می‌کنید، گفت: «بنده شهریورماه سال 68 در کرمان به دنیا آمدم و ورودی سال 86 به دانشگاه شریف بوده‌ام و از آنجایی که رتبه زیر 100 را در کنکور داشتم به بنیاد نخبگان رفتم و درنهایت در سال 2015 در دانشگاه ایالتی آیووا برای تحصیل در مقطع دکتری پذیرفته شدم.»
او با بیان اینکه در ابتدای سفر به آمریکا به هیچ‌وجه قصدش این نبود که در این کشور ماندگار شود، بلکه تنها می‌خواست تحصیل کرده و به ایران بازگردد، تصریح کرد: «طبیعی است افرادی که از کشورشان می‌روند، به نوعی احساس انقطاع نسبت به وطن‌شان دارند، در حالی که متاسفانه هیچ‌کس پای صحبت آنها نمی‌نشیند که بپرسد اصلا چرا دست به چنین اقدامی زده‌اند؟ با این حال اینکه مستند میراث آلبرتا به این مهم پرداخته خوشحالم و تصور می‌کنم این مهم یک نقطه مثبت در بحث مهاجرت نخبگان به شمار می‌رود.»
این دانشجوی دکتری دانشگاه ایالتی آیووا گفت: «اصلا نمی‌توانم به‌طور قطع بگویم که می‌خواهم پنج یا 10 سال دیگر در آمریکا بمانم بلکه همه مسائل به شرایط بستگی دارد. یکی از مباحث بسیار مهمی که خانواده‌های مذهبی حاضر در آمریکا با آن روبه‌رو هستند، مساله آینده اعتقادی فرزندان‌شان است. براساس آمار یک درصد از نسل اول مهاجران مسلمان به آمریکا دیگر اعتقادی به اسلام ندارند، به همین دلیل باید ببینم که برای فرزندانم چه اتفاقی خواهد افتاد و قطعا اگر مسلمانی آنها تحت تاثیر قرار بگیرد، قطعا به کشورم بازخواهم گشت، البته ممکن است این اتفاق یک یا پنج سال دیگر بیفتد.»
ابراهیمی درباره دلایل عدم بازگشت نخبگان به کشور افزود: «عده‌ای به دلیل شرایط خانوادگی مجبور هستند در همان کشوری که تحصیل می‌کنند، بمانند که نسبت به آنها ما دو کار می‌توانیم انجام دهیم، اول اینکه به آنها بگوییم به‌طور کامل از ایران دل بکنند یا اینکه علی‌رغم عدم بازگشت‌شان به ایران کمک کنند. به عبارت دیگر کسی که در جامعه غرب مانده و قصد بازگشت ندارد، می‌تواند بر رسانه‌های غربی اثرگذار باشد، البته منظور این نیست که روی همه رسانه‌ها اثرگذار باشد، اما می‌تواند روی برخی از آنها مانند نیویورک تایمز زمانی که خبری دروغ علیه ایران منتشر می‌کند، اثرگذار باشد. به عبارت دیگر یک ایرانی که به جایگاه دانشمندی در آمریکا رسیده، به راحتی می‌تواند در مقابل موضع‌گیری این رسانه‌ها واکنش نشان دهد.» او بیان داشت: «بسیاری از نخبگانی که به آمریکا میآیند، به‌طور کامل کشورشان را فراموش می‌کنند و کاملا آمریکایی می‌شوند . متاسفانه ایرانی‌هایی که به آمریکا میآیند روز اول لباس‌شان را غربی می‌کنند، روز دوم غذا خوردن‌شان و روز سوم مابقی جنبه‌های زندگی‌شان را به سبک غربی در می‌آورند. در مقابل نیز اقلیتی هم هستند که علی‌رغم سفر به آمریکا، به ایران فکر می‌کنند و به دنبال این هستند که چطور از آمریکا می‌توانند به ایران کمک کنند و شاید بدیهی‌ترین اقدامات‌شان جمع‌آوری پول برای کمک به محرومان ایران باشد.»
دانشجویان رشته فنی و مهندسی بیشتر به دنبال اپلای کردن هستند
این دانشجوی دکتری دانشگاه ایالتی آیووا با بیان اینکه درست است که شرایط کاری بهتری در آمریکا نسبت به ایران برای نخبگان وجود دارد، گفت: «اما این دلیل اول یا اصلی‌ترین دلیل برای ماندن در آمریکا نیست، همان‌طور که ما به افرادی که در تهران زندگی می‌کنند، نمی‌گوییم چرا در مرفه‌ترین شهر ایران زندگی می‌کنید و حاضر نیستید به بشاگرد و سیستان و بلوجستان و... بروید و به محرومان آنجا کمک کنید. در آمریکا هم نمی‌توانیم به افرادی که از ایران آمده‌اند اما حاضر به بازگشت نیستند، بگوییم چرا به ایران بر نمی‌گردید.» ابراهیمی افزود: «معتقدم ما باید مرزهای عقیدتی داشته باشیم و صرفا به مرزهای جغرافیایی محدود نشویم، چراکه به اعتقاد بنده هر کسی در هر جای دنیا به اسلام کمک کند، کار ارزشمندی انجام داده و نباید صرفا نگاه‌ها به این صورت باشد که حتما باید در ایران ماند و به جمهوری اسلامی کمک کرد. در اصل می‌توان در آمریکا بود اما اسلامی زندگی کرد، همان‌طور که می‌توان در ایران زندگی غیراسلامی داشت.
مرزهای جغرافیایی نمی‌تواند دلیلی باشد که نشان دهد ما در اینجا کار اسلامی انجام می‌دهیم یا خیر.» ابراهیمی تصریح کرد: «یکی دیگر از مشکلات ما بحث سربازی است و نمی‌دانیم زمانی که به ایران بر می‌گردیم، بحث سربازی ما چگونه خواهد شد؟ چراکه عده‌ای از دانشجویان زمانی که به آمریکا میآیند به‌طور کامل با ایران قطع رابطه می‌کنند اما عده‌ای دیگر از همان ابتدا تصمیم به بازگشت دارند، اما شرایط در ایران برای دانشجویانی که بر می‌گردند، چندان مناسب نیست که یکی از مهم‌ترین دغدغه‌هایشان همان بحث سربازی است. اگر کسی می‌خواهد به بازگشت نخبگان فکر کند، نباید این‌طور تصور کند که با ایجاد عذاب وجدان در دانشجویان مهاجر می‌تواند آنها را مجاب کند که به کشور برگشته و در ایران خدمت کنند، بلکه کار اصلی را باید روی تسهیل شرایط برای حضور آنها انجام داد. به‌طور مثال باید خدمت سربازی برای این دانشجویان حذف شود تا با خیال راحت آنها بتوانند به کشور برگردند.»
این دانشجوی دکتری دانشگاه ایالتی آیووا با بیان اینکه اکثر دانشجویانی که به دنبال اپلای کردن هستند، در رشته مهندسی تحصیل می‌کنند، اظهار داشت: «از آنجایی که تفاوت زیادی بین تحصیل در این رشته در ایران و آمریکا وجود دارد، بخش زیادی از این دانشجویان به دنبال اپلای کردن هستند. از سوی دیگر اگر فردی در این رشته از دانشگاه‌های ایرانی فارغ‌التحصیل شود شاید نتواند از یک‌دهم علمش در صنعت استفاده کند؛ چراکه در شرکت‌های فعلی فعال در ایران به‌خصوص در شهرستان‌ها اصلا فضا برای کار کردن مناسب آنها وجود ندارد.»
او با اشاره به مشکلات محیط‌زیست و آلودگی هوا در تهران گفت: «این یکی از دلایل مهم برای عدم بازگشت نخبگان به کشور است، چراکه آنها بعد از بازگشت باید به شهر خودشان بروند و کار کنند که با توجه به شرایط پیدا کردن کار در شهرهایی به غیر از تهران کار سختی به شمار می‌رود و منطقی این است که در تهران مشغول به کار شود، اما آلودگی هوای این شهر به حدی است که قطعا باعث بیماری آنها می‌شود و این دانشجویان می‌گویند چرا باید به تهران بیایند که به خاطر آلودگی هوا 5 تا 10 سال از عمرشان کم شود؟ حال شاید این دلیل چندان به چشم تهرانی‌ها و مسئولان دولتی نیاید، اما اینها نقاط مغفولی است که باید مورد توجه جدی قرار بگیرد.»
مهاجران ایرانی کمترین اثرگذاری را در کشور میزبان دارند
جواد شمقدری نیز در این گفت‌وگو با اشاره به مشکلات زیست‌محیطی در کشور گفت: «به‌طور قطع این مساله یکی از پاشنه آشیل‌ها در کشور ما به شمار می‌رود که قطعا جزء مشکلات بزرگی است، هرچند صرفا مختص به ایران نیست و از منطقه شمال آفریقا تا آسیا را در برگرفته است.»
این مستندساز گفت: «داستان غم‌انگیز این است که نخبه‌های ما به سرزمین‌های دیگری که آبادتر است، می‌روند و دست ایران از آنها خالی می‌ماند. درست است که کم‌کاری‌های زیادی در کشور توسط مسئولان صورت می‌گیرد، اما نمی‌توان این مساله را هم نادیده گرفت که مسئولان هر اقدامی را هم که انجام دهند، باز وضعیت کشوری که میزبان دانشجویان ایرانی است، یک سروگردن از کشور ما بالاتر است و به‌همین‌دلیل باز هم شاهد این هستیم که دانشجویان ما به این کشورها رفته و در آنجا ماندگار می‌شوند.»
شمقدری با تاکید بر اینکه آرمان و هدفم باعث شده تا در ایران بمانم و اصلا به فکر مهاجرت از کشورم نیفتم، تصریح کرد: «در اصل تصور می‌کنم که می‌توانم در ایران تاثیرگذار باشم و به‌نفع مردمم که احساس می‌کنم مردمان مظلومی هستند که در دنیا به آنها ظلم می‌شود، کمک کنم و قطعا همین هدف باعث خواهد شد تا هیچ‌گاه به فکر مهاجرت نیفتم.»
این مستندساز با بیان اینکه مسئولان آمریکایی به‌حدی شعور و فهم دارند که بدانند چطور از مهاجران برای چرخاندن چرخ‌های کشور خود استفاده کنند، گفت: «به‌همین‌دلیل طبیعی است که حضور امثال کیوان ابراهیمی در آمریکا باعث می‌شود تا تحریم‌ها علیه ایران سنگین و سنگین‌تر شود. از این رو همیشه تبلیغ کرده‌ام که نخبگان به کشور برگردند و در داخل کشور خدمت کنند یا درصورت ماندن در آمریکا، با ایران در ارتباط باشند و در راستای رفع نیازهای کشور خود گام بردارند، با این حال متاسفانه اساسا هیچ‌کس به این فکر نمی‌کند که نیاز ایران را برطرف کند و هر اندازه هم که تلاش کنیم، درنهایت مهاجران ایرانی به سیستم کشور میزبان کمک کرده‌اند.»
او اظهار داشت: «هرچند برای بازگشت نخبگان به ایران تبلیغ کرده و تلاش می‌کنم، اما معتقدم نخبه‌ای که به کشور دیگری رفته و به‌طور مثال 10 سالی است که در کشور دیگری ساکن است و به جایگاهی رسیده، بهتر است که اصلا به ایران بازنگردد و به‌جای بازگشت آنها، باید راهکاری پیدا کنیم که بتوانیم از کمک آنها نسبت به کشور بهره‌مند شویم. به‌عبارت دیگر باید کاری کنیم تا نخبگان ایرانی در همان کشوری که زندگی می‌کنند، برای ایران مفید ظاهر شوند.»
شمقدری اظهار داشت: «البته این حرف هنوز در حد تئوری است که قطعا درصورت تحقق پیدا کردن می‌تواند همانند پلی بین ایران و نخبگان ایرانی مقیم دیگر کشورها عمل کند و تصور می‌کنم کیوان ابراهیمی به همراه دیگر دوستانش می‌توانند نقش مهمی در پیدا کردن مسیرهای تحقق این فرضیه ایفا کنند.»
شمقدری با تاکید بر اینکه جامعه مهاجر به‌طور کلی کمترین اثرگذاری را در کشور میزبان دارد، خاطرنشان کرد: «البته شاید این حرف درست باشد که نسل‌های بعدی مهاجران می‌توانند اثرگذاری داشته باشند، اما در‌حال‌حاضر کیوان ابراهیمی و دیگر دوستانش به‌عنوان یک مهاجر معمولی تلقی می‌شوند که نهایتا می‌توانند کارمند یک شرکت آمریکایی شوند و در اصل به کشوری مانند آمریکا کمک کنند تا ایران.»
نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار
مطالب پیشنهادی
