به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، آنچـــه پیـــش‌رو قــــــرار دارد، هفتمیـن بخـــش از سلسله‌گزارش‌های «نقش مــــولفه‌های دفاعی- نظامی در توسعه‌ علم و فناوری» است. ما در 6 گزارش قبلی نشان دادیم ‌سازمان‌های دفاعی و نظامی نقش اول را در توسعه و تغییر جابه‌جایی علم و دانش دارند؛ براساس همین پایه استدلال، در شماره 2877، با عنوان «بودجه تحقیق و توسعه نظامی در سیطره قدرت‌های اقتصادی اروپا» نشان دادیم ۹۹ درصد بودجه R&D اتحادیه اروپا در حوزه نظامی برای ۶ اقتصاد برتر این قاره است. همچنین در شماره 2890، با عنوان «مراکز نظامـی بزرگ دنیا پشتیبان توسـعه علمـی» با یک مقدمه نشان دادیم مراکز نظامی بزرگ ایالات متحده آمریکا قراردادهای تحقیقاتی کلانی را با مراکز دانشگاهی جهت توسعه فناوری‌های پیشرفته منعقد کرده‌اند. همچنین در شماره 2893، طی گزارشی سراغ یک مصداق عینی در داخل کشور رفتیم و نشان دادیم جت آموزشی «یاسین» محصول این نگاه به موضوع علم بوده است.

در شماره ۲۹۰۳ سراغ مشاور علمی سابق وزیر دفاع رفتیم و در گفت‌وگویی تفصیلی روند تاریخی حمایت‌های سازمان‌های دفاعی ایران از گزاره «علم» را مورد بررسی قرار دادیم، در شماره 2913 به سراغ یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان رفتیم که با حمایت صنایع نظامی موفق به تولید محصولی در حوزه هوا و فضا شده که تکنولوژی آن در اختیار تعداد محدودی از کشورهای صاحب فناوری است. با همین استدلال در شماره 2920، گزارشی را با عنوان «تعطیلی قطب دانشگاهی آمریکا با کاهش بودجه تحقیقاتی پنتاگون» منتشر کردیم که نشان می‌داد کاهش بودجه تحقیقاتی از سوی پنتاگون (وزارت دفاع آمریکا) خطر تعطیلی یک دانشگاه مهم این کشور را در پی داشته است. حال در هفتمین شماره به سراغ دانشگاهی رفته‌ایم که طی سال‌های اخیر قراردادهای مختلفی را در حوزه نظامی با صنایع دفاعی امضا کرده است.

ارگان‌ها و سازمان نظامی و دفاعی در دنیا همیشه ارتباط تنگاتنگی با دانشگاه‌ها داشته و دانشگاه‌ها همگام با این ارگان‌ها در تولید علم حرکت کرده‌اند. این مساله در ایران هم صدق می‌کند و بسیاری از دانشگاه‌های کشور همکاری‌هایی با صنایع دفاعی و نظامی دارند. قراردادهایی که به‌ویژه در سال‌های اخیر بین دانشگاه‌ها و مراکز نظامی منعقد شده، گویای حجم بالای این همکاری‌هاست. در سال 95 بود که وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح از همکاری این وزارتخانه با وزارت علوم در حوزه‌های مختلف طراحی و پروژه‌های مشترک تحقیقاتی و دفاعی خبر داد و اعلام کرد که این همکاری با 95 دانشگاه کشور برقرار است و از دانش محققان و دانشجویان این دانشگاه‌ها در راستای تولید فناوری‌های روز استفاده می‌کنند.به گفته وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در سال 96، دانشگاه‌های کشور قراردادهای مشترکی بالغ بر 20هزار میلیارد ریال با بخش‌های مختلف وزارت دفاع و نفت داشته‌اند.

در جدیدترین آماری که چند ماه قبل از سوی مدیرکل دفتر ارتباط با صنعت معاونت پژوهشی و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارائه شد، دانشگاه‌ها با مراکزی در ارتباط هستند که بیشترین محدودیت‌ها را برای تامین قطعات و نیازهای خود از خارج از کشور دارند و در این میان، وزارت دفاع با بیشترین محدودیت‌ها روبه‌روست، بنابراین، این وزارتخانه ارتباط تنگاتنگی با دانشگاه‌ها دارد و قراردادهای متعددی را با دانشگاه‌های مختلف به امضا می‌رساند. تعداد قراردادهای وزارت دفاع با دانشگاه‌ها به حدود هزار مورد می‌رسد و این همکاری‌ها همچنان درحال گسترش است. علاوه‌بر این وزارت نفت، وزارت صنعت، معدن و تجارت و نیز وزارت نیرو جزء سازمان‌هایی هستند که مشارکت‌های قابل‌توجهی در دانشگاه‌ها دارند.

دانشگاه علم و صنعت به‌عنوان یکی از برترین دانشگاه‌های کشور در زمینه تولید فناوری، در دو دهه اخیر بالغ بر 286 قرارداد صنعتی با سازمان صنایع دفاعی امضا کرده بود که 425 میلیارد ریال را دربرگرفته است. این دانشگاه از سال 85 تاکنون، بیش از دوهزار قرارداد همکاری با وزارتخانه‌ها و صنایع مختلف کشور منعقد کرده که درمجموع، حدود سه‌هزار میلیارد دلار بوده است. امضای قرارداد وزارت علوم با وزارت نفت به‌منظور افزایش برداشت از مخازن نفتی در 20 میدان نفتی و انجام 12 پروژه در صنایع پایین‌دستی ازجمله قراردادهای منعقد شده است. تاکنون، وزارت علوم در بیش از هزار پروژه، قراردادهایی را با صنایع هوا و فضا و دیگر سازمان‌ها امضا کرده است.

از مهم‌ترین دانشگاه‌های کشور که ارتباط تنگاتنگی با صنایع نظامی دفاعی دارند می‌توان به دانشگاه عالی دفاع ملی، دانشگاه افسری امام‌علی(ع)، دانشگاه علوم دریایی امام‌خمینی، دانشگاه علوم و فنون هوایی شهید ستاری، دانشگاه افسری و تربیت پاسداری و جامع امام حسین(ع) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اشاره کرد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری از دیگر دانشگاه‌هایی است که تاکنون تفاهمنامه‌هایی را برای ساخت تجهیزات نظامی امضا کرده‌ است. ساخت هواپیماها و کشتی‌های سبک با فناوری نانوکامپوزیت ازجمله فعالیت‌های این دانشگاه با صنایع نظامی و دفاعی است. با توجه به ارتباط قوی دانشگاه‌های دولتی با صنایع نظامی و دفاعی و اطلاعات کمی که در این زمینه وجود دارد، به سراغ دانشگاه علم و صنعت رفتیم که یکی از برترین دانشگاه‌های کشور در حوزه ارتباط با ارگان‌های نظامی و امنیتی و دفاعی است.

به این بهانه با نورالله کثیری، مدیر همکاری‌های علمی، صنعتی و فناوری دانشگاه علم و صنعت ایران گفت‌وگو کردیم که البته با وجود محدودیت‌هایی که در ارائه آمار و ارقام وجود دارد و با توجه به اهمیت این موضوع، خواندن آن خالی از لطف نیست.

دانشگاه علم و صنعت چقدر در راستای صنعتی‌‌شدن و تجاری‌سازی محصولات حرکت می‌کند؟

دانشگاه علم و صنعت ایران امسال نودمین سالگرد تاسیس خود را جشن می‌گیرد و اولین دانشگاه کشور است که نخستین دانشنامه‌های مهندسی از آن بیرون آمده است. تاریخ تاسیس آن به سال 1308 و زمانی برمی‌گردد که آلمان‌ها در کشور حضور پررنگی داشتند. درواقع، پیشینه این دانشگاه یک پشتوانه آلمانی دارد و به همین دلیل است که در بعضی حوزه‌ها نسبت به دیگر دانشگاه‌ها شناخته‌شده‌تر هستیم. ما یک دانشگاه کارگاه‌بیس یا بر پایه کارگاهی هستیم و بخش بزرگی از آموزش‌هایمان بر پایه کارگاه‌ها و آموزشگاه‌ها صورت می‌گیرد و دانش‌آموختگان دانشگاه ما به‌عنوان دانشجویان آچار به‌ دست و آماده وارد بازار می‌شوند. درحقیقت تعدادی از دانش‌آموختگان دانشگاه ما با وجود فضایی که در کشور حاکم است و آمار بالای بیکاری، پیش از فراغت از تحصیل شاغل می‌شوند. طبق ارزیابی‌های وزارت علوم در رابطه با اشتغال دانش‌آموختگان مشخص شده دانشگاه علم و صنعت ایران، رتبه نخست را بین دانشگاه‌های کشور دارد. به همین دلیل است که توسعه مراودات‌مان با صنعت از محوری‌ترین برنامه‌های ما در تاریخ دانشگاه بوده است. در این چند سال اخیر اقدامات منحصربه‌فردی در کشور انجام داده‌ایم. در سال 95، سازمان ارتباط با صنعت و دانشگاه را گسترده کردیم. معمولا در همه دانشگاه‌ها یک دفتر ارتباط با صنعت وجود دارد اما در دانشگاه علم و صنعت، 18 دفتر ارتباط با صنعت برنامه‌ریزی شده که تاکنون 14 دفتر تاسیس شده است. این 14 دفتر، مرتبط با حوزه‌های مختلف دانشگاه هستند که وظیفه شناسایی ظرفیت‌های دانشگاه و معرفی آن به صنایع کشور را دارند و اینکه مشخص کنند کشور در حوزه‌های دانش و فناوری به چه چیز‌هایی نیاز دارد و درواقع، به سمت دانشگاه بیایند و در زمینه سرمایه‌گذاری در آن حوزه‌ها ما را راهنمایی ‌کنند.

در سال 96، براساس مطالعات جامعی که در سطح دنیا صورت گرفت، یک سبد گسترده الگوهای ارتباط بین دانشگاه و صنعت تدوین کردیم. این سبد شامل 20 الگوی مختلف کار دانشگاه با صنعت است. در همان سال نیز یک شرکت سرمایه‌گذاری برای کارهایی تاسیس کردیم که به واسطه دولتی‌بودن دانشگاه، محدودیت‌هایی در رابطه با آنها پیش‌رو داریم. این شرکت خصوصی است و دانشگاه هم جزء سهامداران آن به شمار می‌رود. در سال 97، به سمت توسعه و تدوین پکیج سرویس‌های صنعتی حرکت کردیم و در سال جاری درحال اجرای یک مجموعه با 49 سرویس صنعتی هستیم و مذاکرات خوبی برای ارائه آنها با صنعت صورت گرفته است. امسال نیز الگوی عرضه متقابل را ارائه کردیم. در این الگو، اگر یک صنعت، نیازمند قطعه یا ماده‌ای شیمیایی یا فناوری یا برد الکتریکی باشد که پیش از این از خارج وارد می‌کرده و به دلیل تحریم‌ها، دچار محدودیت در واردات محصولات موردنیاز خود شده، ما ورود می‌کنیم و در صورت تمایل و آمادگی این صنعت طی قراردادی باید به ما تضمین دهد که محصولات خود را از ما خریداری می‌کند. ما نیز با سرمایه‌گذاری در شرکت سرمایه‌گذاری‌ای که در سال 96 تاسیس کردیم، روی تحقیق و توسعه محصول موردنیاز تمرکز کرده و با توانمندی و بضاعت‌هایمان نمونه را تحویل آنها می‌دهیم و در صورت تاییدشان، عرضه صورت می‌گیرد. اولین نمونه قرارداد از این الگوی متقابل هم به‌تازگی با بخشی از صنایع دفاعی کشور منعقد شد.

با توجه به قراردادی که دانشگاه علم و صنعت با صنایع دفاعی منعقد می‌کند، ارگان‌های نظامی تا چه میزان در پیشبرد علم موثرند؟

بی‌تردید، صنایع نظامی و دفاعی باید از تکنولوژی برخوردار باشند و یک گام جلوتر از بدنه عرضه‌شده تکنولوژی در دنیا باشند. بخش قابل‌توجهی از دانش‌ها و فناوری‌هایی که ما امروز حتی به‌طور عام از آنها استفاده می‌کنیم، اولین‌بار در صنایع نظامی و دفاعی توسعه پیدا کرده و مورد استفاده قرار گرفته‌ است. اما در بسیاری از مواقع، به دلیل موقعیت محرمانه‌ای که این ارگان‌ها دارند، این مسائل معمولا تا زمانی که بازار پیدا نکرده و به بیرون عرضه نشده، مطرح و رسانه‌ای نمی‌شوند و جنبه عمومی پیدا نمی‌کنند تا از امنیت کافی برخوردار باشند و به همین دلیل، همه از آن بهره‌مند نمی‌شوند. در این امر تردیدی وجود ندارد که بخش قابل‌توجهی از فناوری‌هایی که امروز در دنیا به کار می‌روند، از صنایع نظامی و دفاعی نشات گرفته‌اند. قطعا هم بخش قابل‌ملاحظه‌ای از فناوری‌ها در این حوزه‌ها استفاده می‌شود که در فضاهای شهری مورداستفاده قرار نگرفته‌اند و شاید هم در خیلی مواقع ما از وجود آنها مطلع نشویم که یک روزی به ضرورتی در یک بخش نظامی در دنیا متولد شده‌اند. شاید معروف‌ترین و متداول‌ترین فناوری‌ اینترنت باشد. این فناوری که امروز در دنیا به شکل گسترده از آن استفاده می‌شود، زمانی در صنایع دفاعی آمریکا شکل گرفت و تا سال‌های سال به صورت داخلی توسط آنها استفاده شده است. بعد از آن، ترویج شده و دیگران هم از آن استفاده کرده‌اند و درحال حاضر تا حدی کاربردی شده که یک روز بدون آن نمی‌توان تاب آورد.

صنایع و ارگان‌های نظامی در داخل کشور چه مقدار اهمیت دارند؟

در کشور ما، صنایع دفاعی و نظامی از حساسیت خاصی برخوردارند، چراکه اولین مواردی هستند که در تحریم‌ها مورد تاثیر قرار می‌گیرند و خیلی از وقت‌ها حتی به‌رغم تحریم‌نبودن هم، صنایع دفاعی علاقه‌ای ندارند فناوری‌های خود را از خارج از کشور فراهم کنند. بخش باثبات بازار عرضه و تقاضای فناوری برای بخش‌های نظامی به عهده ما دانشگاهی‌هاست. در بسیاری از بخش‌های صنعتی، زمانی که تحریم‌ها کمتر شوند، رویکردها از سمت تامین داخل به سمت تامین خارج می‌روند. اما در حوزه دفاعی و نظامی این‌گونه نیست و بخش بزرگی از ظرفیت‌های دانشگاه‌های داخل به سمت تولید فناوری‌های موردنیاز صنایع نظامی و دفاعی کشور گرایش دارد.

چقدر ارتباط دانشگاه‌های داخلی با ارگان‌های نظامی قوی است و در بهبود این رابطه تلاش می‌کنند؟

دانشگاه‌های داخلی به همان دلایلی که صنایع دفاعی تمایلی به مشخص شدن مراودات آنها با دانشگاه‌ها ندارند، طبیعتا تمایل ندارند پرده از این مراودات با صنایع دفاعی بردارند و معمولا اطلاعات شفاف و دقیقی از این حوزه‌ها در اختیار نیست. قاعدتا غنی‌ترین اطلاعات را باید حوزه‌های دفاعی در اختیار داشته باشند؛ از طرفی، از آنجایی که آنها علاقه‌ای به مشخص شدن منابع خود ندارند، اقدام به معرفی همه آنها نمی‌کنند. البته معمولا اطلاع‌رسانی نسبت به همکاری دانشگاه‌ها با صنایع دفاعی و نظامی از سوی استادان صورت می‌گیرد. حوزه دانش، حوزه‌ای بدون‌مرز است و استادان باید به راحتی مراودات بین‌المللی داشته باشند، دستاوردهای خود را عرضه و از دستاوردهای  دیگران استفاده کنند؛ به همین خاطر، خیلی از مواقع، آمار شفافی در این زمینه وجود ندارد ولی تقریبا بدون بررسی هم می‌توان گفت که باید بهترین مراودات دانشگاه‌ها در داخل کشور مانند بسیاری از کشورهای دنیا، با حوزه‌های نظامی و دفاعی باشد.

دانشگاه علم و صنعت چطور؟ تا چه حد با صنایع دفاعی و نظامی در ارتباط است؟

دانشگاه علم و صنعت هم بخش خوبی از فعالیت خود را در حوزه‌های مختلفی چون حوزه‌های مکانیک، مواد و متالورژی، برق و حوزه‌های دفاعی با صنایع و بخش‌های نظامی و دفاعی دارد.

قراردادی که دانشگاه به تازگی با صنایع دفاع امضا کرده از چه قرار است؟

ما برای توسعه یک فناوری با صنایع دفاع تفاهمنامه‌ای امضا کرده‌ایم. این فناوری در بخش‌های مختلف صنایع دفاعی مورد استفاده قرار گرفته و در یکی، دو دانشکده نیز مورد مطالعه و بررسی بوده و در حال حاضر، امید تجاری شدن آن وجود دارد. شرکت سرمایه‌گذاری ما که الگوی تضمین متقابل را در کنار دانشگاه عرضه می‌کند، در مذاکراتی که با صنایع دفاعی داشته، آنها را مجاب کرده این فناوری را در قالب تجهیزات و قطعاتی خریداری کنند. به تازگی نیز تفاهمنامه خرید آن را امضا کرده‌ایم و همزمان قرارداد شرکت سرمایه‌گذاری را با دانشگاه برای نهایی‌کردن حلقه‌های آخر فناوری منعقد کرده‌ایم تا تحویل شرکت سرمایه‌گذاری دهیم. این فناوری، درواقع، فناوری تولید ورق‌های سه‌لایه است. این ورق‌های سه‌لایه تقریبا در همه یا بخش قابل‌توجهی از قطعاتی که فلزی است و نیاز به ویژگی‌های مختلفی دارد -که آن ویژگی‌ها را در یک لایه فلز نتوان تعمیم کرد- به کار می‌رود. این سه لایه ورق روی هم قرار می‌گیرند و با آنها می‌توان انواع مختلف فلزکاری را انجام داد. معمولا در هر بخشی از قطعات نظامی که نیازمند تحمل شرایط سخت و شرایط فشار، دما و نیروی بالا  باشد، می‌توان از این فلزات سه‌لایه استفاده کرد.

ورود ارگان‌های نظامی به حوزه‌های علمی از نظر درآمدی چه تاثیری در کشور دارد؟

در بخش‌های نظامی بخشی از فناوری‌ها را در اشکال مختلف خرید می‌کنیم و بیشتر خریدها غیرمستقیم است، چون ما در برنامه‌ریزی‌های مدیریتی در حوزه دفاع اطلاع نداریم، نمی‌دانیم هزینه‌های تامین آنها چقدر می‌شود. به‌طور قطع، آن بخش از فناوری‌هایی که در داخل کشور تامین می‌شوند، باعث صرفه‌جویی‌ قابل‌توجهی در سرمایه‌گذاری‌ها می‌شوند. ورود ارگان‌های نظامی به حوزه‌های علمی بیشتر در ارتقای فناوری‌های موردنیاز تاثیرگذار هستند و برای اینکه توان تدافعی کشور ارتقا پیدا کند؛ باید به‌عنوان دستاوردهای اصلی تعامل بین دانشگاه‌ها و حوزه‌های دفاعی به آن نگاه کرد.

* نویسندگان: محمدرضا حیاتی، دبیر گروه  دانشگاه و  ندا اظهری، روزنامه‌نگار